اندیشکده راهبردی تبیین– شکایت قطر به سازمان ملل نسبت به سیاسی رفتار کردن عربستان در رابطه با مسأله‌ی حج امسال و اعمال محدویت برای شرکت زائران این کشور در حج، در کنار طرح اداره‌ی بین‌المللی حج باعث عکس‌العمل شدید دولت عربستان شده است، این موضوع با توجه به انفعال دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در قبال فاجعه منا می‌تواند به عنوان یکی از مباحث مهم دیپلماسی در سال‌های اخیر قلمداد شود، لذا بررسی این موضوع باعث می‌شود تا مقایسه‌ای از منظر حقوق بین‌المللی و استفاده‌ی ابزاری در این باره از سوی قطر و ایران مورد توجه قرار گیرد. با توجه به مقدمه‌ی مذکور ابتدا اختلافات قطر و عربستان در مسأله‌ی حج و رفتار دوحه در قبال سوءاستفاده سیاسی ریاض در رابطه با موضوع حج بیان شده و پس از آن ضمن مقایسه‌ی رویکرد قطر و ایران در مواجهه با مسأله‌ی مزبور، ظرفیت‌های حقوق بین‌الملل و سازمان‌های جهانی برای رسیدگی به دعاوی قطر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
1-اختلافات قطر و عربستان در مسئله‌ی حج
در خرداد ماه سال جاری خبرگزاری قطر سخنانی را از قول «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر این کشور در دفاع از ایران و حزب‌الله منتشر کرد که بلافاصله در صدر رسانه‌های جهان و شبکه‌های اجتماعی قرار گرفت. تمیم بن حمد آل ثانی در این سخنان حزب‌الله را حزبی مقاوم و ایران را دولتی اسلامی توصیف کرد که نمی‌توان وزن و جایگاه آن در منطقه را نادیده گرفت.
امیر قطر ضمن حمله‌ی مستقیم به مصر، بحرین و امارات، اشاره‌ای ضمنی به عربستان کرده و رفتار خاندان آل سعود در حمایت از نسخه‌ی خشونت‌محور اسلام و نمایندگی وهابیت را خطر حقیقی و عامل اصلی پرورش دهنده‌ی تروریسم دانست.
همین اظهار نظر باعث شد تا دول اربعه (مصر، امارات، عربستان و به تبع آن بحرین) روابط دیپلماتیک خود با قطر را قطع کرده و سطح مراودات و معاملات اقتصادی، تجاری و سیاسی خود با دوحه را به حداقل برسانند. این خصومت در این سطح متوقف نشده و 4 کشور مزبور ضمن محاصره‌ی زمینی، هوایی و دریایی قطر در رسانه‌ها و موضع‌گیری‌های خود بیشترین انتقاد و اتهام را علیه دوحه مطرح کرده و این دولت را به تجهیز و تسلیح جریان‌های تروریستی منطقه متهم کردند.
از طرفی «نبرد دیپلماتیک» دول اربعه و قطر، به شورای همکاری خلیج‌فارس نیز سرایت کرد. به طوری که 4 دولت متخاصم قطر، اخراج یا تعلیق عضویت دوحه در شورای همکاری خلیج‌فارس را مطرح کرده و دوحه نیز در عکس‌العملی متقابل خروج خودخواسته از شورا به دلیل «از بین رفتن ماهیت، هدف و کارآمدی» آن را رسانه‌ای کرد. حجم تصادم و تعارض دیپلماتیک و «اصل تسری» در اختلافات و موضوعات سیاسی موجب شد مسأله‌ی حج نیز جایگاه خود را در تنشِ میان دول اربعه، به ویژه ریاض و دوحه باز کند. به گونه‌ای که قطر در بیانیه‌ای اعلام کرد که ریاض از همکاری برای تأمین امنیت حجاج قطری طفره رفته و درصدد دخالت دادن مسائل سیاسی در ادای فریضه‌ی حج به عنوان رکنی از ارکان دین مبین اسلام است که این اقدام ریاض و برخورد سیاسی با موضوع حج موجب محرومیت جمع کثیری از مسلمانان از ادای این فریضه می‌شود. (1)
در واکنش به اتهامات قطر علیه عربستان، دولت ریاض ضمن نفی و رد اظهارات قطری‌ها و اظهار بر تدارک تمامی امکانات رفاهی و امنیتی عنوان داشت که دوحه درصدد سوء استفاده سیاسی از حج و بین‌المللی کردن اداره‌ی آن و دامن زدن به این موضوع است که ایران نیز سال گذشته مسأله‌ی مذکور را مطرح کرده بود. مقامات سعودی با این استدلال عنوان کردند که به نظر می‌رسد هماهنگی خاصی بین ایران و قطر در بین‌المللی کردن یا مدیریت مشترک حج وجود داشته باشد که مدیریت و هدایت شده از جانب ایران است.
