اندیشکده راهبردی تبیین – دولت کویت روز پنج شنبه 29 تیرماه از کاهش روابط خود با ایران خبر داد. دولت کویت با ارسال نامه‌ای به سفارت ایران خواستار بسته شدن دفتر نظامی و فرهنگی ایران شد. دولت کویت همچنین اعلام کرد که 15 نفر از دیپلمات‌های ایران باید ظرف مدت 45 روز خاک این کشور را ترک کنند که بر اساس آن تنها چهار دیپلمات ایرانی در این کشور باقی خواهد ماند. کویت همچنین فعالیت کمیتههای مشترک با ایران را لغو کرده است. طبق اعلام رسانه‌های عربی، دولت کویت دلیل این اقدام مرتبط به پرونده «گروهک العبدلی» اعلام کرد؛ پرونده‌ای که کویت در آن ایران را به ارتباط با عناصر این گروهک متهم می‌کند.(1) اما این در حالی است که ایران بارها هرگونه ارتباط با این گروهک را رد کرده است. بهرام قاسمی سخنگوی وزارت امور خارجه در این خصوص اعلام کرد: به‌دنبال ایراد اتهام‌های بی‌اساس از سوی مقام مسئول در وزارت خارجه کویت به جمهوری اسلامی ایران در خصوص پرونده موسوم به العبدلی، فلاح الحجرف کاردار کویت در تهران به وزارت امور خارجه احضار و مراتب اعتراض شدید کشورمان در این خصوص به وی ابلاغ شد. در این مطلب به بررسی این اقدام کویت و نقش عربستان در آن خواهیم پرداخت.
بررسی پرونده گروه العبدلی از ابتدا تاکنون
مقامات دولت کویت دلیل اقدام خود را گروهک العبدلی و ارتباط آن با ایران عنوان کرده‌اند. در ابتدا باید نگاهی به فعالیت‌های این گروهک انداخت و سپس به دلیل واقعی اقدام کویت پرداخت.
13 اوت ۲۰۱۵ (22 مرداد ۱۳۹۴) تلویزیون کویت تصاویری از مقادیر زیادی اسلحه و مهمات و دستگاه‌های شنود و دیگر افزارهای دارای کاربرد نظامی و تجسسی نشان داد که به گفته نیروهای امنیتی، از مزرعه‌ای به نام العبدلی در نزدیکی مرز عراق کشف شده بود. وزارت کشور کویت اعلام کرد که در زمین‌های این مزرعه 65 قبضه سلاح، 204 قبضه نارنجک دستی، 19 تن فشنگ از انواع مختلف و 144 کیلوگرم مواد منفجره با قدرت تخریبی دفن شده بود. مالک مزرعه به نام حسن حاجیه بازداشت و متهم ردیف اول پرونده شد، شماری از اعضای خانواده و خویشاوندانش که در همین مزرعه زندگی می‌کردند نیز بازداشت و دیگر متهمان پرونده شدند. کشف اسلحه و مهمات در نقاطی دیگر در کویت و بازداشت افراد بیشتری هم گزارش شد که پلیس همه آن‌ها را به بازداشت شدگان مزرعه العبدلی منسوب کرد و پرونده با 24 متهم، اعم از بازداشتی و فراری شکل گرفت که به هسته عبدلی معروف شدند.(2)
بر اساس گزارش ادعایی دستگاه قضایی کویت 15 نفر از این افراد از شیعیان کویت و یک نفر از شیعیان ایران بوده‌اند که 14 نفر از این افراد دستگیر شده بنا بر گزارش ادعایی روزنامه کویتی «السیاسة» توانستند با قایق تندرو در سال 2017 به ایران متواری شوند.(3)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
