اندیشکده راهبردی تبیین – سياست خارجی(1)، اصولاً در مورد فعاليت هاي يك كشور در محيط و شرايط خارجي است(2) و شامل تعیین و اجرای یک سلسله اهداف و منافع ملی است که در صحنه‌ی بین‌المللی از سوی دولت‌ها انجام می‌پذیرد و می‌تواند ابتکار عمل یک دولت و یا واکنش آن در قبال کنش دیگر دولت‌ها باشد.(3) در همين ارتباط، سياست خارجي مي تواند يك استراتژي و يا برنامه اي از فعاليت ها تعريف گردد كه توسط تصميم-گيران يك كشور در برابر كشورهاي ديگر و يا نهادهاي بين المللي انجام شده تا به اهدافي كه بنام منافع ملي آن كشور خوانده مي شود، برسند. سياست خارجي همچنين پروسه اي شامل اهداف مشخص، عوامل معين خارجي وابسته به اهداف فوق الذكر، توانايي كشور در رسيدن به نتايج مطلوب، توسعه يك استراتژي سودمند، اجراي استراتژي، ارزيابي و كنترل آن مي باشد.(4)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار نظام جمهوری اسلامی که محصول دگرگونی عمیق در ساختار سیاسی کشور بود، تحولی نوین نه تنها در عرصه تاریخ سیاسی و اجتماعی، بلکه در گستره جهانی اسلام پایه گذاری و آغاز گردید. به موازات تغییرات بنیادین در چارچوب حکومت و اداره کشور، سیاست خارجی و دیپلماسی هم دستخوش تحولات عمیقی گردید که در این راستا مبانی ارزشی انقلاب اسلامی الهام گرفته از احکام دین مبین اسلام، اهرم تغییرات را در ساختار سیاست خارجی برعهده داشت. امام خمینی(ره) که عهده دار رهبری و هدایت انقلاب بودند، پس از پیروزی انقلاب تمام تلاش خود را برای نوسازی دستگاه سیاست خارجی منطبق بر اصول و ارزش های اسلامی به کار بردند و در هر فرصتی به مسئولان و گردانندگان آن لازمه انطباق تصمیمات در عرصه سیاست خارجی با موازین و معیارهای شرعی را گوش زد می نمودند. در سیمای جدید سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، «دیانت» با «سیاست و قدرت» پیوند فاخری پیدا کرده و ضمن پیوند با مدارهای هویتی، تئوری‌های قدرت در معادلات کلان جهانی را به چالش کشانده و در برآیند کلی به منزله طرح نویی تلقی شده است که الهام‌بخش معنوی ملّت‌ها، به ویژه در جوامع مسلمان شده و به تبع آن، دین اسلام از حاشیه سیاست‌‌ها و معادلات بین‌المللی خارج شده و در مرکز فضای ذهنی دنیای معاصر نشسته است. (5) استقلال و عدم وابستگی در تصمیم-گیری سیاست خارجی، حمایت از ملت های مظلوم و تحت ستم به خصوص در حوزه جهان اسلام، دفاع تمام قد از آرمان فلسطین، حمایت از جنبش ها و نهضت های آزادی بخش هم راستا با انقلاب اسلامی، مقابله با استعمار و کشورهای مستکبر به خصوص آمریکا، حضور فعال در سازمان های بین المللی و ایجاد یا عضویت در سازمان های جدید بین المللی در چارچوب اصول سیاست خارجی، بهره گیری از دیپلماسی عمومی و بی واسطه با مردم جهان به منظور شنیدن پیام انقلاب اسلامی در مقابل تبلیغات منفی رسانه ای و … از جمله دستاوردهای سیاست خارجی ایران پس از انقلاب بوده است. بر این اساس نیز می توان مهم-ترین حوزه های پیشرفت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را در موارد زیر بیان کرد:
1-حوزه حقوقی- دیپلماتیک:
یکی از مهم ترین دستاورهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، استقلال و عدم وابستگی در تصمیم گیری است. این عزت‌طلبی و استقلال‌خواهی پاسخی به شرایط ناگوار تاریخی تعاملات استعماری ایران در دوران پهلوی و قاجار بوده است. اصل اساسي «نفي سلطه‌جويي و سلطه‌پذيري» که در اصول قانون اساسي نيز به آن تصريح شده است در واقع تعبير قرآني عبارت معروف «نفي سبيل»(6) و راهبرد «نه شرقي، نه غربي» در حقيقت نشأت گرفته از مفاهيم جهان‌بيني اسلامي است. اين اصل در واقع، تتمه قاعده عزت اسلامي به حساب مي‌آيد و ناظر به جامعيت دين است. به لحاظ مصداقي، شعار «نه شرقي و نه غربي، جمهوري اسلامي» از مصاديق مستحدثه عمل به اصل نفي سبيل است. اهميت اين اصل به اندازه‌اي است كه رهبر معظم انقلاب اسلامي در مواضع گوناگون، آن را شاخص سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران اعلام كرده‌اند.(7) از طرفی بر اساس اصل 77 قانون اساسی: «عهدنامه، مقاوله نامه، قراردادها و موافقتنامه های بین المللی باید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد.» این خود دایر بر حساسیت قانون گذار بر استقلال و عدم وابستگی است.