در واکنش به خواست قطری‌ها مبنی بر رعایت حقوق زائران خانه خدا، «عادل الجبیر» وزیر خارجه‌ی عربستان با تفسیر درخواست قطر به «بین‌المللی کردن» مشاعر و مناسک مقدس اسلامی، آن را رفتار خصمانه و اعلان جنگ قطر علیه پادشاهی سعودی عنوان کرد. (2)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-رفتار قطر در برابر سوءاستفاده سیاسی عربستان از حج
برخورد سیاسی عربستان با مسأله‌ی اسلامی حج و اختلافات فی‌مابین در دو سطح اجرائی و سیاسی تداوم یافت. در رویکرد اجرائی کار به جایی رسید که خطوط هوایی عربستان اعلام کرد؛ نتوانسته هواپیماهایی را برای انتقال حجاج قطری اعزام کند. چراکه قطر مجوز این سفرها را کسب نکرده بوده است. در واکنش به این اقدام ریاض، وزارت خارجه‌ی قطر اعلام نمود که کوتاهی در انتقال حجاج قطری از طریق خطوط هوایی عربستان اقدامی بی‌سابقه و غیرمنطقی بوده که عدم تمایل ریاض برای همکاری با وزارت اوقاف و حج دوحه و سوء استفاده سیاسی در رابطه با حج را به منصه‌ی ظهور می‌رساند. (3)
تنش سیاسی سرایت کرده به موضوع حج در رسانه‌های دوحه و دول اربعه نیز با شدت و حدت بیشتری پیگیری شد. به طوری که رسانه‌های رسمی و غیر رسمی مورد حمایت دولت‌های مذکور یکدیگر را به سوءاستفاده سیاسی از حج متهم کرده و مقامات دول اربعه و به تبع آن مقامات دوحه علیه یکدیگر موضع‌گیری نموده و اتهاماتی را نسبت به هم مطرح کردند.
به طور مثال در نشست وزرای خارجه‌ی چهار کشور محاصره کننده‌ی قطر که در «منامه» پایتخت بحرین و در حدود یک ماه قبل برگزار شد، وزیر خارجه بحرین اعلام کرد که دوحه درصدد تعطیل کردن حج برای حاجیان خود و تحمیل هزینه‌ی آن بر عربستان است. این سیاست در حالی از سوی دوحه دنبال می‌شود که ریاض بیشترین و بهترین امکانات و تسهیلات را در اختیار زائران قرار داده است. (4)
دوحه نیز در رسانه‌های خود به ویژه الجزیره به اختلافات بین خود و دول اربعه پرداخته و ناکارآمدی و بی‌کفایتی عربستان در مدیریت حج و تلاش این کشور برای استفاده ابزاری و سیاسی از حج را مورد بررسی قرار داد. به طوری که این مسأله به شبکه‌های اجتماعی نیز سرایت کرده و موضوع حج و نحوه مدیریت و سیاست‌گذاری بر آن به مسأله‌ی اول کاربران شبکه‌های اجتماعی کشورهای درگیر تبدیل شد.
به عبارتی قطر توانست با استفاده از دیپلماسی عمومی و از طریق به کارگیری و بسیج رسانه‌های جمعی، سوء استفاده سیاسی آل سعود در رابطه با موضوع زیارت خانه خدا را به موضوعی چالش‌زا و معضل‌ساز برای آل سعود تبدیل کند که عربستان را ناگزیر در وضعیت تدافعی قرار دهد. به طوری که مقامات این کشور در تنگنا قرار گرفته و تلاش کنند از طریق تطمیع و تهدید سایر دول تابع و رسانه‌های همسو و غیرهمسو، نبرد رسانه‌ای قطر را با تحمل و صرف هزینه‌های گزاف تا حدی خنثی کنند.
