اندیشکده راهبردی تبیین – منطقه ی جنوب غرب آسیا به لحاظ ویژگی های راهبردی، ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک متمایز از دیگر مناطق جهان است. از این رو قدرت های اقلیمی و بین المللی هماره برای گسترش حوزه ی نفوذ خود بر این منطقه منازعه و رقابت داشته اند. از سوی دیگر با به وجود آمدن پدیده تروریسم تکفیری در کشورهای جنوب غرب آسیا، شرایط برای حضور نیروهای خارجی در کشورهای آسیب دیده فراهم آمد، لذا منازعه ی پیجویی منافع در کشورهای درگیر با تروریسم، توسط قدرت-های خارجی شکل جدی تری به خود گرفت. بر این پایه، با پیروزی های متعددی که جبهه ی مقاومت در بیرون راندن و شکست تروریسم به دست آورد، فضا برای مانورِ قدرت هایی چون عربستان سعودی به شدت کاهش یافت. لذا به نظر می رسد سعودی با رصد شرایط ژئوپلیتیکی منطقه و دست برتر مقاومت به چاره اندیشی روی آورده-است تا جایگاه بهتری جهت ایفای نقش در منطقه برای خود حاصل کند. این موضوع به قدری در سیاست خارجی عربستان سعودی اهمیت یافته است که این کشور در جدال هویت وهابی خود و تامین منافع کشورش، کفه ی ترازو را به سمت منفعت سنگین تر کرده و تصمیم گرفته با شیعیان موجود در کشورهای همجوارِ خود وارد تعامل شود و در صورت نیاز، حمایت مادی و غیر مادی از آنان کند.
سوالی که پژوهش حاضر عهده دار پاسخ به آن است، مربوط می شود به اینکه چه اهدافی سبب شده است عربستان سعودی به نفوذ در میان شیعیان برخی کشورهای پیرامونی خود روی آورد؟ تکیه ی محقق برای بررسی مسئله ی مذکور بر عراق و لبنان به عنوان دو کشوری است که شیعیان نقش کلیدی در تصمیم سازی در آنها را دارا هستند. لذا ابتدا اهداف عربستان بررسی می شود و سپس به تفکیک به مسئله عراق و لبنان پرداخته خواهد شد.
عوامل و اهداف سرمایه گذاری عربستان بر شیعیان
عوامل متنوعی به صورت سلسله وار سبب شده است که در سیاست خارجی عربستان سعودی چرخشی در نوع مواجهه با شیعیان جهان عرب مشاهده شود. به نظر می رسد این تغییر رویکرد با توجه به محاسبه ی هزینه- فایده صورت گرفته است و نهایتا عربستان را به این نتیجه رسانده که تعامل و مذاکره با شیعیان بهتر از عدم همکاری است. بنابراین جایگاه برخی شیعیان در سیاست خارجی عربستان به عنوان یک هم-پیمان تاکتیکی و نه استراتژیک، قابل بررسی است. در این راستا باید توجه داشت که عربستان در نوع مواجهه با جریان های شیعی بر هویت مشترک عربی آنان با مردم عربستان تاکید می کند، همچنان که در اصول اساسی وزارت خارجه عربستان بر اصل عربیت و خاستگاهِ سعودی آن تاکید شده است. سعودی از این طریق اولا از صرف هزینه اختلافات مذهبی در تعامل با شیعیان عرب رهایی می یابد و ثانیا از فشار افکار عمومی جهان عرب که عمدتا سنی هستند، خلاص می شود. اما دلایل گرایش عربستان به رابطه با شیعیان عرب را می توان به دو بخش داخلی و خارجی تقسیم بندی نمود:
الف) عوامل داخلی
1-نقش محمد بن سلمان: جنگ قدرت در خاندان آل سعود، سبب شده است محمد بن سلمان برای اثبات شایستگی، قاطعیت و توان مدیریتی خود برای رسیدن به پادشاهی به بازیگر اصلی در حوزه ی سیاست داخلی و خارجی تبدیل شود و با اتخاذ سیاست های سنت شکن و متفاوت، جویای تثبیت و ارتقای جایگاه خود و نهایتا دستیابی به پادشاهی شود. روند مذاکره با شیعیان نیز در این قالب قابل تحلیل است.