از این رو، همان گونه که در آن زمان نظام اسلامی، نظامی متمایز از غرب و شرق بود، سیاست خارجی آن هم به تبع می‌بایست متمایز از سیاست خارجی بلوک غرب که در رأس آن ها امریکا و سیاست خارجی شرق که در رأس آن ها شوروی سابق قرار داشت، باشد. بنابراین همه برنامه‌های سیاست خارجی نظام جمهوری اسلامی تحت الشعاع این نکته بود که شیوه و راهبرد سیاست خارجی نظام اسلامی با سلطه-گیری و سلطه جویی چنین سلطه پذیری‌هایی که هر دوی آنها، دو روی یک سکه بودند، همخوانی ندارد. از این جهت این اصل در ابتدا به صورت یک شعار و سپس به عنوان راهبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مطرح گردید.(8) کلیات محوری سیاست خارجی فوق نه تنها در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مورد تأکید قرار گرفته است، بلکه در اعتقادات دینی و باورهای فرهنگی و عقلی جامعه ایرانی نیز امری مسلم و جزو هنجارهای اجتماعی و ارزشی می باشد. چرا که از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران بر اساس قانون اساسی و نیز اعتقادات دینی و فرهنگی خود، پایبندی به تعهدات بین المللی و قراردادهای دو جانبه و چندجانبه را جزو اصول خود می داند. چنین حساسیتی در عرصه حقوقی و دیپلماتیک منجر به استقلال و آزادی عمل دستگاه سیاست خارجی و موفقیت های مهمی در ادوار مختلف از جمله در زمینه هسته ای، میزبانی و ریاست اجلاس سران جنبش عدم تعهد، اجلاس سران کنفرانس اسلامی(سازمان همکاری اسلامی)، برگزاری اجلاس های مختلف بین المللی در حمایت از فلسطین، بیداری اسلامی و مسائل و مشکلات موجود در جهان اسلام، تلاش برای وحدت دنیای اسلام با وجود اختلافات فرقه ای، حمایت و یا عضویت در سازمان ها و نهادهای بین المللی در مقابله با قدرت های استعماری و … شده است.
2-بعد فرهنگی سیاست خارجی
از جمله فرهنگ‌سازی‌های انقلاب اسلامی در سطح ملی سیاست خارجی، بازسازی هویت اسلامی و یادآوری هویت به هم پیوسته اسلامی در فراسوی مرزهای ملی است. در واقع با توجه به امت‌گرایی اسلامی و نیز اصل حفظ دار‌الاسلام، فرهنگ حساسیت برادرانه، مواضع دلسوزانه و مدافعانه از مسلمانان جهان به عنوان یکی از ابعاد هنجاری، از اساسی‌ترین اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. بر این اساس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با هدف ایجاد و گسترش شناخت، علاقه و باور نسبت به اسلام ناب، انقلاب اسلامی، مزیت‌های جمهوری اسلامی ایران و فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی در جوامع دیگر به منظور گسترش پرتوِ اسلام و تحکیم همگرایی و پیوندهای اسلامی، دینی و معنوی مأموریت مديريت و راهبری روابط فرهنگي بین المللی و سياست گزاري، هماهنگی، هدایت، حمایت و نظارت بر فعاليت هاي فرهنگي- تبلیغی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور به منظور تحقق اهداف نظام در این روابط را بر عهده دارد.(9)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
همچنین برگزاری هفته فرهنگی و نمایشگاه دستاوردهای فرهنگی- هنری ایران توسط سفارت خانه های جمهوری اسلامی در کشورهای دیگر، چاپ و انتشار کتب، نشریات و پخش رسانه های دیداری و شنیداری به زبان های مختلف برای مخاطبین از پیشرفت های حوزه سیاست خارجی فرهنگی ایران، سهم بسزایی در شناساندن فرهنگ و تمدن بزرگ ایران به جهانیان داشته است. ایده مردم‌سالاری دینی و الگوسازی آن نیز می‌تواند ضمن تبیین سازگاری اسلام و مردم‌سالاری، کنش متقابل میان دو حوزه دین و سیاست را آشکار سازد. چنین سازه حکومتی که بر تطابق اسلام با مقتضیات زمان و احیای نظریات اسلام درباره حکومت و دولتمداری استوار است، بر شیوه حکومتی جمهوریت و نقش مردم در تصمیم‌گیری‌های حکومتی تأکید می‌کند.(10) این مهم خود نقش ویژه ای در مطرح کردن جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک بدیل به خصوص برای کشورهای اسلامی از طریق فرهنگی ایجاد می کند.
3-حوزه سیاست خارجی نظامی و دفاعی
بی‌گمان یکی از عناصر قدرت در جهان امروز، توان کشورها از بعد نظامی و امنیتی است و افزایش توان نظامی و اطلاعاتی هر کشوری به افزایش جایگاه و نفوذ آن کشور در مقایسه با کشورهای پیرامونی مربوط می‌شود. تولید انواع راکت و موشک های بالستیک؛ انواع تانک؛ نفربر و تولید تسلیحات سبک؛ انواع هواپیما و تولید قطعات مختلف؛ تولید رادارهای پیشرفته و سامانه های هوایی و ماهواره، جزیی از دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در حوزه نظامی و دفاعی است. اما مهم ترین مسأله نظامی و دفاعی دوران معاصر در ایران را می توان در تجاوز نظامی عراق و 8 سال جنگ تحمیلی دید. دفاع جانانه مردم و تأکید ایران بر دفاع تا احقاق حقوق خود از جمله بازگشت عراق به مرزهای بین المللی، پذیرش قرارداد 1975 الجزایر از سوی عراق، تعیین متجاوز و پرداخت غرامت علی رغم فشارهای مختلف بین المللی منجر به صدور قطعنامه 598 سازمان ملل متحد، تعیین عراق به عنوان متجاوز و آغازگر جنگ و احقاق حقوق ایران بدون واگذاری یک وجب از خاک خود بعد از 200 سال شد.
تجربه جنگ ایران و عراق، تأکید قانون اساسی مبنی بر عدم به کارگیری مستشاران نظامی منجر به خودکفایی ایران در عرصه نظامی و حتی ارائه کمک های مستشاری به کشورهای منطقه در مقابله با تروریست ها شده است. در این میان قدرت موشکی ایران را می توان یکی از عرصه‌های تحت حمایت مردمی دانست و علی رغم فشارهای گسترده، مردم هیچ‌گاه دست از این حمایت برنداشته‌اند. همین عامل از مبانی اقتدار ایران و تقویت‌کننده استراتژی بازدارندگی است. بازدارندگی به عنوان مبنای یک راهبرد دفاعی که در تمامی برنامه‌های توسعه ایران بر ضرورت تحقق آن تأکید شده است در حوزه دفاع پیشگیرانه جای می‌گیرد که شاید بتوان از آن به عنوان مهم ترین بخش از راهبرد دفاعی ایران نام برد.(11) در واقع قدرت نظامی دفاعی ایران، نه تنها از عوامل بسیار مهم در تأمین امنیت ملی کشور است، بلکه دستاوردهای این حوزه معادله قدرت در منطقه را نیز به نفع جمهوری اسلامی ایران تغییر داده است. هدف اصلی از این راهبرد؛ برنامه‌ریزی، مدیریت و کلیه اقداماتی است که کشور را در برابر تهدیدات احتمالی به درجه‌ای از آمادگی رسانده، باعث کاهش تهدید و آسیب‌پذیری شده و از وقوع درگیری احتمالی جلوگیری نماید.