همین اقدام قطر توانست تردید ایجاد شده در توانایی عربستان به منظور مدیریت مراسم عبادی و سیاسی حج را تشدید کرده و افکار عمومی را نسبت به این موضوع مسأله‌دار کند.
در عرصه بین‌المللی نیز کمیته ملی حقوق بشر قطر بعد از اتفاقات رخ داده، اعلام کرد که شکایت خود را به سازمان ملل، علیه عربستان سعودی به اتهام سوءاستفاده سیاسی از حج و ایجاد موانع در راه شهروندان و ساکنان قطری که مایل به انجام مراسم حج و عمره بودند، ارائه داده است.
در شکایت کمیته‌ی مزبور آمده که دوحه نگرانی شدید خود در رابطه با سوءاستفاده سیاسی از حج و شعائر دینی و استفاده از آن‌ها برای نیل به اهداف سیاسی را اعلام کرده و آن را نقض صریح تمامی میثاق‌نامه‌های بین‌المللی که آزادی عمل در ادای مناسک و مراسمات مذهبی را به رسمیت می‌شناسد، قلمداد می‌کند.
در ادامه‌ی شکوائیه‌ی مذکور آمده که ریاض راه‌های بحری و بری خود به روی زائران قطری را مسدود نموده و به دلیل بسته بودن سفارت این کشور در دوحه هیچ‌گونه هماهنگی و همکاری برای انتقال زائران به سرزمین وحی انجام نداده است. به طوری که خاندان آل سعود و سازمان حج این کشور هیچ‌گونه ضمانتی در قبال امنیت شهروندان قطری ارائه نداده‌اند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
قطر در راستای مواجهه با سیاسی کاری عربستان، شکوائیه‌ی دیگری تدارک دیده و آن را به سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) تحویل داده است. مضمون این شکوائیه از نهاد مزبور درخواست می‌کند که مراحل «بین‌المللی کردن اداره‌ی حج» را هر چه سریع‌تر و وسیع‌تر در دستور کار قرار داده و آن را از مجاری سازمان‌های بین‌المللی مربوطه پیگیری کند. (5)
3-فاجعه‌ی منا و رفتار دولت یازدهم در مواجهه با جنایت آل سعود
فاجعه منا، مرگبارترین حادثه در حج تمتع است که در تاریخ ۲ مهر1394 روی داد و به کشته و مفقود شدن بیش از هفت هزار تن از حاجیان انجامید. زائرانی از ۳۹ کشور جهان در این حادثه کشته، مفقود یا زخمی شدند. مقامات دولت عربستان پس از حدود سه هفته از حادثه، تعداد رسمی جان‌باختگان را ۷۴۷۷ نفر اعلام کردند.
بر اساس اعلام نهادهای ذیربط عربستان بسته شدن گذرگاه شماره ۲۰۴ و ازدحام جمعیت، دلیل اصلی وقوع این حادثه اعلام شد. بر اساس آخرین آمار منتشر شده، شمار زائران کشته و زخمی جمهوری اسلامی ایران، از همه کشورهای دیگر بیشتر بوده است. رهبر معظم انقلاب حضرت امام خامنه‌ای (حفظه الله) در اولین واکنش‌ها به فاجعه منا، با اعلام سه روز عزای عمومی، مدیریت غلط و اقدامات ناشایسته دولت عربستان سعودی را عامل اصلی و مبنایی این فاجعه اعلام نمودند.
اما دولت یازدهم و مسئولان موظف برای استیفای حقوق تضییع شده‌ی جان باختگان فاجعه منا، اقدام مؤثر و راهگشای حقوقی و سیاسی انجام نداند. به طور مثال با وجود جمع‌آوری داوطلبانه‌ی 450 وکالت نامه‌ی تام‌الاختیار از جانب خانواده‌های شهدای منا از سوی شعبات قوه قضائیه مستقر در سازمان حج و زیارت استان‌ها و ارجاع آن‌ها به معاونت کنسولی وزارت امور خارجه، این نهاد تحرکی نکرده و اقدام درخوری انجام نداد.
