اندیشکده راهبردی تبیین – رییس جمهوری جدید ایالات متحده آمریکا، بارها از توافق هسته‌ای ایران، به‌عنوان «بدترین توافق» یاد کرده است.رفتارهای دونالد ترامپ نشان می دهد که وی، ،می كوشد تا برنامه ی جامع اقدام مشترک (برجام)،که به نوعی میراث سلف پیشینش،اوباما، محسوب می گردد را لغو نماید،چنانچه در دوره رقابت های انتخاباتی بارها از پاره كردن آن سخن گفت؛ اما از آنجا که اتحادیه اروپا و قدرت های بزرگ اروپایی با حمایت قاطع از توافق هسته ای ایران و 1+5 به عنوان سندی بین المللی و مورد حمایت شورای امنیت سازمان ملل، این پیام را به روشنی برای او ارسال کرده اند که هرگونه کارشکنی آمریکا در برجام،تنها انزوای بیشتر آن کشور را در پی دارد.لذا اکنون ترامپ و تیم او ،دریافته است كه فسخ یكجانبه برجام، امكان پذیر نیست و تلاش می كند،با رصد فعالیت های ایران، بهانه ای پیدا نموده، تا برآن اساس ادعا نمایدکه،ج.ا.ایران برجام را نقض كرده است،تا با مقصر خواندن ایران،فرصت لازم را برای لغو برجام و خروج از آن به دست آورد، چنانچه سفر نیکی هیلی ،سفیر امریکا در سازمان ملل به وین،مقر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و و مذاکرات او با یوکیو آمانو،مدیر کل آژانس ،در مورد راستی آزمایی و پایبندی ایران و نیز درخواست تحقیقات و بازرسی از اماکن نظامی ایران، در این راستا است.این مساله علاوه بر اینکه موید تمرکز آمریکایی‌ها بر موضوع بازرسی از مراکز نظامی- دفاعی جمهوری اسلامی ایران است، نشانگر تلاش های این دولت در مقصر سازی از ایران و تلاش های آمریکا برای اعلام عدم پایبندی این کشور به توافقنامه برجام نیز است.با توجه به این راهبرد و رفتار ایالات متحده آمریکا ،بررسی چرایی و چگونگی مقصر سازی ایالات متحده از ایران در خروج از برجام،بررسی سابقه عملکردی آژانس بین‌المللی انرژی و تبیین اینکه آیا این نهاد، ابزار دست آمریکا قرار می گیرد یا خیر؟ بررسی میزان مقبولیت ادعاها و بهانه های آمریکا نسبت به ایران در فضای بین الملل و در پایان، تببین اهداف و راهبرد آمریکا از طرح سؤال از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد ایران، طی یادداشت پژوهشی پیش رو، مورد مداقه قرار خواهدگرفت.
چرا ایالات‌متحده به دنبال مقصر سازی از ایران در خروج از برجام است؟
توافق برجام تا آغاز دوره ریاست جمهوری «دونالد ترامپ» در آمریکا با کمترین چالش نسبی پیگیری و اجرا شد، اما پس از تغییر رئیس جمهوری آمریکا، انتقاد و بی توجهی به این توافق، از سوی دولتمردان کاخ سفید آغاز شد. ترامپ ابتدا شعار پاره کردن برجام و خروج از آن را سر داد و اکنون با کم کردن از تندی اظهارات خود، نقض، خروج و حتی تغییر در توافق را دنبال می کند. در مقابل، مقام های اروپایی به دلیل نقش خود در دستیابی به آن و منافع حاصل از این توافق، به شدت با رویکردهای ضدبرجامی ترامپ مخالفت کرده اند. علاوه بر «فدریکا موگرینی»، مسئول اصلی اعلام سیاست خارجی اتحادیه اروپا مقام های ارشد سیاسی فرانسه، آلمان، هلند و بسیاری از کشورهای دیگر در قاره سبز بر لزوم ادامه اجرا و پایبندی همه طرف ها به برجام تاکید کرده اند.