4-حوزه سیاست خارجی اقتصادی
دیپلماسی اقتصادی در کنار کاربرد در سیاست خارجی، برای اهداف سیاست داخلی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. منظور از دیپلماسی اقتصادی، تلفیقی از تمام فعالیت‌های اقتصادی- سیاسی است. به عبارت دیگر دیپلماسی اقتصادی به عنوان مفهوم اصلی در نظر گرفته می‌شود و عباراتی همچون دیپلماسی بازرگانی، دیپلماسی شرکتی، دیپلماسی تجاری(کسب و کار)، دیپلماسی سازمان‌های غیردولتی ملی و دیپلماسی سازمان‌های غیردولتی فراملی در ذیل این مفهوم معنا می‌شوند.(12) تلاش ایران در این حوزه را می توان با رعایت اصل استقلال و عدم واگذاری امتیازات اقتصادی به بیگانگان به مانند گذشته در حمایت و تشویق به سرمایه گذاری در ایران علی رغم تحریم های ناعادلانه به خصوص از جانب امریکا دانست. به علاوه ایران نیز مبادرت به سرمایه گذاری در زمینه خدمات فنی و مهندسی، نیروی کار، خانه سازی، جاده، سد و … در کشورهای آسیایی، افریقایی و امریکایی لاتین که همسویی بیشتری با ایران دارند، کرده است.
اما مهم ترین تلاش ایران در دیپلماسی اقتصادی مربوط به حوزه انرژی نفت و گاز است. کشور ایران به عنوان چهارمین تولیدکننده بزرگ نفت و دارا بودن موقعیت استراتژیک در تنگه هرمز، نقش ویژه‌ای در انرژی و امنیت خلیج فارس دارد و به طرق مختلف می‌تواند از نفت استفاده کند. کاهش عرضه، ناامن کردن مسیر ترانزیتی خلیج فارس و توسعه برنامه هسته‌ای، همه باعث تلاطم بازار نفت می‌شود. توافق با پنج کشور اروپایی برای احداث خط لوله گاز ۸/۵ میلیارد دلاری از دریای خزر به اتریش در سال ۱۳۸۵، شرایط جدیدی را برای ایران ایجاد کرد. خط لوله «نابوکو» به طول ۳۳۰۰ کیلومتر که گاز دریای خزر را از راه ترکیه، بلغارستان، رومانی و مجارستان به اتریش رسانده و از آن جا در سراسر اروپا توزیع کند، رقیب جدی گاز انتقالی روسیه به اروپا است. این مسأله فرصت استثنایی برای ایران است تا بتواند به عنوان دومین ذخایر گاز جهان سرمایه‌گذاری قابل توجهی در اروپا نماید و علاوه بر استفاده اقتصادی، بهره‌برداری سیاسی نیز نماید.(13) همچنین در فضای پسابرجام ایران می تواند با به کارگیری دیپلماسی اقتصادی قدرتمند سرمایه های خارجی را در عرصه های مختلفی چون نفت، گاز، گردشگری و … جذب نموده و شکوفایی و رونق اقتصادی را برای کشور به ارمغان آورد. در واقع ایران برای آن که بتواند جزئی از اقتصادهای بزرگ جهانی باشد باید توسعه اقتصادی خود را از منطقه و فرامنطقه شروع کرده و سپس در مقیاس جهانی گسترش دهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
5-حوزه سیاست خارجی علمی
جمهوری اسلامی ایران در سال‌‌های پس از انقلاب شاهد توسعه علمی و فناروی بوده است و در بسیاری از عرصه‌های علمی وفناوری به رشد سطح بالایی دست پیدا کرده است. این امر با وجود تحریم های گسترده-ای است که سال ها علیه جمهوری اسلامی ایران وضع شده است. با این حال ایران گام های بلندی در راستای پیشرفت های علمی و تکنولوژیکی خود برداشته است. پرونده هسته‌ای ایران باعث شد تا توسعه علمی ایران به ویژه در صنعت هسته‌ای جهانی شود، این مسأله در کنار پرتاب ماهواره به فضا و توسعه در نانو، سلول‌های بنیادین و … همگی توسعه علمی ایران را بین‌المللی کرد. جمهوری اسلامی ایران با توجه به این پیشرفت های بزرگ علمی و تکنولوژیکی می تواند از این ابزار برای نفوذ در سایر کشورها و بهبود قدرت نرم خود استفاده کند. برای مثال کشورهای منطقه با توجه به پایین تر بودن هزینه، ترجیح می دهند از سرمایه و متخصصان ایرانی برای احداث زیرساخت های خود مانند: سدسازی، جاده سازی، ارتباطات رادیویی، تجهیزات نظامی و … استفاده کنند. در عرصه دانشگاهی نیز تبادل بین دانشجو و بهره گیری از فرصت مطالعاتی علاوه بر ارزآوری می تواند به تربیت دانشجو و متخصصان هم سو با جمهوری اسلامی ایران در کشورهای مختلف بیانجامد. اگرچه ایران از نظر علمی هنوز در ابتدای مسیر است اما گام های مهمی در این زمینه برداشته است و با بهره گیری از دستاوردها و پیشرفت های علمی و تکنولوژی خود در عرصه سیاست خارجی علاوه بر کسب پرستیژ و اعتبار در افکار عمومی، توانایی تأثیرگذاری خود در عرصه بین الملل را افزایش می دهد.
