اندیشکده راهبردی تبیین – کشور عراق به‌عنوان یکی از سرزمین‌های نفت‌خیز و حائز اهمیت استراتژیک در غرب آسیا، سال‌هاست رنگ آسایش و آرامش به خود ندیده است. عراق بعد از سیطره حزب بعث بر این کشور و تنش‌های داخلی و خارجی با مردم عراق و کشورهای همسایه همچون ایران و کویت، هنوز هم میراث شوم حزب بعث را حس می‌کند. در کنار آشفتگی‌های به‌جامانده از حمله نظامی آمریکا، حضور پررنگ و خشونت‌آمیز داعش در سال‌های اخیر هرگونه امید به داشتن زندگی بهتر و آسایش لازم را در بین عده کثیری از جامعه تیره‌وتار کرده بود. این مشکلات از مسائل اقتصادی تا تنش‌های امنیتی و قومی-فرقه‌ای، در سال‌های اخیر دولت و مردم را متحدانه بر یک موضوع متمرکز کردند و آن شکست و خروج داعش از سرزمینشان بوده است. با نیل به هدف مذکور و تحقق شکست و خروج داعش از عراق به‌تدریج مشکلات به حاشیه رفته، به متن تبدیل می‌شوند و عراق آینده، با مشکلات دیگری که ماترک حضور حزب بعث و سپس دخالت نظامی آمریکا در این کشور است، دست‌وپنجه نرم خواهد کرد. یکی از این مشکلات همانا تداوم حضور نیروهای نظامی آمریکا تحت عناوین مختلف در این کشور است. با تمرکز بر این موضوع، مقاله حاضر درصدد است به این سؤالات پاسخ دهد؛ دولت فعلی آمریکا چه برنامه‌ای برای حضور در عراق پسا داعش ترسیم کرده است؟ آخرین  وضعیت نیروهای نظامی امریکا در عراق چگونه است؟ اهداف سیاسی، اقتصادی و امنیتی امریکا از حضور در عراق چیست؟ و موضع ایران و گروه‌های همسو در قبال استمرار حضور امریکا در عراق چیست؟

نگاه آمریکا به عراق پسا داعش:

هدف اصلی سیاست خارجی امریکا در قبال عراق افزایش نفوذ در این کشور و همسو کردن آن با اولویت‌های منطقه‌‌ای خود است. یکی از سناریوهای مطلوب امریکا برای دسترسی به این هدف افزایش نفوذ نظامی و امنیتی در عراق با بازگشت نیروهای نظامی خود به این کشور است. زیرا حضور نظامی در عراق، تاثیرگذاری و فشار بر دولت آن کشور را افزایش خواهد داد و امریکا را به اهداف خود نزدیکتر خواهد کرد. در واقع هر چند بازگشت نظامی به عراق با مخالفت‌ها و نارضایتی‌های گسترده‌‌ای در داخل امریکا همراه خواهد شد و هزینه‌‌های زیادی نیز بر دولت این کشور تحمیل خواهد کرد، اما برخی اظهارنظرات مقامات امریکایی و همچنین رفتارهای این کشور نشان از تمایل آن برای بازگشت به وضعیت حضور نظامی در عراق دارد.[1]

دولت آمریکا بعد از ناکامی در تحقق اهداف خود یعنی تجزیه عراق و سوریه توسط داعش و دیگر گروه‌های تروریستی همسو، یک برنامه جدید را برای استفاده از نام داعش در دستور کار خود قرار داده است. با شکست داعش مهم‌ترین برنامه آمریکا بهانه‌جویی برای حضور بیشتر در عراق است .بررسی اظهارنظرهای مقامات رسمی این کشور حاکی از برنامه‌ریزی جدی برای حضور در عراق است. برای مثال دونالد ترامپ در دیدار با نخست‌وزیر عراق خروج آمریکا از این کشور را اشتباهی بزرگ دانست که در دوره باراک اوباما رقم خورد. وی در سخنان خود تأکید کرد: ما هر گز و هیچ‌وقت نباید آنجا را ترک می‌کردیم.[2]