(1) بعبارتی از نظر اروپایی‌ها، برجام هیچ جایگزینی ندارد و باید حفظ شود. در همین رابطه، خانم موگرینی تاکید می‌کند که توافق هسته‌ای با ایران توافقی میان ایران و آمریکا نیست که آمریکا بتواند به صورت یکجانبه آن را لغو کند بلکه «توافق هسته‌ای میان ایران و دیگر طرفهای مذاکره به دست آمده است» و اینکه در نشست اسلو تأکید می‌کند که اروپا برجام را با آمریکا یا بدون آمریکا به پیش خواهد برد نشان‌دهنده جایگاه والای برجام در راهبرد سیاست خارجی اروپایی و اهمیت حفظ آن در راستای منافع مشترک اروپایی است.(2) لذا با توجه به اینکه ترامپ، علی رغم اینکه معتقد است توافق هسته ای بدترین توافقی بوده که آمریکا انجام داده است، اما می دانندکه خروج یک جانبه آمریکا از توافقنامه، به منافع این کشور آسیب می رساند و حتی می تواند منجر به بروز یک بحران بین المللی شود. اگر دولت ترامپ تصمیم بگیرد که به طور یک جانبه از موافقت نامه برجام خارج شود، از یک طرف احتمال رویارویی اتحادیه اروپا و ایالات متحده وجود دارد و از طرف دیگر همکاری های آینده در مسائل مشابه را نیز در خطر قرار خواهد داد. و کناره گیری یک جانبه ی ایالات متحده از برنامه جامع اقدام مشترک می تواند برای تصویر ایالات متحده در صحنه بین المللی و مهم تر از همه، در زمینه رژیم عدم تکثیرسلاح های هسته ای، تاثیر منفی بر جای گذارد.(3) در چنین وضعیتی، چندان برای دولت آمریکا حتی با ریاست شخصی همچون ترامپ آسان نیست که بدون ارائه دلایلی محکمه پسند عدم پایبندی ایران به توافق هسته‌ای را اعلام کرده و از این توافق خارج شود، چراکه بیش از آنکه این تصمیم به ضرر ایران باشد، ایالات متحده را متضرر و منزوی می‌سازد.(4) در مجموع با در نظر گرفتن این مسائل، کاخ سفید به ویژه رئیس جمهوری این کشور و تیم جدید وی، تلاش می نمایند، تا بهانه ای را علیه ایران به دست بیاورند تا با کمترین هزینه و با اتکای به آن بهانه، هم توافق هسته ای را برهم بزنند، هم اروپا را با خود همراه کنند و اینکه تعهدات بیشتری را بر ایران تحمیل کنند، در این راستا، راهبرد ایالات متحده ، مقصر سازی از ایران در خروج از برجام است و بدان جهت در نظر دارد که با ایجاد فشار بر ایران، تهران، این توافقنامه را نقض کند تا بدین ترتیب، توپ، به اصطلاح در زمین ایران قرار گرفته و در نتیجه جمهوری اسلامی به عنوان مقصر ، هزینه های نقض برجام را به عهده گیرد، چنین مساله ای به واشنگتن این امکان را می دهد که تهران را به خاطر نقض برجام سرزنش و ایران را ناقض اصلی برجام معرفی نمایند تا بتواند اجماع از دست رفته علیه ایران را، دوباره احیا نماید. لذا مقصر سازی از ایران در برجام ، بهترین دلیل، بهانه و راهبرد، برای ایالات متحده در خروج این کشور از موافقتنامه برجام است. وقوع چنین مساله ای در عین حال که آمریکا را از فشارهای بین‌المللی محتمل، که در صورت خروج یک‌طرفه آن کشور از برجام فراهم می ساخت، دور می‌نماید، بلکه ایالات متحده بر این مبنا ،بهانه ای را جهت عدم انجام تعهدات خود طبق برجام،خواهد داشت، راه را برای اقدام علیه تهران و تصویب تحریم های جدید، هموار می نماید.