در کمتر از سه هفته کیفرخواستی علیه متهمان صادر شد که بنابر آن، بازداشت شدگان اعتراف کرده بودند که سلاح‌ها و مهمات را از طریق دریا از ایران دریافت کرده و نفراتی از حزب‌الله لبنان به آنان آموزش نظامی داده‌اند. یکی از متهمان فراری به نام عبدالرضا دهقانی هم ایرانی بود. سفارت ایران در کویت اطلاعیه‌ای منتشر و با رد هرگونه ارتباط میان متهمان و ایران، آنچه را حمله تبلیغاتی رسانه‌های کویتی علیه روابط ایران و کویت خواند، محکوم کرد اما با توجه به فضایی که علیه سیاست‌های ایران در منطقه وجود دارد جنجال رسانه‌ای بزرگی به راه افتاد. با آغاز محاکمه علنی در چهارم سپتامبر ۲۰۱۵ (13 شهریور ۱۳۹۴) همگی متهمان در دادگاه گفتند که اعترافاتشان تحت شکنجه بوده و هیچ ارتباطی نه با حزب‌الله دارند و نه با ایران. حسن حاجیه متهم ردیف اول پرونده اعلام کرد که سلاح‌ها را بیست و پنج سال پیشتر که عراق کویت را اشغال کرده بود از شیخ عذبی، برادرزاده امیر کویت دریافت کرده و به خواست او بوده که بعد از جنگ، این سلاح‌ها را نزد خود نگه داشته است.(4) از آن پس جلسات بعدی دادگاه کاملاً سری و محرمانه برگزار شد و به درازا کشید و جلساتش پی در پی به تعویق افتاد تا اینکه سرانجام در 13 ژانویه ۲۰۱۶ (23 دی ۱۳۹۴) یعنی 11 روز پس از حمله به سفارت‌خانه و کنسولگری عربستان در تهران و مشهد و درست در روزهایی که رابطه ایران با عربستان و دولت‌های عرب متحدش به شدت تیره شده بود، دادگاه جنایی حسن حاجیه و عبدالرضا دهقانی را که متهم ردیف بیست و سوم بود به اعدام محکوم کرد. بقیه متهمان هم به مجازات زندان از شش سال تا ابد محکوم و برخی هم بی‌گناه شناخته شدند.
هجدهم ژوئن (بیست و هشتم خرداد) گذشته، دادگاه تجدیدنظر حکم اعدام حسن حاجیه را از اعدام به حبس ابد کاهش داد اما حکم اعدام عبدالرضا دهقانی را تائید کرد. برخی را هم که دادگاه تبرئه کرده بود مجرم شناخت و برایشان مجازات ده سال زندان در نظر گرفت؛ اما پس از گذشت یک ماه از صدور این رای و هم‌زمان با عقب نشینی عربستان و متحدانش از شماری از خواسته‌هایشان از قطر بود که وزارت کشور کویت اسامی و مشخصات محکومان فراری را در رسانه‌ها منتشر کرد و از مردم خواست اگر اطلاعاتی درباره آن‌ها دارند به مسئولان بدهند.(5)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
جمعیت شیعیان کویت
موج جدید بیداری اسلامی بیش از همه باعث شد تا شیعیان در کشورهای مختلف که در حکومت نبودند نسبت به تبعیض‌های زیاد علیه خود اعتراضات مخفی و نیمه مخفی خود را علنی کنند. در بحرین انقلاب 14 فوریه شروع شد که با وجود فراز و نشیب‌های زیاد همچنان زنده است، در عربستان و العوامیه شدت اعتراضات مردمی از سال 2012 بیشتر شده است و در سه ماه گذشته به درگیری‌هایی با نیروهای امنیتی منجر شده است. در یمن نیز انصارالله در 28 ماه گذشته موفق به نفوذ به مراکز حساس عربستان(پالایشگاه های ینبع، شهر طائف و مناطق جنوبی عربستان) شده‌اند و موشک‌های برکان انقلابیون یمن به شهرهای حساس و راهبردی عربستان نیز رسیده است. این مسئله باعث نوعی هراس در کشورهایی شده است که از قدرت گرفتن شیعیان در هراس هستند.