در همین رابطه «سعید اوحدی» رئیس سازمان حج گفت«اقدام قضایی باید مستندات محکمه‌پسند داشته باشد.
در این راستا و همسو با این انفعال «حسن قشقاوی» معاون کنسولی امور مجلس و ایرانیان وزارت خارجه اعلام کرد:: پرونده استیفای «حقوق شهدای منا» همچنان باز است و اگر حقوقدان یا کسی معتقد است که می‌توان در این باره در مراجع بین‌المللی طرح دعوی کرد بیایند و اعلام کنند.»
این اظهار نظر قشقاوی اوج ضعف، ناتوانی و استیصال دستگاه خارجه را نشان داده و کرنش دولت یازدهم در مقابل جنایت سعودی را به نمایش می‌گذارد. وقتی در دستگاه خارجه بخش‌ها و نهادهای مختصص پیگیری مسائل و مباحث مختلف حقوقی و کیفری وجود دارد چه لزومی به پیگیری اشخاص حقیقی برای احقاق حقوق شهدای فاجعه‌ی منا است.
فاجعه منا زمانی از سوی دولت یازدهم به طور کامل بایکوت می‌شود که سفارت و دفتر کارداری عربستان در تهران و مشهد بعد از اعدام شهید «شیخ نمر باقر النمر» شیعه مبارز عربستانی مورد تعرض قرار می‌گیرد. دولت یازدهم که به دنبال گریز از مطالبات عمومی برای استیفای حقوق جان باختگان است تعرض به سفارت را دستاویز مناسبی یافته و قشقاوی در این رابطه اعلام می‌کند «حمله به سفارت عربستان کار بدی بود که پیگیری سیاسی فاجعه منا را با سختی مواجه ساخت. چراکه اکنون سفیر و دیپلماتی در عربستان نداریم تا پیگیر خواسته‌های ما و اقامه دعوی درباره فاجعه منا باشد.»(6)
در مورد چرایی نپرداختن و پیگیری حقوقی و سیاسی بین‌المللی جهت استیفای حقوق مادی و معنوی جان باختگان از سوی دولت یازدهم دلایل متعددی می‌توان ذکر کرد که به نظر می‌رسد مهمترین آن توجه به مذاکرات برجام و هیچان‌زدگی حاصل از امضای توافق بوده باشد. دولت یازدهم در این برهه توانست از طریق بزرگنمایی برجام و گره زدن معیشت مردم به آن، جو کاذبی از هیجان در سطح جامعه به ویژه در بدنه‌ی جریان غرب‌گرا ایجاد کند.
این هیجان کاذب متقابلاً در معادله‌ای معکوس(خورد و بازخورد) به بدنه‌ی دولت بازگشته و موجب ایجاد امید کاذبی به حل مسائل از رهگذر متوسل شدن به غرب و سازمان‌های بین‌المللی شد. به طوری که رئیس جمهور در هنگام وقوع فاجعه منا در نیویورک به سر برده و معتقد بود «ما در نیویورک دسترسی‌هایمان برای پیگیری این حادثه با مسئولان کشورهای اسلامی بیشتر است. این مسئله ازآن‌جهت است که می‌توانیم صدای مسلمانان مظلوم جهان و همچنین مردم ایران را به گوش جهانیان برسانیم.»
«محمد باقر نوبخت» سخنگوی دولت یازدهم در سخنانی هم‌راستا با رئیس جمهور اعلام کرد:« بیان مواضع کشورمان نسبت به فاجعه منا در صحن مجمع عمومی سازمان ملل بسیار تاثیرگذار‌تر از انعکاس مواضع در کشورمان است»(7)
بنابراین با توجه به مسائل بیان شده و روشن شدن نگرش دولت یازدهم نسبت به فاجعه منا، می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که خوش‌بینی و اعتماد بیش از حد به غرب و نهادهای حقوقی و سیاسی تحت قیمومیت آن از یک طرف و اصالت تعامل به هر قیمتی، مذاکره و بعضاً سازش در دولت یازدهم از طرفی دیگر، دو عامل اساسی در عدم پیگیری فاجعه خونین منا از مجاری سیاسی و حقوقی بین‌المللی بوده باشد.