2-شیعیان داخلی: عربستان سعودی از بی ثباتی سیاسی در مناطق شیعه نشین خود رنج می برد، از این رو تلاش می کند با ارتباط با برخی از بزرگان شیعه در منطقه و استفاده از اعتبار آنان در جهت کنترل ناآرامی ها و تنش در داخل استفاده نماید. هرچند با سفر مقتدی صدر به عربستان تغییری در روند برخورد با شیعیان مشاهده نشد اما محتمل است عربستان سعودی بخواهد در آینده از ظرفیت شخصیت های شیعه در آرام سازی مناطق شیعه نشین خود استفاده نماید یا حداقل با ارتباطگیری با آنها، از حساسیت‌ها نسبت به سرکوب شیعیان خود بکاهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
ب) عوامل خارجی
1-موازنه قوا: با گسترش نفوذ و سطح روابط ایران و کشورهایی چون عراق، سوریه، لبنان و انصارالله در یمن و نیز پیروزی هایی که کشورهای مذکور در نبرد با تروریسم به دست آورده اند، به نظر می رسد عربستان جایگاه خود را در ترسیم نقش ها در منطقه ضعیف به شمار آورده است و لذا سیاست خارجی خود را معطوف به تضاد با ایران، تضعیف نفوذ و اثر گذاری منطقه ای آن کرده-است و به همین دلیل یکی از گزینه های خود را تاثیر گذاری بر شیعیانی قلمداد می کند که همسویی کاملی با سیاست های ایران ندارند تا بتواند در مسیر افزایش نقش ایران در منطقه، مانع ایجاد کند.
2-سیادت منطقه ای: سیاست های برتری جویانه ی عربستان سعودی و جایگاهی که برای خود از جهت سیادت دینی، سیاسی، جغرافیایی و نژاد عربی در جهان اسلام و بالاخص نسبت به دولت های حاشیه خلیج فارس قائل است، باعث می شود در سیاست خارجی خود نیز این رویکرد را بروز دهد . مسئله ی سیادت منطقه ای عربستان و خدشه دار شدن آن در رابطه با عدم تمکین قطر به خواسته های این کشور، عربستان را بر آن داشته که با سرمایه گذاری روی گروه های شیعه، این‌گونه وانمود کند که حتی گروه هایی از شیعیان در منطقه به ام القری بودن عربستان معتقدند و به آن احترام می گذارند. اظهارات مقتدی صدر در خصوص پدر بودن عربستان برای جهان عرب، در این خصوص به سود عربستان تمام شد.
3-ارائه ی تصویری متفاوت از سیاست خارجی عربستان: با روی کار آمدن ملک سلمان و ولی عهد شدن محمد بن سلمان تغییراتی در سیاست خارجی عربستان مشاهده شد. همچنان که حمله به یمن و ایجاد تنش های گوناگون در منطقه از این دست تغییرات بود. در همین راستا عربستان و به طور خاص محمد بن سلمان سعی دارند تصویری از سیات خارجی ارائه دهند که مبتنی بر دیدگاه های فرقه گرایانه نیست و قادر است با شیعیان نیز ارتباط برقرار کند. هدف از این رویکرد ترمیم افکار عمومی جهانی نسبت به عربستان است.
تلاش عربستان برای ارتباط با شیعیان عراق
عربستان طی ماه های اخیر فعالیت هایی جهت افزایش روابط با عراق آغاز کرده است که از جمله ی آن ها می توان به سفر عادل الجبیر به بغداد ، سفر حیدرالعبادی به ریاض و دیدار با ملک سلمان و محمد بن سلمان و نهایتا دعوت ریاض از مقتدی صدر، روحانی سرشناس شیعه برای حضور در ریاض اشاره کرد.
اهداف عربستان سعودی برای گسترش روابط خود با عراق و برخی از جریان های شیعی که بعضا همسویی کاملی با مواضع جریان مقاومت ندارند را می توان ذیل چند عنوان تحلیل نمود:
الف) تفرقه: در طول سالهای بعد از 2003 گروه ها و احزاب شیعه از گروه های با نفوذ در عراق محسوب می شوند که به علت ارتباط با مرجعیت شیعه و جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک تهدید برای سعودی تلقی می شوند. از این رو عربستان به دنبال ایجاد تفرقه و شکست وحدت شیعی با سرمایه گذاری روی بعضی اقشار شیعه در عراق است و تلاش می کند اهداف خود را محقق سازد و قدرت چانه زنی و نفوذ خود را در این کشور برجسته سازد. شایان توجه است که عربستان سعودی با تکیه بر عرب بودن مردم عراق آن ها را نسبت به ضدیت با سیاست های ایران تحریک می کند، همچنان که پس از دیدار مقتدی صدر با محمد بن سلمان، عبارت «لا لتفریس العراق: نه به فارسی سازی عراق» در شبکه‌های اجتماعی مردم عراق انتشار گسترده یافت.
ب) انتخابات عراق: از سوی دیگر عربستان سعودی اکنون و در آستانه ی شروع فصل رقابت های انتخاباتی عراق، به دنبال ایجاد محوری متشکل از جریانات مختلف عراقی است تا منافع ریاض را در داخل این کشور حفظ کرده و علیه نیروهای سیاسی وابسته به محور مقاومت ایستادگی کند. حمایت ریاض از جریان شیعیان سکولار و ایاد علاوی در انتخابات قبلی عراق نیز با همین رویکرد قابل تحلیل است. حضور عربستان در عراق وقتی روشن تر می شود که دنیس راس در استراتژی پیشنهادی خود به دولت ترامپ به ضرورت توجه به مولفه ی نقش‌دهی به عربستان و امارات پس از اضمحلال داعش در حوزه های بازسازی، حکمرانی و نیروی انسانی در عراق توصیه می کند. طبیعتا اجرای پیشنهادات دنیس راس توسط سعودی یک پایگاه اجتماعی قوی برای این کشور ایجاد خواهد کرد.
تلاش عربستان برای ارتباط با شیعیان لبنان
در چارچوب گسترش روابط عربستان با شیعیان، لبنان یکی دیگر از هدف گذاری های سعودی به شمار می رود. تحرکات کاردار سفارت عربستان و ارتباط با برخی از شخصیت های شیعی لبنان مانند عبدالامیر قبلان رئیس مجلس اعلای شیعیان و همچنین برگزاری نشست هایی در رابطه با امام موسی صدر و اندیشه های ایشان در موضوعاتِ تعامل با دیگر گروهای اسلامی و دینی و اندیشه های اعتدالی اش، همه نشان از رویکرد جدید عربستان در ائتلاف سازی و یارگیری در منطقه ی غرب آسیا دارد. علت سرمایه-گذاری سعودی روی چهره هایی چون عبدالامیر قبلان رویکردی است که او در رابطه با گفتگوی ادیان و وحدت اسلامی دارد. تقویت دیدگاه هایی که به طور غیر مستقیم بر تروریست بودن و افراط گرایی و فرقه گرا بودن حزب الله لبنان اذعان می کند، هدف سعودی در ارتباط با چنین شیعیانی است. عربستان در لبنان با محدود ساختن بازو های قدرت حزب الله اولا به دنبال کاهش قدرت مانور ایران است و ثانیا در پی تامین امنیت رژیم صهیونیستی است – همچنان که رابطه عربستان و این رژیم غاصب در ماه های اخیر علنی شده است – و امکان دارد این ماموریت از سوی صهیونیست ها به آن ها داده شده باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
راهکارهای مقابله با سیاست های عربستان
جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با سیاست های سعودی راهکارهایی را پیش رو دارد که به برخی از آن می توان اشاره کرد:
1-کاهش حساسیت های نژادی و مذهبی: یکی از عللی که برخی از شیعیان منطقه نسبت به ایران احساس واگرایی دارند، تصور تمایز بین قومیت عرب و فارس است. لذا در این راستا باید اولا با تاکید بر هویت اسلامی و شیعی به جای هویت قومیتی، تصور کاذب دوقطبی را از بین برد. ثانیا باید از فعالیت های آسیب زا در حوزه وحدت که سبب شود جامعه ی شیعی به سمت عربستان و اذنابش گرایش یابد، پرهیز نمود. به عنوان نمونه پیروزی های عراق در شکست تروریست ها باید به حساب خود عراقی ها نوشته شود تا احساس نکنند سرزمین های آزاد شده نهایتا در ید قدرت ایران خواهد بود.
2-تعامل به جای نفی: وجوه اشتراک اعتقادی جریانات شیعی با ایران و نیز تضاد با عربستان سعودی، ضرورت تعامل را اثبات می کند حتی اگر به لحاظ سیاسی اختلافاتی وجود داشته باشد. زیرا روند طردگونه آسیب های بیشتری برای محور مقاومت در پی خواهد داشت.
3-نقش رسمی شیعیان: اعطای نقش رسمی و در صحنه، به شیعیان منطقه و حضور ایران در پشت صحنه و به صورت غیر رسمی، در برخی جریان‌های شیعی نسبتا واگرا در منطقه خودباوری و احساس استقلال را به وجود خواهد آورد و ایران را به عنوان حامی و نه یک تهدید معرفی خواهد کرد.
نتیجه‌گیری
عربستان برای کسب برتری در منطقه و ضدیت با جمهوری اسلامی ایران، به دنبال تعامل با شیعیان منطقه بالاخص شیعیان لبنان و عراق است. اتخاذ این رویکرد داری منشا داخلی و خارجی است که نهایتا عربستان را مجبور کرده است از هویت وهابی خود فاصله بگیرد و برای تامین منافع سیاست خارجی با بخشی از شیعیان تعامل کند. ارتباط با مقتدی صدر در عراق و عبدالامیر قبلان در لبنان، مصداق هایی از ادعای مذکور هستند. وجه اشتراک این گروه های شیعه این است که فعالیت هایی انجام می‌دهند که بعضا در راستای مواضع محور مقاومت نیست. از این منظر، عربستان می‌کوشد با ارتباطگیری با این گروه‌ها، عملا به حوزه نفوذ ایران وارد شده و بازی جدید را آغاز کند.
منابع:
[1] دارابی، وحید و کاظمی، حامد. «بحران تقابل و موازنه قدرت در سیاست خارجی ایران و عربستان سعودی»، ماهنامه پژوهش ملل/دوره دوم، شماره 15، اسفند 1395، ص7
[2] عطایی، فرهاد و منصوری مقدم، محمد. «تبارشناسی سیاست خارجی عربستان سعودی: راهبردی واقعگرایانه بر بستری هویتی»، فصلنامه روابط خارجی، سال پنجم، شماره اول، بهار 1392، ص 137
[3] دهشیری، محمدرضا و حسینی، سید محمدحسین. «ژئوپلیتیک منطقه و روابط ایران و عربستان»، فصلنامه روابط خارجی، سال هشتم، شماره اول، بهار 1395، ص 140
[4] وزارة الخارجیة المملکة العربیة السعودیة، «السیاسة الخارجیة للمملکة العربیة السعودیة»، 14/6/1437، قابل بازیابی در رابط زیر:
http://www.mofa.gov.sa/KingdomForeignPolicy/Pages/ForeignPolicy24605.aspx
[5] احمدیان، حسن. «تحول در سیاست منطقهای عربستان؛ آوردههای ملک سلمان»، فصلنامه روابط خارجی، سال هشتم، شماره چهارم، زمستان 1395، ص 106
[6] اقتصادنیوز، «هدف بن سلمان از دعوت مقتدی صدر به ریاض چه بود؟»، 27/8/2017، قابل بازیابی در رابط زیر:
http://www.eghtesadnews.com/%25D8%25A8%25D8%25AE%25D8%25B4-%25D8%25B3%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25B1-%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25A7%25D9%2586%25D9%25E2%2580%25A6
[7] احمدیان، حسن. «تحول در سیاست منطقهای عربستان؛ آوردههای ملک سلمان»، فصلنامه روابط خارجی، سال هشتم، شماره چهارم، زمستان 1395، ص 113
[8] الرشید، مضاوی. «السعودیة و جیرانها: علاقة مضطربة»، مرکز الجزیرة للدراسات، 4 جولای 2017، ص 2-4 قابل بازیابی در رابط زیر:
http://studies.aljazeera.net/mritems/Documents/2017/7/4/b88dc4a78c2043e8b62701f32f029802_100.pdf
[9] پایگاه خبری شبکه العالم، «واکنش عراقیها به سفر غیر منتظره الجبیر»، 7/12/ 1395، قابل بازیابی در رابط زیر: http://fa.alalam.ir/news/1930067
[10] پایگاه خبری شبکه العالم، «وزیر دفاع سعودی با حیدرالعبادی»، 30/3/1396، قابل بازیابی در رابط زیر http://fa.alalam.ir/news/1985795
[11]پایگاه خبری شبکه العالم، «اعتراف بن سلمان و مقتدی صدر به اشتباهات»، 10/5/1396، قابل بازیابی در رابط زیر:
http://fa.alalam.ir/news/3017031/%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%81-%D8%A8%D9%86-%D8%B3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D9%85%D9%82%D8%AA%D8%AF%DB%8C-%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%87–%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D9%87%D8%A7%D8%AA–
[12] رحمتی، مهدی. «گامهای سعودی برای عراق پس از داعش»، اندیشکده راهبردی تبیین، 17/2/1396 قابل بازیابی در رابط زیر:
[13] برای مثال کاربری در هشتگ «لا لتهوید مکة المکرمة ، لا لتفریس العراق: نه به یهودی سازی مکه مکرمه، نه به فارسی سازی عراق» برای ایران و رژیم صهیونیستی نوعی مشابهت قائل شدهاست که یکی در مکه فعالیت میکند و دیگری در عراق. بازیابی در رابط زیر:
https://twitter.com/search?q=%23%D9%84%D8%A7%20%D9%84%D8%AA%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%B3%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82&src=typd
[14] الهاشمی، صادق. «نقش مقتدی صدر در نمایش عربستان»، همشهری دیپلماتیک، 10/5/1396، قابل بازیابی در رابط زیر:
http://www.hamshahrionline.ir/details/377999
[15] مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، «پس از داعش»،سایت مرکز تحقیقات استراتژیک، 17/4/1396، قابل بازیابی در رابط زیر:
http://www.csr.ir/fa/news/677/%D9%BE%D8%B3-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D8%A7%D8%B9%D8%B4