چرا ایالات متحده آمریکا ،آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برای مقصر سازی از ایران انتخاب کرده است؟
در پاسخ به این سوال که چرا سفیر آمریکا، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برای مقصر سازی از ایران انتخاب کرده است،لازم است که در ابتدا به نقش آژانس در روند اجرایی توافقنامه برجام اشاره داشت. چنانچه مبنای تصمیم‌گیری برای طرفهای توافق ،آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای امنیت سازمان ملل می باشد و تا زمانی که آژانس و شورا پایبندی ایران به برجام را اعلام می‌نمایند، طرف های توافق نیز به آن پایبند بوده و از آن دفاع می‌کنند. این توافقنامه ماندگار است. در شرایط موجود، اگر ایالات متحده بخواهد هر تصمیمی غیر از اعلام پایبندی مجدد ایران به برجام بگیرد، حتی از سوی متحدان اروپایی خود نیز مورد حمایت قرار نخواهد گرفت. در تبیین اینکه آژانس انرژی اتمی، چه تاثیری بر روند توافقنامه برجام دارد، می توان به گزارش های این نهاد در روند اجرایی توافقنامه برجام اشاره داشت که منجر شده است که فضای بین‌المللی، بیش از گذشته به سود ایران و به ضرر تلاش‌های دولت ترامپ مبنی بر یافتن بهانه‌هایی که به جامعه بین‌المللی نشان دهد، ایران به برجام پایبند نیست و باید توافق با آن را به هم زد و مجددا آن کشور را منزوی و تحریم کرد، باشد. در واقع، پیام مهم گزارشات آژانس به مقامات آمریکایی این است که مادامی که ایران به تمامی تعهدات خود پایبند است و دیگر نهادها و اعضای جامعه بین‌المللی نیز این مسئله را تشخیص داده و مورد تایید و حمایت خود قرار می‌دهند، تغییر اجماع جهانی و فضای بین‌المللی به ضرر ایران ممکن نیست و اگر ایالات متحده مصمم است که در مورد برجام تصمیم جدیدی بگیرد، نمی‌تواند بر روی همراهی جامعه بین‌المللی حساب نموده و هرگونه تصمیمی در این زمینه مستلزم اقدامات یکجانبه و مسئولیت‌پذیری پیامدهای آن از سوی خود آمریکا است.(5) گزارش های آژانس و گزارش های 90 روزه نیز که وزارت خارجه امریکا آنها را زمینه برجام به کنگره ارائه می‌کند موجب گردیده که ترامپ ناچارا بر پایبندی ایران به برجام صحه بگذارد، با در نظر گرفتن این مساله، ایالات متحده به خوبی، به این موضوع واقف است که آژانس انرژی اتمی، نقش اساسی را در روند اجرایی توافقنامه برجام دارد، و بدین جهت، دولت آمریکا به هر راهي متوسل مي‌شود، تا این نهاد در گزارشات خود، بر خلاف هشت گزارشی که تا آن زمان صادر نموده است، به ارائه گزارشاتی متفاوت از قبل، بپردازد که در آن ها اشاره گردد که جمهوری اسلامی ايران به برجام پايبند نبوده است و تعهدات خود را به درستی انجام نمی دهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
لذا با نظر به تاثیر آژانس و تاثیر گزارشات آن بر حفظ توافقنامه برجام ، ایالات متحده، رویکرد مقصر سازی از ایران را در خروج این کشور از برجام را از طریق آژانس، دنبال می نماید، آژانسی که در سوابق خود، تجربه ی مقصر سازی از جمهوری اسلامی را داشته است و اکنون نیز ایالات متحده در راستای پیاده سازی در این رویکرد جدید خود، می تواند به گزارش های جانبدارانه آژانس نسبت به توافقنامه برجام و انجام تعهدات ایران، دقیقا به مانند گزارش های مغرضانه این نهاد در سال های نه چندان دور، علیه فعالیت های هسته ای ایران که منجرگردید، پرونده حقوقی هسته ای ج.ا.ا شکل امنیتی به خود بگیرد، امیدوار باشد، چنانچه سفر نیکی هیلی سفیر امریکا در سازمان ملل به وین مقر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مذاکرات او با یوکیو آمانو مدیر کل آژانس، در مورد راستی آزمایی و پایبندی ایران و نیز درخواست تحقیقات و بازرسی از اماکن نظامی ایران، و سخنان اخیر يوكيا آمانو که با يادآوري متن توافق هسته‌اي در مورد بازديد از تاسيسات نظامي گفت: «بر اساس شرايط مورد توافق ايران در حوزه بازرسي‌ها، آژانس بدون تفاوت قايل شدن ميان مراكز نظامي و غيرنظامي، به همه آنها دسترسي دارد.»(6) موید این موضوع است و بدین جهت می توان با قطعیت اذعان داشت که ایالات متحده آمریکا با انتخاب آژانس انرژی اتمی ،حساب شده ترین راهبرد را در مسیر مقصر سازی از ایران و در خروج این کشور از برجام، اتخاد نموده است .