به نظر می‌رسد یکی از چالش‌های عمده عراق در دوران پساداعش، استراتژی دولت جدید امریکا مبنی بر افزایش حضور نظامیان آمریکایی در منطقه است که پس از راه‌یابی دونالد ترامپ به کاخ سفید در دستور کار قرارگرفته و این بار مأموریت این نیروها حمایت و مدیریت متحدانی است که در ازای حمایت تسلیحاتی و سیاسی امریکا مجری برنامه‌های این کشور در عراق هستند. در چارچوب همین رویکرد فرماندهان ارتش امریکا بر تقویت حضور نظامی در عراق به بهانه آموزش نیروهای عراقی در  برابر تهدیدات تأکید می‌کنند. ژنرال استیفن تاونسند فرمانده لشکر هیجدهم هوابرد آمریکا یکی از این مقام‌هاست که می‌گوید ارتش آمریکا حتی پس از  بیرون راندن تروریست‌های داعش از عراق، باید حضور نظامی خود را در خاک این کشور حفظ کند.[3]

بنابراین نگاه و سیاست اصلی آمریکا بر تداوم حضور همه جانبه در عراق است.آن‌ها با بهانه مباره با تروریسم و به نام مبارزه با بی ثباتی و ناامنی و همچنین کمک به تقویت دولت مرکزی عراق، بر لزوم تقویت حضور نظامی در عراق تاکید دارند. این حضور که شامل نیروهای نظامی و مستشاران نظامی و همچنین پایگاه‌ها و تجهیزات نظامی است با اهداف متنوعی همراه است که در ادامه بررسی خواهد شد.

وضعیت نیروهای نظامی آمریکا در عراق

حضور نظامی آمریکا در عراق شامل نیروهای نظامی، مستشاران، پایگاه‌ها و تجهیزات نظامی می‌شود. میزان مشاور و مستشار نظامی به زبان مسئولین آمریکایی در دی‌ماه 1395 تعداد 450 مشاور نظامی است [4]. پیش بیی می شود تعداد سربازان نظامی آمریکا در عراق بیش از 6500 ، نفر باشد[5]. آمریکا در این حضور از تسلیحات سنگین نیز بهره می‌برد. 80 جنگنده اف16 و اف18، چند هلی‌کوپتر آپاچی و 4 هلی‌کوپتر شینوک بخشی از این تسلیحات به شمار می‌روند.

علاوه بر این آمریکا همچون دیگر کشورهای منطقه، در عراق نیز از پایگاه‌های مختلفی استفاده می‌کند. برای نمونه پایگاه عین الاسد در غرب شهر الرمادی از مهم‌ترین پایگاه‌های ارتش آمریکا در این کشور است. پایگاه عملیات میدانی در منطقه الیعربیه در نزدیکی مرز سوریه با عراق و پایگاه هوایی البکر  و اسپایکر  از دیگر نمونه‌های این پایگاه‌ها هستند.  آمریکا   12 پایگاه برای حضور بیشتر در عراق مدنظر دارد که اکثراً در مناطق سنی نشین عراق مستقر  هستند. برخی از این پایگاه‌ها عبارت‌اند: مرکز عملیات مشترک بغداد، مرکز عملیات مشترک اربیل، پایگاه هوایی حریره در شمال اربیل، پایگاهی در منطقه‌ای موسوم به تاجی در شمال عراق، پایگاه الحبانیه در استان الانبار، پایگاه عین الاسد در استان الانبار، پایگاه اسپایکر در 15 کیلومتری جنوب شرقی تکریت، پایگاه شهر العسکریه واقع در 80 کیلومتری شمال بغداد، پایگاه الدبس واقع در حومه کرکوک.

اهداف سیاسی، امنیتی و اقتصادی

حضور گسترده امریکا در عراق در سال‌های اخیر بعد از اشغال این کشور و تلاش برای تداوم این حضور در عصر پسا داعش نشان می‌دهد در پشت چنین سیاست‌های نظامی، اهداف مختلفی وجود دارد که شامل طیف گسترده‌ای از مسائل سیاسی و امنیتی تا مسائل اقتصادی می‌شود که در ادامه بررسی می‌شوند:

اهداف سیاسی و امنیتی: همان‌طور که در مقدمه این مقاله اشاره شد، باوجود حذف داعش از مناسبات سیاسی و نظامی در عراق، موضوعات و مسائل پیچیده بی‌شماری در این کشور حل نشده است و کشورهای مختلف درگیر در تحولات عراق سعی در استفاده حداکثری از حل یا عدم حل این موضوعات دارند. دولت ایالات‌متحده خروج از این کشور بعد از شکست در تحقق اهداف داعش را به معنی باز گذاشتن دست ایران و متحدان منطقه‌ای در تحولات عراق می‌داند و احساس می‌کند دولت عراق را دودستی تقدیم ایران نموده است. بی‌شک یکی از اهداف سیاسی-امنیتی حضور در عراق کنترل و رصد عملیاتی جریان مقاومت به رهبری جمهوری اسلامی ایران در منطقه است. با چنین هدفی آمریکا سعی می‌کند با حضور خود در عراق از استقرار ثبات و امنیت در این کشور جلوگیری نماید. ایجاد ثبات در عراق به معنی استقرار یک دولت مقتدر با رویکرد همسوی با ایران است. دولت مستقر در عراق بر اساس ساختار فعلی قانون اساسی و با احتساب جمعیت اکثریتی شیعه، یک دولت نزدیک به ایران است. این موضوع و تلاش برای تقویت جریان‌های اهل سنت و تحریک اقلیم کردستان عراق موضوعاتی است که نیازمند حضور مستمر نظامیان آمریکایی است. یکی از بازوهای مهم جریان مقاومت در عراق نیروهای مردمی حشد الشعبی است که آمریکا سعی دارد ضمن ایجاد اختلاف بین ارتش عراق و این گروه مردمی، آن‌ها را به‌عنوان یک گروه شیعی در مقابل جریان‌های اهل سنت و کُرد قرار دهد.

وضعیت پایگاه‌ها نظامی مستقر در عراق و پایگاه‌های که در دستور کار قرارگرفته است کاملاً نشان‌دهنده تمرکز این کشور در مناطق سنی نشین و اقلیم کردستان عراق است. از این ‌رو در کنار کنترل نفوذ ایران و جریان مقاومت، حفظ تنش‌های قومی و فرقه‌ای را می‌توان  از اهداف ذاتی حضور آمریکا در عراق معرفی کرد. حضور نظامی کشور بیگانه در عراق نیازمند سطحی از مشروعیت است که تداوم جنگ و تنش داخلی می‌تواند حاصل کننده سطح نازلی از مشروعیت و به‌نوعی بهانه لازم برای آمریکایی‌ها باشد.

حضور نظامی امریکا در عراق به لحاظ سیاسی و امنیتی نه‌تنها تلاشی برای حفظ تنش‌های داخلی و کنترل نفوذ ایران و جریان مقاومت است بلکه می‌تواند متحدان منطقه‌ای همچون ترکیه و عربستان را به تداوم نفوذ در عراق دلگرم نماید. این کشورها بعد از شکست در اهداف خود در عراق و سوریه، ناامیدانه وضعیت تحولات در عراق را رصد می‌کنند و تنها روزنه امید آن‌ها برای نفوذ در عراق حضور نظامیان آمریکا است. در واقع استقرار یک دولت مستقل و مقتدر بدون وجود امریکا هرگونه نفوذ سیاسی و امنیتی برای عربستان و ترکیه را قطع می‌نماید.

بی‌شک مهم‌ترین هدف آمریکا به لحاظ سیاسی و امنیتی و شاید هدف غائی و نهائی این کشور حفظ موجودیت رژیم صهیونیستی است. درواقع اهداف از پیش ذکرشده، تأمین‌کننده همین هدف اصلی و نهائی هستند.کاهش نفوذ ایران در منطقه و عراق، تداوم تنش‌های داخلی در عراق، جلوگیری از استقرار یک دولت مستقل و مقتدر، تلاش برای نفوذ متحدان منطقه‌ای و … اهداف فرعی هستند که تأمین‌کننده اهداف کلان و گسترده‌تری هستند که همانا حفظ موجودیت رژیم صهیونیستی است. با وجود حزب‌الله لبنان و نیروهای مردمی در سوریه و تداوم حضور حشدالشعبی در عراق شاهد شکل‌گیری یک حلقه امنیتی علیه این رژیم هستیم که آمریکا با حضور نظامی بیشتر در عراق سعی در پاره کردن این زنجیره امنیتی و پیشگیری از تقویت آن دارد.