طبق آمار جمعیتی سال 2005، از کل جمعیت منطقه خلیج فارس، 65 درصد را شیعیان و حدود 33 در صد را سنی‌ها به خود اختصاص داده‌اند. کویت نیز یکی از این کشورها است که جمعیت قابل توجه ای شیعه دارد. جمعیت کویت ترکیبی از مردم بومی منطقه و مهاجران ایرانی و غیر ایرانی است. طبق آمار رسمی، بیش از 40 درصد از مردم کویت شیعه هستند. نکته قابل تأمل آن است که اکثریت شیعیان این کشور را شیعیان دوازده امامی تشکیل می‌دهند و از این لحاظ، از هم‌کیشان ایرانی محسوب می‌شوند و دارای حسینیه‌های متعددی هستند. به لحاظ سیاسی، وضعیت شیعیان کویت نیز مانند دیگر کشورهاست. این شیعیان عموماً به دنبال پیشرفت و بهره برداری از نفت به آنجا مهاجرت کرده اند. هرچند اقلیت شیعه در کویت از حقوق اجتماعی و سیاسی برخوردار شده‌اند، اما بیداری شیعیان از ایران 1979 به بعد، موجب بروز جنبش‌های مهمی در این کشور گردیده است. کویت که در احاطه عربستان،عراق و ایران قرار دارد، جمعیت شیعه مذهب خود را در حکم ستون پنجم ایران به شمار می‌آورد.(6)
شیعیان کویت عمدتاً از دیگر کشورها به این سرزمین آمده و در آن ساکن شده‌اند. عمده شیعیان کویت اصلیتی ایرانی، عراقی، عربستانی و بحرینی دارند. شیعیان ایرانی‌الاصل که در اصطلاح «عجم کویتی» نامیده می‌شوند عموماً از سواحل جنوبی ایران و استان‌های بوشهر، فارس، خوزستان به این کشور آمده‌اند. اغلب شیعیان عراقی از مناطق جنوبی عراق، بصره، نجف و کربلا هستند. شیعیان عربستان از منطقه شرقیه و از احساء هستند. گروهی از شیعیان بحرینی نیز به کویت آمده‌اند که به بحارنه و قلالیف مشهورند. این مهاجرت‌ها به دلایل مختلف و از جمله بهبود اوضاع اقتصادی و کارهای تجاری صورت گرفته است.(7)
بنابراین دولت کویت شیعیان را همواره به عنوان یک تهدید نزدیک برای خود می‌داند و با هرگونه تهدید احتمالی سعی دارد به شدیدترین شکل موجود برخورد کند. در این مورد گروهک العبدلی نیز که ظاهراً با شیعیان ارتباطاتی دارد باعث هراس کویت شده است. البته تمام این مسائل در صورتی صحت دارد که اساساً این گروهک همانگونه باشد که دولت کویت اعلام کرده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نقش عربستان در این اقدام کویت
اقدام کویت از یک طرف به دلیل وجود اقلیت قابل توجه شیعیان در این کشور تفسیر می‌شود، از طرف دیگر کویت بهانه این مسئله را ارتباط ایران با گروهک العبدلی عنوان کرده است اما نباید از نقش عربستان در این مسئله غافل بود.
تیم جدید حاکمیتی عربستان که بر سیاست تهاجمی و مداخله جویانه در منطقه اصرار دارد بزرگ‌ترین رقیب و دشمن خود را ایران معرفی کرده است. در واقع ایران به عنوان یک سدِ بزرگ در مسیر بلند پروازی‌های محمد بن سلمان ولیعهد سعودی محسوب می‌شود.(8) از سوی دیگر ریاض شکست در لبنان، یمن، عراق و سوریه را به دلیل نقش و جایگاه ایران می‌داند به همین دلیل به دنبال کاهش نفوذ و قدرت ایران در منطقه است. عربستان به خوبی به قدرت ایران واقف است و از این رو سعی دارد یا با تحت فشار گذاشتن متحدان منطقه‌ای ایران به اهداف خود دست یابد یا پروژه قطع روابط دیپلماتیک کشورهای عربی با ایران را به پیش ببرد. این پروژه که به بهانه حمله به سفارت عربستان در تهران کلید زده شد با وجود تلاش‌های زیاد ریاض جز چند ریز کشور عربی، دیگر کشورها استقبالی از آن نکردند؛ بنابراین در قدم بعدی ریاض به صورت واضح بر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس تمرکز کرده است. عربستان خود را برادر بزرگ‌تر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس می‌داند و سعی دارد سیاست‌های دیگر برادران خود در این شورا را در جهت منافع خود هماهنگ کند؛ اما سه کشور عمان، قطر و کویت با عربستان سر ناسازگاری داشته و یا حداقل سعی داشته‌اند بر خلاف امارات و بحرین موضع مستقلانه خود را حفظ کنند؛ بنابراین در گام اول قطر برای قطع ارتباط با ایران تحت فشار قرار داده شد و از 15 خردادماه عربستان به همراه سه کشور امارات، مصر و بحرین این کشور را محاصره کرده اند. اکنون نیز نوبت به کویت رسیده است. شاید بتوان گفت شکست عربستان در برابر دیکته نمودن سیاست‌های خود به ریز قدرت قطر باعث شده است تا کویت به سرعت به عنوان هدف بعدی برای تحت فشار قرار دادن ایران انتخاب شود. بلافاصله پس از اعلام کاهش روابط کویت با ایران، ریاض از این امر استقبال کرد.