نتیجه گیری
جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی خود دارای نظام ارزشی برگرفته از دستورها و مبانی اسلامی است. اهمیت ارزشی در این است که می‌تواند مبنای بسیاری از رفتارها و نگرش‌ها در سیاست خارجی شود و دلایل توجیه بسیاری از اهداف و کنش‌ها را در اختیار سیاست گذاران قرار دهد. به همین دلیل در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب، شاهد تغییرات رفتاری- ارزشی بوده‌ایم؛ این تغییرات ناشی از آرمان های انقلاب اسلامی، اصول مندرج در قانون اساسی و رهنمودهایی امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری (مدظله العالی) بوده است. در واقع سیاست خارجی ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بر اساس رهنمودهای انقلاب تغییر ماهیت داد و بر مبنای اسلام استوار گردید. از این پس آن چه در دستور کار سیاست خارجی بود، پیاده کردن اهداف و برنامه‌های دولت در زمینه داخلی و خارجی در چارچوب احکام اسلامی بوده است. همین امر موجب پیشرفت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در عرصه ها و حوزه های مختلف حقوقی- دیپلماتیک، فرهنگی، دفاعی، اقتصادی و علمی شده است که مهم-ترین دستاورد آن استقلال عمل و عدم وابستگی و سرسپردگی در همه حوزه های سیاست خارجی و توانایی تأثیرگذاری و ابتکار عمل در سطوح مختلف روابط بین الملل شده است. این مهم از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جدید با وجود تهدیدات و فشارهای مختلف بین المللی بوده و نمود آن را می توان در 8 سال دفاع مقدس، پرونده هسته ای و حل و فصل مسائل منطقه ای به وسیله نقش تعیین کننده ایران دید.
منابع:
1-Foreign Policy
2-Holsti, K. J, International Politics, A Framework for Analysis, New Jersey, Prentice-Hall International, 1982, p22
3-.هوشنگ مقتدر، مباحثی پیرامون سیاست بین‌الملل و سیاست خارجی، تهران، انتشارات دانشکده علوم سیاسی و اجتماعی، 1358، صص132-131
4-Jack C. Plano & Roy Olton, The International Relations Dictionary, Forth Edition, New York: Longman, 1988, p189
5-سیدباقر سیدنژاد، مطالعه تحليلي و تطبيقي سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران با نظريه سازه-انگاري، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 49، 1389، ص103
6-برگرفته از آيه «و لَن يَجعَل اللهُ للِكافرينَ عَلَي المؤمنينَ سبيلاً»، آيه مباركه 141، سوره نساء
7-سيدعلي قزويني، بحثي درباره سياست خارجي اسلام؛ پژوهشي در بعد فقهي سياست خارجي ايران، فصلنامه سياست خارجي، شماره اول،1374، ص62
8-جواد منصوری، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1365، ص178
9-سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، http://www.icro.ir
10-محمدرضا دهشیری، تأثیرات فرهنگی انقلاب اسلامی بر روابط بین‌الملل، مجله اندیشه انقلاب اسلامی، شماره 7 و 8، 1382، ص119
11-فاطمه مرسلی، بررسی نقش و جایگاه مردم در ارتقاء اقتدار منطقه‌ای ایران، سایت اندیشکده تبیین، کد مقاله: 19684
12-علیرضا خرم روز، زمینه‌های گسترش نفوذ ایران با تأکید بر دیپلماسی اقتصادی، اندیشکده تبیین، کد مقاله: 18621
13-کاظم امیری، تحریم و دیپلماسی اقتصادی ایران، اندیشکده تبیین، کد مقاله: 12131
