اندیشکده راهبردی تبیین – ارتش سوریه و متحدانش، ماه گذشته برای اولین بار پس از آغاز بحران در این کشور توانستند توجه نیروهای خود را بر مناطق شرقی این کشور و به ویژه استان دیرالزور متمرکز کنند. رویکردی که بیش از هر چیز برآمده از موفقیت‌های چشمگیر محور مقاومت در مبارزه با داعش و دیگر گروه‌های معارض اتخاذ شده است. داعش در سال های اولیه بحران توانست بخش اعظمی از استان دیرالزور را در اختیار خود بگیرد و قلمرو خود را در مرز عراق توسعه دهد. با اینحال موقعیت ویژه‌ی این منطقه و اهمیت آن برای نیروهای مختلف درگیر در سوریه، باعث شده تا همچنان بخش هایی از آن، دور از دسترس داعش قرار داشته باشد. در ماه‌های اخیر این اهمیت افزایش یافته و سیر تحولات، دیرالزور را تبدیل به میدانی برای رویارویی بازیگران مختلف درگیر در این بحران کرده است. نه تنها داعش به این استان به عنوان آخرین پناهگاه نیروهای خود می‌نگرد، نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا نیز امیدوارند، محدودیت های میدانی خود را در این استان جبران کنند. در عین حال آزادسازی دیرالزور از جمله منافع مهم محور مقاومت به حساب می‌آید. در ادامه ضمن بیان ویژگی‌‌های این منطقه ابعاد ژئوپلتیک آن را معطوف به منافع محور مقاومت مورد بررسی قرار می‌دهیم.
ویژگی های استان دیرالزور
دیرالزور یکی از استان‌های شرقی سوریه است که در جنوب استان حسکه و شمال شرقی حمص قرار دارد. این استان از سمت شرق با عراق و از سمت غرب با رقه – پایتخت خودخوانده داعش – هم‌مرز است. رود فرات از میانه استان دیرالزور عبور می کند و از قسمت جنوبی آن وارد عراق می شود. همین امر باعث شده تا این منطقه جایگاه ویژه ای از نظر تاریخی و تمدنی داشته باشد. سوابق تمدنی منطقه به حدود 12 هزار سال پیش باز می گردد. علاوه بر شهر دیرالزور در شمال، که مرکز استان به حساب می آید و شهر استراتژیک دیرالزور در آن قرار دارد، در بخش جنوب غربی و جنوب شرقی استان به ترتیب دو شهر دیگر به نام های المیادین و ابوکمال قرار دارند. مساحت استان در حدود ۳۳٫۰۶ هزار کیلومتر مربع و در سال 2010 حدود یک میلیون و 200 هزار نفر جمعیت داشته است. اکثریت جمعیت این منطقه به ویژه در دو شهر جنوبی استان، عرب سنی مذهب هستند و بزرگترین اقلیت آن از کردها تشکیل شده است که در شمال و حاشیه مرزی آن با حسکه قرار دارند. همچنین اقلیتی از شیعیان نیز در روستای حطله در استان دیرالزور زندگی می کنند.[1]
دیرالزور مهمترین منابع انرژی سوریه را در خود جای داده است. میدان نفتی واقع در شهرک الساحل که گفته می‌شود بزرگترین میدان نفتی این کشور است در کرانه فرات و در این استان قرار دارد.[2] میادین نفتی الوهاب، الفهد، دبیسان، الکبیر النفطیه و … دیگر منابع انرژی این استان هستند که تا پیش از پیشروی‌های اخیر نیروهای مقاومت، در اختیار داعش قرار داشتند.[3] پس از گذرگاه التنف در استان حمص که پیش از این محل منازعه آمریکا و ارتش سوریه بوده است، گذرگاه ابو کمال در دیرالزور قرار دارد و اهمیت استراتژیک این استان را دوچندان می کند. شهر ابوکمال از طریق این گذرگاه به القائم در موصل عراق متصل می شود و امکان دسترسی به دمشق را از خاک عراق، برای محور مقاومت، فراهم می‌کند.
این گذرگاه که امکان انتقال لجستیکی را برای نیروهایی که بر آن مسلط شوند، مهیا می‌سازد، در کنار نفت، مهمترین جذابیت دیرالزور برای داعش بوده است. گفته می‌شود این استان به دلیل نزدیکی به پایگاه بزرگ القاعده در مرز عراق همواره گرایش بالایی به افراطی‌گرایی مذهبی داشته و به مرکزی برای پرورش گروه‌های تروریستی تبدیل شده است. در ابتدای درگیری‌های داخلی سوریه، بخش های اعظم این استان از کنترل ارتش سوریه خارج شد و در حال حاضر بیشتر مناطق این استان تحت کنترل گروه تروریستی داعش است. تنها بخش هایی از شهر به همراه فرودگاه در کنترل ارتش سوریه قرار دارد که این مراکز نیز در محاصره قرار دارند و دولت سوریه از طریق چترهای هوایی به شهروندان و نیروهای ارتش امداد رسانی می‌کند.[4]
ژئوپلتیک دیرالزور در نبرد گذرگاه‌ها
طی ماه‌های گذشته آمریکا و نیروهای مورد حمایت این کشور در سوریه، تلاش کرده‌اند تا موقعیت تضعیف شده خود در نبرد میدانی در این کشور را بهبود بخشند. برای آمریکا بسیار مهم است که مناطق استراتژیک آزاد شده از اشغال داعش، در امتداد مرز مشترک سوریه و عراق، دور از دسترس نیروهای محور مقاومت قرار گیرد. آزادی موصل با حضور گسترده حشد الشعبی، عمده‌ترین نیروی مورد حمایت ایران در عراق، بخش‌‌های مهمی از این نوار مرزی را از یک سو، در کنترل نیروهای مقاومت قرار داده است. با آغاز پیشروی ارتش سوریه به همراه متحدینش به سمت شرق این کشور، نگرانی از دسترسی زمینی تهران به دمشق و متعاقب آن، به لبنان و سرزمین‌های اشغالی، مهمترین دغدغه‌ی واشنگتن در آرایش نیروهایش بوده است.[5] دغدغه‌ای که مقامات رژیم صهیونیستی در موضع‌گیری و رایزنی‌هایشان، تلاش کرده اند به بازیگران مختلف درگیر در سوریه منتقل کنند. گذرگاه التنف و مناطق بیابانی مشرف به آن، از همین جهت، طی ماه های اخیر محل منازعه ائتلاف تحت حمایت آمریکا و انگلیس با ارتش سوریه بوده است. این گذرگاه به صورت زمینی بغداد را از طریق الرطبه در غرب استان الانبار به السبع بیار و نهایتا دمشق متصل می‌کند.[6]
ابوکمال، دیگر گذرگاه مرزی با عراق، در استان دیرالزور، نقطه دیگری است که در این معادله، اهمیت مضاعف یافته است. با این تفاوت که التنف در تصرف «جیش مغاویر الثوره» قرار دارد که یک گروه مورد حمایت آمریکا است و نیروهای این کشور از این موقعیت پشتیبانی می‌کنند؛ اما ابوکمال همچنان در اختیار داعش است و تلاش نیروهای ائتلاف برای تصرف آن، تاکنون ناکام مانده است. این گذرگاه مرزی تا آنجا برای واشنگتن حیاتی تلقی می شود که برخی تحلیل‌ها از همکاری این کشور با داعش برای تمرکز نیروهای این گروه در دیرالزور حکایت دارند. با اینحال تقویت نیروهای ائتلاف در پیرامون دیرالزور از امیدواری آمریکا برای تسلط بر ابوکمال در بلند مدت خبر می‌دهد. اما تا پیش از این، آمریکا ترجیح می‌دهد این منطقه در اختیار داعش باشد تا تحت کنترل محور مقاومت قرار گیرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
مقاومت و دشمنانش در دیرالزور
پیشروی نیروهای کرد همسو با آمریکا در رقه و آزادی موصل در عراق، دو عامل عمده برای تمرکز داعش در دیرالزور به حساب می‌آیند. رهبران این گروه امیدواراند بتوانند با جمع‌آوری نیروها در این استان، روند شکست‌های پی‌در‌پی خود را متوقف کنند. آنها احتمالا به همراهی ضمنی آمریکا با این روند نیز امیدواراند. شهر رقه طی روزهای گذشته به شدت از سوی نیروهای تحت حمایت آمریکا مورد حمله قرار گرفته است و این نیروها تا کنون توانسته اند نیمی از شهر را تصرف کنند. در صورت موفقیت این نیروها، استان دیرالزور از دو جهت شمال و جنوب در تیررس این نیروها خواهد بود و احتمال اختلال در روند عملیات ارتش – که از غرب و در مناطق بیابانی این استان اقدام به پیشروی می‌کند – وجود دارد. رخدادی که ممکن است به توسعه بحران و رویارویی مستقیم ایران و آمریکا، بیانجامد.[7] مناطق وسیع بیابانی در دیرالزور مشکل دیگری است که نیروهای مقاومت باید از آن عبور کنند. این وضعیت به داعش کمک می کند تا با پراکنده ساختن نیروهایش بتواند امتیاز محور مقاومت در پشتیبانی هوایی را تضعیف کند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