در واقع بخشی از عقب نشینی عربستان و متحدانش در برابر قطر، موضوع کاهش رابطه با ایران بود که قطر به آن تن نداد و درست فردای اعلام این عقب نشینی بود که وزارت امور خارجه کویت تصمیم به کاهش رابطه با ایران گرفت.(قطر نه تنها روابط خود با ایران را قطع نکرد بلکه با ایران ارتباطات اقتصادی خود را گسترش داده است و عربستان حتی 13 شرط خود را برای قطر به 6 شرط کاهش داد که قطع ارتباط با ایران از شرایط مورد نظر ریاض حذف شده بود) نقش عربستان در این اقدام کویت کاملاً مشهود و در ادامه نبرد دیپلماتیک رژیم آل سعود علیه ایران و محور مقاومت قابل اعتبار دهی است. آل سعود از زمان قدرت گرفتن محور مقاومت به انحاء مختلف (تهدید، تطمیع، فشار و قطع رابطه) تلاش می‌کند ایران را از لحاظ سیاسی منزوی کرده و اتهامات واهی و بی‌اساس همچون حمایت از تروریسم را به ایران ضمیمه کرده تا تمهیدات لازم جهت اقدام سازمان‌های بین‌المللی علیه ایران را مهیا کند.(9) پرونده عبدلی علاوه بر اما و اگرها و تردیدهایی که درباره‌اش مطرح بود، تقریباً مختومه شده و اثری اگر داشت، مدت‌ها پیش بر رابطه ایران و کویت گذاشته بود؛ چرا مسئولان کویتی دوباره این پرونده را دستاویز اقدامی سیاسی علیه ایران کردند؟ اگر قضیه بر سر فرار متهمان و محکومان به ایران است، این فرار دست کم دو سال پیش رخ داده و کویتی‌ها از آن باخبر بوده‌اند و قاعدتاً در مراحل تحقیق یا حداکثر پس از صدور حکم می‌بایست از ایران خواسته باشند آن‌ها را دستگیر کرده و تحویل دهد. سرباز زدن احتمالی ایران از عمل به چنین خواسته‌ای هم طبیعتاً می‌بایست مربوط به مدت‌ها پیش باشد و در تمام این مدت هیچ موضع‌گیری از جانب دولت کویت گزارش نشده است که به اینکه ایران از درخواست استرداد متهمان و محکومان سرباز زده، معترض باشد.(10)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
در چارچوب دوقطبی نگر عربستان به منطقه، قطب یا کشور خارج از دو قطب نمی‌تواند وجود داشته باشد. در این راستا عربستان می‌کوشد در وهله اول کشورها را از نزدیکی به ایران بر حذر داشته و در وهله دوم در قطب خود دسته بندی و جا دهی کند. در قالب همین تحلیل است که وزارت خارجه رژیم آل سعود بلافاصله بعد از اقدامات اخیر کویت به این اقدامات و کنش‌ها مهر تأیید می‌زند؛ بنابراین حرکت اخیر کویت رامی توان با تحریک عربستان دانست.(11) (12)
راهکارهای پیشنهادی برای حل این مسئله
با توجه به آنچه گفته شد می‌توان گفت که نقش عربستان در اقدام کویت در کاهش روابط با ایران به نوعی مشهود است. عربستان قصد دارد تا با ایجاد شکاف بین کشورهای عربی و ایران حلقه اطراف ایران را تنگ کند. در این مسیر نیز این کشور از ابزارهای تطمیع و تهدید استفاده می‌کند. اکنون زمان استفاده عربستان از ابزار تطمیع برای جذب کشورهای بیشتر در راستای اهداف خود است. بدیهی است که ایران نباید با اقدامات خود در زمین عربستان بازی کند؛ بنابراین در این مسیر ایران باید اقداماتی متناسب اما بدون ایجاد حساسیت در کشورهای عربی انجام دهد.