با توجه به سابقه عملکردی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تا چه میزان احتمال دارد که این نهاد ابزار دست آمریکا قرار گیرد؟
در ابتدای پاسخ به این سوال لازم است اشاره گردد که دقیقا به دلیل سوابق عملکردی آژانس است که جمهوری اسلامی ایران به هیچ عنوان، اعتماد گذشته را به آن نهاد، ندارد. چنانچه مقام معظم رهبری نیز در خصوص آژانس و بی اعتمادی به آن می فرمایند: (( آژانس نشان داده که هم مستقل نیست، هم عادل نیست؛ مستقل نیست زیرا تحت تأثیر قدرت ها است؛ عادل نیست (چون) بارها و بارها برخلاف عدالت حکم کرده است.)) (7) بهترین مصداق و دلیل مبنی بر اینکه آژانس، نهادی مستقل نیست و ابزاری تحت اختیار امریکا و غرب خواهد بود، موضوع هسته ای جمهوری اسلامی ایران است که ویژگی و ماهیت سیاسی، فنی و حقوقی داشت، از سوی آژانس به شورای امنیت ارسال گردید و آنچه از رویه ی پیش آمده از طرف آژانس، بر پرونده ی هسته ای جمهوری اسلامی ایران برداشت می گردد، نشان از امنیتی سازی یک پرونده کاملا حقوقی و فنی ازسوی آژانس داشت.(8) در واقع از آنجا که سابقه خوبی از رفتار آژانس با جمهوری اسلامی وجود ندارد، بدین جهت احتمال اینکه مجددا رفتار آژانس با جمهوری اسلامی ایران سیاسی باشد و نه فنی، بالا است. تجربه نیز نشان داده است که آژانس بیشتر تابع تصمیمات سیاسی آمریکا و برخی دیگر از کشورهاست؛ به عنوان مثال اگر زمانی آمریکا تصمیم بگیرد بر ایران فشار بیاورد تا به سایتی نظامی دسترسی پیدا کند، ممکن است با جعل سند یا فشارآوردن، آژانس را برای بازرسی نظامی فعال کند. چنانچه اکنون نیز ایالات متحده آمریکا، خواستار بازرسی از اماکن نظامی ایران است، در این وضعیت، ممکن است که ارادۀ سیاسی آژانس بر همکاری نکردن با ایران و بهانه جویی قرار گیرد و دور از ذهن نیست که با ما دربارۀ نوع دسترسی به تفاهم نرسد؛ به همین دلیل مسئله به کمیسیون مشترک ارجاع میشود. با توجه به نیاز 5 رأی، کشورهای غربی خواهند توانست ما را ازلحاظ حقوقی مجبور به تمکین از دسترسی با روش مد نظر خود بکنند که این برای ما تهدیدزا است. لذا امکان ارجاع اختلاف بین ایران و آژانس به کمیسیون مشترک، پاشنه آشیل حقوقی و امنیتی برجام برای ایران محسوب می شود.(9) مبحث دیگر قابل اشاره در سابقه عملکردی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، موضوع بازرسان پروتکل الحاقی می باشد،چنانچه بازرسان آژانس در گذشته و در زمان ماموریت های بازرسی خود در ایران ، عمدتا درخواست های بازدید از مراکز حساس جمهوری اسلامی را طلب می نمودند و نتیجه بازرسی‌های این افراد نیز عمدتا از مراکز اطلاعاتی غرب و رژیم صهیونیستی سردرمی‌آورد که یکی از نتایج این جاسوسی در قالب بازرسی، ترور دانشمندان هسته‌ای ج.ا.ایران است. با توجه به وابستگی آژانس و بازرسان آن به ایالات متحده و سازمان های جاسوسی ،که مساله ای آشکار است و نمی توان از آن چشم پوشی کرد و با در نظر گرفتن سوابق گذشته ی این نهاد بین المللی، می توان با قاطعیت بیان داشت که ایالات متحده آمریکا می تواند روی آژانس انرژی اتمی حساب باز نماید و این نهاد قابلیت و ظرفیت این را دارد که مجددا و به مانند سابق، به عنوان ابزاری در اختیار آمریکا قرار گیرد.
بهانه عدم پایبندی ایران به توافقنامه برجام تا چه میزان می‌تواند در فضای بین‌المللی مقبول واقع شود؟
از آنجا که تقریباً قریب به اکثریت کشورهای اروپایی همراه با چین و روسیه به ترامپ اعلام کرده‌اند که برجام جایگزینی ندارد و ترامپ به نوعی در مساله مقصر سازی از ایران تنها و منزوی است ، چه بسا این انزوا باعث شده تا او به بهانه طرح ادعاهایی از جمله مشکوک بودن مراکز نظامی ایران، یک بار دیگر کشورمان را در سیبل فشار و هجمه تبلیغاتی غرب قرار دهد. تلاشی که با پرهیز سایر کشورهای جهان و آژانس از افتادن در بازی سیاسی جدید واشنگتن تاکنون ناکام مانده است.(11) اتحادیه اروپا و قدرتهای بزرگ اروپایی با حمایت قاطع از توافق هسته ای ایران و 1+5 به عنوان سندی بین المللی و مورد حمایت شورای امنیت سازمان ملل، این پیام را به روشنی ارسال کرده اند که هرگونه کارشکنی آمریکا در برجام تنها انزوای بیشتر آن کشور را در پی دارد. ‘فدریکا موگرینی’ مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در آغاز کنفرانس سال 2017 سفیران سیاسی کشورهای عضو این اتحادیه دربروکسل، از توافق هسته ای به عنوان یکی از نمونه های شیوه اتحادیه اروپا در سیاست خارجی مبتنی بر گفتگو و دیپلماسی یاد کرد و گفت: این توافقی بین دو کشور نبود؛ بارها این را تکرار کرده ام و احساس می کنم که ناچاریم در ماه های آینده هم بارها این موضوع را تکرار کنیم. ‘آنگلا مرکل’ صدر اعظم آلمان نیز از برجام به عنوان نمونه موفقی از دیپلماسی یاد کرد که باید به عنوان یک الگو مورد استفاده قرار گیرد.(12)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
در مجموع با توجه به اینکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تاکنون 8 مرتبه پایبندی ایران به اجرای برجام را تأیید کرده، در چنین شرایطی کار بسیار مشکلی خواهد بود که دولت ترامپ با این بهانه(ایران به اجرای مفاد برجام پایبند نبوده است)، از توافقنامه خارج گردد و کشورهای دیگر را با خود همراه نماید. در مقابل این اقدام دولت آمریکا با انتقادهای جدی جهانی روبرو خواهد گردید و این کشور را متهم به سیاسی‌کاری خواهند کرد، به ویژه اینکه چنین رویکردی یادآور جنگ آمریکا علیه عراق و پروندهسازیها و ارائه شواهد ساختگی مبنی بر وجود سلاحهای کشتار جمعی در عراق است. لذا با توجه به شرایط موجود، نظر به هشت گزارش مثبت آژانس انرژی اتمی از ایران در پسابرجام، عدم پذیرش و مقبولیت ادعاهای دولت ترامپ نسبت به توافقنامه برجام در میان کشورهای طرف برجام و ناتوانی ایالات متحده در اقناع آژانس، این بهانه ی آمریکایی‌ها نمی‌تواند با مقبولیت فضای بین الملل، مواجه گردد.
نتیجه گیری:
بر مبنای آنچه در طول مقاله اشاره گردید، می توان بیان داشت که ایالات متحده آمریکا، راهبرد مقصرسازی از جمهوری اسلامی ایران را از طرح سؤال از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد این کشور را طراحی نموده است، چراکه مقصرسازی از ایران در برجام، بهترین راهبرد برای ایالات متحده در خروج این کشور از توافقنامه برجام محسوب می گردد. ایالات متحده در نظر دارد که بتواند با پیاده سازی این راهبرد، توپ را در زمین ایران بیاندازد که در نتیجه ی آن جمهوری اسلامی به عنوان بازنده و مقصر شناخته گردد و هزینه های خروج از برجام را پرداخت نماید.چنین مساله ای به واشنگتن این امکان را می دهد که تهران را به خاطر نقض برجام سرزنش نموده و ایران را ناقض برجام معرفی نماید.
علاوه بر آن، راهبرد و هدف دیگری که ایالت متحده از طرح سؤالات از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و بازدید و بازرسی از سایت های نظامی جمهوری اسلامی ایران است که در ورای هدف مقصر سازی از ایران قرار گرفته است. با نظر به اینکه در روابط بین الملل، اگر امنیتی سازيِ یک موضوع، موفق عمل کند، آن پدیده از جریان امور عادي سیاسی جدا گردیده و وارد حوزه اضطراري میشود و مساله هسته ای جمهوری اسلامی ایران نیز بدان مبتلا گردید، ایالات متحده در ادامه پروژه ی امنیتی سازی خود علیه ایران، با طرح سوالاتی از آژانس نسبت به بازرسی از سایت های نظامی جمهوری اسلامی، نگاهی ویژه به امنیتی سازی فعالیت های نظامی و قدرت موشکی جمهوری اسلامی ایران دارد. در پایان می توان اشاره داشت که ایالات متحده، با این راهبرد و رفتار، (از طرح سؤال از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد ایران) درصدد است که به این اهداف مهم دست یابد: -دلیل کافی به جهان بدهد که آمریکا حق برهم زدن توافق هسته‌ای را دارد – بهانه ای را برای عدم انجام تعهدات خود در برجام ،داشته باشد -ایالات متحده آمریکا به عنوان متهم اصلی شکست برجام شناخته نگردد -بتواند مجددا اتحادیه اروپا را با خود همراه نماید و همچون گذشته تحریم هایی را علیه ایران با اجماع آن برقرار نماید و امتیازات و قرادادهای اقتصادی کشورهای اتحادیه با ایران را ملغی نماید – ایالات متحده امریکا را از فشارهای بین‌المللی محتمل، که در صورت خروج یک‌طرفه آن کشور از برجام فراهم می ساخت، دور سازد – همکاری و همیاری اکثریت اعضای شورای امنیت خود را جهت دنبال کردن سیاست‌های مقابله جویانه با ج.ا.ایران به ویژه در حوزه موشکی و مرتبط با مسائل هسته ای به دست آورد و در نهایت شرایط را برای امنیتی سازی برخی موضوعات نظامی- دفاعی جمهوری اسلامی ایران نظیر قدرت موشکی این کشور فراهم آورد.
منابع:
1-نقش برجسته اروپا در حفظ اعتبار برجام ، خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) ،منتشر شده در تاریخ 13 شهریور 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.irna.ir/fa/News/82654667
2-گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد برجام و اقدام احتمالی ترامپ، پژوهشکده مطالعات راهبردی، منتشر شده در تاریخ 12 شهریور 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
3-امیرهوشنگ میرکوشش،ترامپ با تشدید فشارها بر ایران دنبال چیست؟هفته نامه خبری، تحلیلی، مثلث، منتشر شده در تابستان1396
4-گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد برجام و اقدام احتمالی ترامپ،پژوهشکده مطالعات راهبردی، منتشر شده در تاریخ 12 شهریور 1396، ،قابل بازیابی در پیوند زیر:
5-گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد برجام و اقدام احتمالی ترامپ ،پژوهشکده مطالعات راهبردی، منتشر شده در تاریخ 12 شهریور 1396، ،قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.riss.ir/2017/09/
6-آمانو: آژانس مى‌تواند به همه مراکز نظامى و غیرنظامى دسترسى داشته باشد،افکارنیوز، منتشر شده در تاریخ 10 شهریور 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.afkarnews.ir/fa/tiny/news-655204
7-بیانات رهبر انقلاب در جمع مسئولان نظام، 2تیر 1394
8-جاوید منتظران ،چرایی و چگونگی امنیتی سازی مساله هسته ای جمهوری اسلامی ایران توسط غرب،اندیشکده راهبردی تبیین ،22اسفند 95، قابل بازیابی در پیوند زیر :
9-محمدسعید احدیان، برجام در تحلیل خرد و کلان، ناشر : موسسه فرهنگی هنری خراسان،انتشار در شهریور 1394 ص87-89
10-جاوید منتظران ،چرایی و چگونگی امنیتی سازی مساله هسته ای جمهوری اسلامی ایران توسط غرب،اندیشکده راهبردی تبیین ،22اسفند 95، قابل بازیابی در پیوند زیر :
11-فریدون مجلسی، تقلای ترامپ در منطقه ممنوعه برجام- روزنامه ایران، منتشر شده در تاریخ12شهریور 1396، قابل بازریابی در پیوند زیر:
http://www.irna.ir/fa/News/82652944
12-نهاد اروپایی برلزوم بازاندیشی درماهیت نظام بین‌الملل برای مقابله با دولت آمریکا تاکید کرد،خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ،منتشر شده در تاریخ 13 شهریور ماه 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر :
http://www.irna.ir/fa/News/82653999