شهر دیرالزور اما مهمترین امتیاز ارتش سوریه و متحدانش در منطقه به حساب می‌آید. در ابتدای اشغال این استان از سوی تروریست‌ها، انبارهای تسلیحاتی در شهر دیرالزور مهمترین دلیل دمشق برای ارسال نیروهای ویژه به آنجا و حفظ این شهر تا به امروز بوده است. اما حالا این موقعیت مهمترین مانع برای تجزیه بخش شرقی سوریه به وسیله‌ی نیروهای مورد حمایت محور غربی – عربی ارزیابی می‌شود؛ و در عین حال در روند آزادسازی استان نقشی محوری ایفا می‌کند. در صورتی که محور مقاومت موفق شود، یک دسترسی زمینی امن به شهر دیرالزور، ایجاد کند، پیشروی تا ابوکمال، مسیری نه چندان دشوار به نظر می‌رسد؛ و پیوند دو سوی این محور را که از 2011 میلادی تاکنون از همدیگر جدا شده اند، امکان‌پذیر می‌سازد. پیوندی که – با حضور حشد الشعبی در شهر القائم، می‌تواند بسیار بیش از گذشته، در معادلات منطقه نقش‌آفرین باشد.[8] به این ترتیب آزادسازی دیرالزور از ابعاد ذیل برای محور مقاومت حیاتی به نظر می‌رسد:
- برقراری اتصال زمینی محور مقاومت، از تهران تا فلسطین
- نابودی کامل نیروهای وابسته به داعش
- کاهش شانس تجزیه سوریه در پساداعش
- دسترسی به منابع انرژی منطقه برای تأمین سوخت و افزایش درآمد دولت
سرنوشت سوریه و نبرد دیرالزور
دیرالزور زمانی بیشتر مورد توجه تحلیلگران قرار گرفت که موشک‌های میان‌برد سپاه پاسداران، برخی پایگاه‌های داعش در این منطقه را منهدم کردند. عملیاتی که به تلافی اقدامات تروریستی در تهران صورت گرفت. پس از آن، روند رخدادها در عرصه میدانی مشخصا از توجه ویژه جمهوری اسلامی ایران و سوریه به این منطقه حکایت دارند. تبعا تلاش های سیاسی، آنگونه که رژیم صهیونیستی یا آمریکایی‌ها در ماه گذشته به دنبال آن بوده‌اند، نمی‌تواند مانع مقاومت برای آزادسازی این استان شود. راهبرد آمریکا احتمالا، طولانی ساختن نبرد دیرالزور، با استقبال از تمرکز داعش در این استان و همزمان تقویت نیروهای مورد حمایت این کشور برای رقابت با محور مقاومت، در مسیر آزادسازی این منطقه است. به ویژه آنکه شرایط انسانی در شهر رقه که به شدت زیر حملات این نیروها قرار دارد، شرایط را به سمت یک آتش‌بس موقت سوق داده است. موقعیتی که می تواند برای انتقال بیش از 2 هزار نیروی داعش از رقه به دیرالزور مورد استفاده قرار گیرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
آزادسازی دیرالزور اگرچه با موانع جدی چه از حیث نظامی و چه از منظر سیاسی مواجه است، مهمترین هدف محور مقاومت طی هفته‌های اخیر به حساب می‌آید. عدم دسترسی نیروهای مقاومت به گذرگاه ابوکمال، در سوریه‌ی پساداعش به معنای محاصره نسبی نیروهای حامی بشار اسد در مرکز و شرق این کشور است. شرایطی که می تواند محدودیت‌های عمده ای در پیشبرد منافع محور مقاومت در فرایندهای سیاسی سوریه‌ی پساداعش، به وجود آورد. این رخداد همچنین با توجه به موقعیتی که در اختیار کردها در شمال دیرالزور قرار دارد، بر ابهام‌ها پیرامون حفظ تمامیت ارضی سوریه می‌افزاید. درحالی که جلوگیری از تجزیه این کشور از اهداف اصولی دمشق و متحدانش به حساب می‌آید.
منابع:
[1] میرمسعود حسینیان، “نقشه توزیع قومی و مذهبی در سوریه”، همشهری آنلاین، 3/12/92، نمایه در:
http://hamshahrionline.ir/details/250497
[2] جام‌جم آنلاین، ” میدان بزرگ نفتی سوریه در قبضه داعش “، 14/4/93، نمایه در:
http://jamejamonline.ir/online/1557027123913797173
[3] خبرگزاری مهر، ” تسلط ارتش سوریه بر مناطق و میادین نفتی در حومه الرقه و دیرالزور”، 24/4/96، نمایه در:
http://www.mehrnews.com/news/4031471
[4] South Front, ” Military Situation In Deir Ezzor As Fighting Intensify In Strategic City”, 5/6/2017, sited in:
https://southfront.org/military-situation-in-deir-ezzor-as-fighting-intensify-in-strategic-city/
[5] خبرگزاری فارس، “شرق سوریه آبستن تحول؛ عملیات آمریکا، اردن و انگلیس برای اشغال دیرالزور”، 20/2/96، نمایه در:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960220000447
[6] سعید ساسانیان، ” آمریکا و نبرد بر سر مرزهای عراق و سوریه؛ دلایل و پیامدها”، اندیشکده تبیین، 1/6/96، نمایه در:
[7] یوسف سیفی، ” سیاست آمریکا در بحران سوریه و جنگ نیابتی علیه ایران”، اندیشکده تبیین، 16/2/96، نمایه در:
http://tabyincenter.ir/19035 /
[8] Abdullah Almousa, ” Who Will Take Deir Ezzor from ISIS?”, Atlantic Council, August 2, 2017, sited in:
http://www.atlanticcouncil.org/blogs/syriasource/who-will-take-deir-ezzor-from-isis