اهداف اقتصادی: در کنار اهداف چندگانه سیاسی و امنیتی حضور امریکا در عراق که به نظر مهم‌ترین اهداف نیز می‌باشند، نمی‌توان از اهداف اقتصادی این کشور چشم‌پوشی کرد. باوجود هزینه‌های گزاف حضور امریکا در عراق که بار آن بر دوش مالیات‌های مردم آمریکاست، دو هدف کنترل منابع نفتی و بازار مصرف این کشور مهم‌ترین موضوعاتی است که می‌تواند تعیین‌کننده سیاست‌های اقتصادی آمریکا در عراق باشد. به رغم عوامل مختلف و متنوع تعیین‌کننده اقتصاد بین‌الملل اما به نظر می‌رسد در قرن 21 نفت هنوز هم عاملی تعیین‌کننده و مؤثر بر اقتصاد بین‌الملل است. از سه کشور اصلی اوپک به‌عنوان تعیین‌کننده‌های بازار نفت جهان یعنی عربستان، عراق و ایران، کشور آمریکا خیالش از کنترل نفت عربستان راحت است اما هیچ نفوذی بر نفت ایران ندارد و سعی دارد کنترل منابع عراق را در دست داشته باشد. کنترل بر سیاست‌های نفتی دولت عراق نه‌تنها مانع از نفوذ تصمیم‌گیری ایران می‌شود بلکه موجب تعیین‌کنندگی امریکا جهت قیمت‌گذاری این منبع خدادادی در سطح اقتصاد بین‌الملل میگردد و از قبل آن نه تنها کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌یافته را تحت مدیریت نفتی قرار می‌دهد، بلکه از عواید قیمت‌های پایین در زمان‌های مشخص نهایت بهره‌برداری را می‌کند.

علاوه بر کنترل منابع نفتی در منطقه غرب آسیا، کنترل بازار اقتصادی عراق نیز موضوع حائز اهمیتی است که امریکا سعی در مدیریت آن دارد. دولت عراق در تنش با ترکیه و عربستان به‌عنوان ‌همسایگان شمالی و جنوبی خود روابط اقتصادی بهینه‌ای با همسایه شرقی یعنی جمهوری اسلامی ایران برقرار کرده است که این روابط اقتصادی نه‌تنها ضربه‌ای بر ترکیه و عربستان به‌عنوان متحدان آمریکا وارد می‌کند، بلکه حوزه نفوذ اقتصادی خوبی برای جمهوری اسلامی ایران در شرایط تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا ایجاد می‌کند. با توجه به تنشهای سالهای اخیر در عراق، این کشور می تواند برای سالیان زیادی بزرگترین بازار منطقه ای برای کشورهای پیرامونی باشد. ایران نیز با تشکیل اتاق بازرگانی با عراق توانسته است در سالهای اخیر جایگاه مناسبی در این بازار کسب نماید هرچند تلاشهای تجاری بایست مضاعف شود ولی حجم مناسبات اقتصادی ایران با عراق به‌شدت رو به افزایش است و در حال حاضر بعد از چین و ترکیه سومین شریک بزرگ تجاری این کشور محسوب می شود. رایزن بازرگانی عراق در ایران نیز اعلام کرد ایران سومین کشور تامین کننده کالاهای مورد نیاز عراق است.«شاکر رزاق الدعمی» معتقد است؛ در همکاری اقتصادی و صادرات به عراق جایگاه نخست متعلق به چین و جایگاه دوم مربوط به ترکیه است. به گفته وی، در سال ۲۰۱۶ ایران از نظر صادرات به عراق جایگاه سوم را داشت که اکنون میزان صدور کالا و خدمات افزایش یافته است.^[6]

نتیجه‌گیری

با توجه به شرایط مذکور به نظر می‌رسد آمریکا و متحدان منطقه‌ای این کشور بعد از شکست در طرح‌ها و اهداف اولیه و تهاجمی خود برای سرنگونی دولت‌های سوریه و عراق و تلاش ناموفق برای تجزیه این دو کشور، در حال حاضر در موقعیت تدافعی قرارگرفته و تمام نیرو و توان خود را صرف مقابله با نفوذ سیاسی، امنیتی و اقتصادی ایران قرار داده‌اند. اهداف مذکور که به ‌اجمال بررسی‌شد، نشان می‌دهد تمام اهداف به‌نوعی به سیاست‌های اقتصادی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران برمی‌گردد و درصدد توقف نفوذ و سیطره منطقه‌ای ایران است.

در مقابل چنین رویکردی ایران ‌همواره سعی نموده است از یکسو خود را حامی مردم و مدافع دولت‌های مستقل منطقه نشان دهد و از سوی دیگر مواضع ایران و گروه‌های مقاومت در منطقه در قبال آمریکا روشن بوده و بر لزوم مقابله با حضور نظامی این کشور در منطقه تأکید داشته‌اند. برای مثال مقام معظم رهبر، در دیدار با حیدر العبادی نخست‌وزیر عراق که برای یک سفر کاری در تهران حضور داشت توصیه کرد: «تحت هیچ شرایطی به امریکا اعتماد نکنید، چون آمریکایی‌ها منتظر فرصت مناسب برای حمله هستند. نباید این فرصت را در اختیار آن‌ها گذاشت». وی همچنین معتقد است که باید جلوی تقویت حضور امریکا در عراق به بهانه تعلیم نیروهای نظامی عراق یا تحت هر بهانه دیگر را گرفت. [7] این موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران، از سوی دولت عراق و شخصیت‌های سیاسی و مذهبی این کشور نیز دنبال می‌شود و تداوم مخالفت با حضور نظامی آمریکا در عراق از سوی مردم و دولت این کشور، می‌تواند مانع از حضور بیشتر آن‌ها در منطقه شود.

البته مواضع ایران و دولت عراق در کنار مخالفت آیت‌الله سیستانی با حضور آمریکا در عراق، هرچند از سوی عموم مردم این کشور موردپذیرش قرارگرفته است اما این مواضع نیازمند حمایت رهبران اقلیم کردستان عراق و شخصیت‌های سیاسی اهل سنت نیز است. مشکلی که وجود دارد این است که امثال بارزانی همچنان فکر می‌کنند این امریکاست که می‌تواند با حضورش مشکلات عراق را رفع ‌و رجوع نماید. بی‌شک حضور این کشور در عراق نه‌تنها حلال مشکلات نیست بلکه تجربه دو دهه اخیر نشان داده است که حضور آمریکا در عراق عامل و ریشه اصلی مشکلات این کشور بوده است و آمریکا هیچ‌گاه با یک هدف خیرخواهانه درصدد برقرار صلح و ثبات در عراق نبوده است.

با وجود این‌که دولت‌مردان آمریکا در سیاست‌های اعلامی خود در سال‌های اخیر هدف از استقرار نیروی نظامی در عراق را ایجاد صلح و آرامش و مبارزه با تروریسم معرفی می‌کنند اما سیاست‌های عملی این کشور در تناقض شدید با بیانیه‌های سیاسی است. حمایت از تروریسم، تلاش برای تضعیف دولت مرکز، حمایت از گروه‌های تجزیه‌طلب در عراق و … نمونه‌های عملی هستند که در عراق موجب بی‌ثباتی چندین ساله شده و زیرساخت‌های این کشور را فلج نموده است. مقابله با این سیاست‌ها و اهداف نیازمند همیاری و همگرایی گروه‌های مختلف سیاسی عراق در درجه اول و حمایت دولت‌های منطقه‌ای همچون ایران در درجه دوم است.

منابع:

[1] هادی زرگری ،سناریوهای مطلوب آمریکا در عراق،اندیشکده راهبردی تبیین؛28 خرداد 94

سناریوهای مطلوب آمریکا در عراق

[2]  حسین عباسی نسب /ایرنا – برنامه ریزی ترامپ برای آینده عراق، 2 فروردین 1396

http://www.irna.ir/fa/News/82471310

[3] رضا محمدمراد،چالش های پسا داعش عراق ، خبرگزاری صدا و سیما، ۱۳ تير ۱۳۹۶

http://www.iribnews.ir/fa/news/1701584

[4] واشنگتن: تعداد نیروهای نظامی آمریکا در عراق افزایش یافته است، تابناک ، ۱۶ دی ۱۳۹۵

 http://www.tabnak.ir/fa/news/654288

[5] کشورهای جهان هرکدام چند نیروی نظامی در عراق دارند؟ خبرگزاری تسنیم، 4 مرداد ۱۳۹۵

  https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/05/04/1136809

[6] فرصت کنونی بازار عراق، طلایی و تاریخی است، اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق،27 تیر 1396

http://iriqcc.com/?p=4146

[7] به آمریکا اعتماد نکنید،خبرگزاری تسنیم، 30 خرداد 1396

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/03/30/1442260

احد نوری اصل/ دکتری علوم سیاسی