با مقایسه‌ی رویکرد قطر و دولت یازدهم در مواجهه با مسأله‌ای مشابه اما با حجم کاملاً متفاوت از خسارات جانی و مالی، اوج دیپلماسی فعال قطری‌ها و در مقابل اوج دیپلماسی منفعل و مستأصل دولت یازدهم به نمایش در می‌آید.(8)
4-ظرفیت‌های حقوق بین‌الملل و سازمان‌های جهانی برای رسیدگی به دعاوی قطر
خاندان آل سعود بیش از 30 سال است که از مناسک و مراسم اسلامی حج بهره‌برداری سیاسی می‌کنند. این بهره‌برداری در دو حوزه قابل تفکیک است که استفاده از خانه خدا برای طرح استیلا و برتری خود نسبت به سایر سرزمین‌ها و سوء استفاده از این موضوع به‌منظور معرفی خود به عنوان قلب و عمق راهبردی معنوی و روحی جهان اسلام و پیگیری این مطلوب از طریق سازمان‌ها و شبکه‌های تبلیغاتی گسترده، همچون «رابطة العالم الاسلامیه» و نمایندگی‌های سازمان حج در سایر کشورهای اسلامی که به تمامی، مرکز و مرجع بودن معنوی و مذهبی عربستان را مستقیم و غیر مستقیم تبلیغ و ترویج می‌کنند، حوزه اول است.
این مسأله در سنجه‌ی قدرت، اعتبار و اقتدار خاصی برای خاندان آل سعود به همراه می‌آورد. به طوری که خاندان آل سعود حمله به مناطق مختلف عربستان را حمله به خانه خدا تعبیر و تفسیر کرده و با استفاده از تعصب و همیّت سایر مسلمانان، اجماعی را علیه کشور حمله کننده ایجاد می‌کند.
این موضوع در اصابت موشک‌های انصارالله به فرودگاهی در ریاض قابل مشاهده بود که آل سعود توانست از طریق نبرد رسانه‌ای حساب شده شلیک موشک به ریاض را به شلیک آن به مکه تغییر داده و سازمان کنفرانس اسلامی را مجاب کند که از انصارالله یمن در سازمان ملل شکایت نماید.
بهره‌برداری سیاسی دوم سعودی از موضوع حج در استفاده از ابزار حج علیه کشورهای متخاصم این رژیم، خود را به نمایش می‌گذارد. در این مرحله آل سعود ورود اتباع دولت‌های متخاصم به عربستان برای ادای فریضه‌ی حج را با موانع و مشکلات بیشماری همراه می‌سازد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
به طوری که دولت متخاصم سعودی، ناگزیر تحت فشار اتباع خود برای شرکت در مراسم حج به خواسته‌های خاندان آل سعود تن داده یا تحت فشار مضاعف و بی‌سابقه قرار می‌گیرد.
به عبارتی عربستان از حج به عنوان اهرم و ابزاری سیاسی جهت فشار بر دولت‌ها و تنبیه جریان‌های مخالف و متخاصم خود استفاده می‌کند. این موضوع در سال‌های پیش به ویژه سال گذشته و در ممنوعیت سفر اتباع چند کشور عضو محور مقاومت (ایران، یمن، عراق و سوریه) به منصه‌ی ظهور رسید.
با این وجود به نظر می‌رسد غلبه‌ی سیاست بین‌الملل بر حقوق بین‌الملل در نظم آنارشی حاکم بر روابط میان دولت‌ها، اجازه و رهگذر چندانی برای پیگیری مطالبات قطر باقی نمی‌گذارد. عربستان در بیشتر سازمان‌های بین‌المللی، لابی‌های قوی ایجاد کرده که می‌توانند با به کارگیری «دیپلماسی دلار» بر شکایت‌های طرح شده علیه این رژیم سرپوش بگذارند.
به طور مثال «بان کی مون» دبیر کل سازمان ملل سال گذشته اعلام نمود که سازمان مذکور قصد دارد حجم و میزان جنایت‌های آل سعود و ائتلاف استیجاری در یمن را مکتوب و مستند نماید که بلافاصله با دریافت دلار از عربستان از مبادرت ورزیدن به این کار صرف نظر کرد.