-حفظ بردباری با انتقاد رسمی از این رویکرد غلط و اینکه کویتی‌ها اراده‌شان تحت تأثیر مؤلفه‌های بیرونی قرارگرفته است.
-کویت ادعاهایی را درباره ایران مطرح می‌کند که می‌تواند به اعتبار و وجهه و نمای جمهوری اسلامی ایران آسیب وارد کند. دولت ایران اتهامات را رد کرده است اما می‌تواند با اقدامات عملی در این باره، با قاطعیت بیشتری، دروغ بودن این ادعاها را ثابت کند. مثلاً می‌توان پیشنهاد ایجاد کمیته مشترک ایران و کویت برای بررسی دقیق‌تر دلایل و اسناد طرف کویتی را مطرح کرد. کویت مدعی شده بخشی از متهمان پرونده العبدلی به ایران فرار کرده اند. مقامات ایرانی می‌توانند برای مقابله با این روند اتهام زنی به صورت فنی پاسخ مقامات کویتی را بدهند و این اتهامات را خنثی کنند.(13)
-تقویت جبهه رسانه‌ای نیز در این مورد می‌تواند بسیار کارگشا باشد. یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های محور مقاومت ضعف در جنگ رسانه‌ای است. با توجه به اینکه شبکه‌های و منابع خبری بسیار اندکی به زبان عربی در راستای محور مقاومت فعالیت می‌کنند طبیعی است که مخاطب‌های کشورهای عربی روایت عربستان و متحدان این کشور را بیشتر مشاهده می‌کنند و از این رو احتمال تحت تأثیر قرار گفتن از جانب برنامه‌های سعودی بسیار بیشتر است. ایران می‌تواند در مورد این اتهام کویت با تشدید فعالیت‌های رسانه‌ای نسبت به بی‌اساس بودن این اتهام روشنگری کند.
-کویت در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس سطح بالاتری از نظر آزادی بیان و برگزاری انتخابات دارد. این کشور پارلمانی نسبتاً کارآمدتر از بقیه کشورهای عربی خلیج فارس دارد و مواضع مستقلانه این کشور در سال‌های اخیر مشهود بوده است. هرچند در برخی برهه‌ها این استقلال زیر سؤال رفته است. به عنوان مثال پس از اعدام آیت‌الله نمر کویت به تبعیت از عربستان سطح روابط خود با ایران را کاهش داد؛ اما نکته مهم این است که کویت روابط خود با ایران را قطع نکرد. همین مسئله می‌تواند یک نقطه مثبت باشد که ایران باید با رایزنی‌ها و اتخاذ تدابیری مناسب کویت را نسبت به موضع استقلال طلبانه‌اش از عربستان تحریک کند.
نتیجه
کویت در حالی ایران را متهم به ارتباط با گروهک البعدلی کرده است که تهران بارها این اتهام را رد کرده است. اکنون در این مورد چند دیدگاه وجود دارد. دیدگاه اول معتقد است که پرونده گروهک البعدلی تنها یک ابزار در دست کویت است که بسته به شرایط مورد استفاده قرار می‌گیرد. دیدگاه دوم معتقد است که کویت در مورد ارتباط ایران با این گروهک مدارکی هرچند غیرواقعی در اختیار دارد؛ بنابراین باید ضمن پذیرفتن این واقعیت نسبت به ابهام‌زدایی مقامات کویتی اقدام کرد. دیدگاه سوم معتقد است که وجود جمعیت 40 درصدی شیعیان در کویت در کنار موفقیت‌های فزاینده شیعیان در منطقه باعث هراس دولت کویت شده است از این رو این کشور سعی دارد در جهت عدم سرایت اعتراضات شیعیان به داخل کویت، دنباله‌ی بیرونی شیعیان را محدود کند تا به راحتی بتواند نسبت به کنترل شیعیان اقدامات لازم را اتخاذ کند. از این رو کویت سعی دارد ایران را تا حد امکان از تأثیرگذاری بر شیعیان کویت دور کند. اما دیدگاه چهارم که طرفداران بیشتری دارد معتقد است که کاهش روابط کویت با ایران در پازل جنگ دیپلماتیک سعودی قابل ارزیابی است. بر این اساس عربستان در تلاش است تا با تشدید این جنگ دیپلماتیک کشورهای دیگری را در قطع روابط با ایران با خود همراه کند؛ بنابراین پس از آنکه قطر شروط 13 گانه عربستان را نپذیرفت کویت از طرف عربستان تحت فشار قرار گرفت تا سطح روابط خود با ایران را کاهش دهد.
نکته دیگری که نقش عربستان را در این مسئله اثبات می‌کند این است که پس از گذشت دو سال از ماجرای ساختگی گروهک العبدلی و در حالی که مقام‌های ارشد دو کشور طی این مدت بارها با یکدیگر دیدار و بر تحکیم روابط دوستانه تأکید داشته‌اند به یک‌باره کویت به چنین اقدامی علیه ایران دست می‌زند که تأمل برانگیز است. در واقع مقاومت قطر در برابر عربستان و تقویت روابط با ایران می‌تواند یکی از دلایل فشار عربستان بر کویت در کاهش روابط با ایران باشد.
اما نکته‌ای که در این مورد نباید نادیده گرفته شود موضع و پاسخگویی ایران به این جنگ دیپلماتیک است. هرچند که نباید نسبت به اقدامات کشورهای عربی علیه ایران ساکت ماند و اقدامات متناسب برای آن در نظر گرفت اما نباید فراموش کرد که خلیج فارس حوزه امنیتی ایران است و عربستان به دنبال ناامن کردن این حوزه امنیتی است بنابراین شتاب زدگی در اتخاذ مواضع متقابل می‌تواند دقیقاً بازی در زمین عربستان تفسیر شود.
منابع
1- اسپوتنیک، تنش های جدید میان کویت و ایران، 20/7/2017، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://ir.sputniknews.com/iran/201707202694732
2- بی بی سی فارسی، آیا کاهش رابطه کویت با ایران به بحران قطر ربط دارد؟، 29 /4 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.bbc.com/persian/iran-features-40675354
3-ایسکانیوز، نگاهی به تنش در روابط دیپلماتیک ایران و کویت، 30/4/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://iscanews.ir/news/818638
4-جام نیوز، علل بحران در روابط ایران و کویت از نگاه رسانه‌های غربی، 31/4/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.jamnews.ir/detail/News/812327
5-بی بی سی فارسی، آیا کاهش رابطه کویت با ایران به بحران قطر ربط دارد؟، 29/4/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.bbc.com/persian/iran-features-40675354
6-فرهنگ نیوز، شیعیان خلیج فارس دیگر فراموش شده نیستند،18/9/94، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farhangnews.ir/content/157614
7-ویکی شیعه، آمار شیعیان کویت، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://fa.wikishia.net/view/%DA%A9%D9%88%DB%8C%D8%AA#cite_ref-30
8-برای مطالعه بیشتر رجوع شود به : اندیشکده تبیین، قطر و شورای همکاری خلیج فارس؛ تعلیق یا اخراج؟، 11/4/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
9-ایسکانیوز، نگاهی به تنش در روابط دیپلماتیک ایران و کویت، 30/4/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://iscanews.ir/news/818638
10-بی بی سی فارسی، آیا کاهش رابطه کویت با ایران به بحران قطر ربط دارد؟، 29/4/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.bbc.com/persian/iran-features-40675354