از طرفی سازمان‌ها و نهادهای حقوقی و سیاسی بین‌المللی نیز شکایت دوحه را در ذیل اختلاف و بحران اخیر خلیج‌فارس معنادهی می‌کنند. لذا همین مسأله از جدیت این سازمان‌ها برای پرداختن به شکایت مذکور می‌کاهد. بنابراین به نظر می‌رسد بهترین راه مقابله با سوءاستفاده سیاسی از حج از سوی سعودی، استفاده و پناه بردن به دیپلماسی عمومی از یک طرف و ایجاد اجماعی از دولت‌ها در این رابطه و طرح اداره مشترک و بین‌المللی امور حج از طرف دیگر است.
جمع‌بندی
عربستان بیش از سی سال است که از موضوع حج سوء استفاده‌ی سیاسی می‌کند. عدم اجازه به اتباع کشورهای متخاصم و مخالف، کشتار آن‌ها، تبلیغ آیین وهابیت از طریق نمایندگی‌های حج در دیگر کشورها تنها تعدادی از مصادیق سوء استفاده سیاسی از حج هستند که از سوی خاندان آل سعود صورت می‌پذیرد. (9) با توجه به بحران اخیر خلیج‌فارس قطر بهره‌برداری سیاسی آل سعود از حج را در دو سطح دیپلماسی عمومی و رسمی پیگیری کرد. در دیپلماسی عمومی با بسیج شبکه‌های ارتباط جمعی کفایت آل سعود در مدیریت حج را با تردید مواجه ساخته و در دیپلماسی رسمی دو طرح شکوائیه تقدیم سازمان‌های بین‌المللی نموده و خواستار برخورد با عربستان و مدیریت بین‌المللی حج شد اما در مقابل، دولت یازدهم از کنار فاجعه‌ی منا با آن حجم از خسارت مالی و جانی عبور کرده و پرونده را عملاً برای خانواده‌ی جان باختگان و افکار عمومی مختومه اعلام کرد.
منابع
1-«الأزمة الخلیجیة: قطر تتهم السعودیة بـ”تسییس الحج»، وبگاه خبری «فرانس 24»، 9مرداد 96، بازیابی در پیوند زیر:
2-«تسییس الحج والفجور فی الخصومة»، روزنامه «عکاظ»، 10مرداد 96، «بازیابی در پیوند زیر:
http://www.okaz.com.sa/article/1562109/
3-«هواپیمایی عربستان به حجاج قطری اجازه سفر نداد»، وبگاه «فردا نیوز»، 29 مرداد 96، بازیابی در پیوند زیر:
http://www.fardanews.com/fa/news/713602/
4-«دول الحصار تتهم قطر بتسییس الحج»، وبگاه «الجزیره»، 8مرداد 96، بازیابی در پیوند زیر:
http://www.aljazeera.net/news/arabic/2017/7/30/%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B5%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D8%AA%D9%87%D9%85-%D9%82%D8%B7%D8%B1-%D8%A8%D8%AA%D8%B3%D9%8A%D9%8A%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC
5-«قطر تواصل التخبط وتشتکی السعودیة للأمم المتحدة بـ تسییس الحج»، وبگاه «العین»، 8 مرداد 96 بازیابی در پیوند زیر:
https://al-ain.com/article/qatar-saudi-arabia-the-rituals-of-hajj
6-«موانع حق‌خواهی ایران در فاجعه منا»، وبگاه «فرارو»، 21 شهریور 95 بازیابی در پیوند زیر:
http://fararu.com/fa/news/288899/
7-«نقدی بر عملکرد و دیپلماسی دولت در فاجعه خونین منا»، «مشرق نیوز»، 9 مهر 94، بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mashreghnews.ir/news/474860/
8-«پرونده حج»، منتشر شده در اندیشکده راهبردی تبیین، بازیابی در پیوند زیر:
http://tabyincenter.ir/tag/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%AD%D8%AC/
9-برای مطالعه بیشتر ر.ک: عماد اصلانی مناره بازاری، «سوء استفاده سیاسی عربستان از حج؛ اهداف و مصداق‌ها»، منتشر شده در اندیشکده راهبردی تبیین، 18 مرداد 96، بازیابی در پیوند زیر:
