اندیشکده راهبردی تبیین- سفر پادشاهی عربستان به روسیه در بیش از 8 دهه گذشته که از تشکیل حکومت آل سعود تا به امروز می‌گذرد سفری بی سابقه بوده است لذا برای بسیاری از تحلیلگران سفر ملک سلمان به عنوان یک سفر تاریخی و حرکتی مهم در روابط میان ریاض و مسکو به حساب می‌آید. اما آنچه در این سفر نمود بسیاری داشت نزدیکی اهداف کوتاه مدت و تاکتیکی در کنار عمق اختلافات استراتژیک میان روسیه و عربستان بود. مسئله‌ای که در سخنان ملک سلمان و عادل الجبیر در مسکو به وضوح دیده شد و نشان داد که بیش از آنکه روابط استراتژیک میان روسیه و عربستان حکم‌فرما باشد، روابط این دو کشور بر مبنای نیاز متقابل بوجود آمده است. از این منظر شناخت راهبرد عربستان در قبال روسیه و درک صحیح از منطق حاکم بر رفتار این دو کشور بسیار حائز اهمیت به شمار می‌آید. لذا این مقاله سعی دارد به این سؤال پاسخ دهد که اهداف ملک سلمان از سفر به روسیه چیست و این سفر چه پیامدهایی می‌تواند در معادلات قدرت در عرصه منطقه‌ای داشته باشد؟ برای پاسخ به این سؤال شناخت کوتاه از چالش‌های موجود در روابط عربستان و روسیه حائز اهمیت است.
1-چالش‌های روابط عربستان و روسیه
پس از فروپاشی شوروی و گسترش روابط سیاسی و اقتصادی میان روسیه و عربستان، انتظار می‌رفت که زمینه‌های ایجاد روابط دوستانه و پایدار میان دو کشور فراهم شود، اما این روابط در سال‌های اخیر، به واسطه اختلافات متعدد و عمیق، همراه با بی‌اعتمادی و نگرانی بوده است. این اختلافات بر سر مسایلی چون تعیین قیمت نفت، سرمایه‌گذاری و تجارت، ادعاهای روسیه نسبت به سیاست سعودی‌ها در قضیه چچن، نگرانی‌های امنیتی عربستان درباره همکاریهای فنی تهران ـ مسکو و … است. از این رو چالش‌های پیش‌روی روابط روسیه و عربستان را می‌توان در سه مسئله‌ی اصلی حمایت های عربستان از اسلام گرایان افراطی چچن، قیمت نفت و سیاست‌های ایران تقسیم‌بندی کرد. این سه چالش موضوعاتی بودند که در این سفر نیز بروز داشته است.
1-1-حمایت عربستان از اسلام‌گرایان افراطی چچنی
یکی از نگرانی های امنیتی روسیه که در دکترین نظامی – امنیتی این کشور نیز انعکاس پیدا نموده است، تهدیدهایی است که در مرزهای خارج نزدیک وجود دارد از جمله رشد بنیادگرایی اسلامی و خیزش جنبش های اسلامی در محیط پیرامونی و در حیاط خلوت روسیه می باشد. روس ها در سال های گذشته همواره ارتباط و پشتیبانی مالی سعودی ها از گروه های معارض همچون شورشیان چچن را در زمره یکی از مهمترین تهدیدهای امنیتی در خارج از مرزهای روسیه قرار داده اند.[1] همچنین هراس از طالبان در افغانستان و رفتار آنان در مخالفت با منافع روس ها از دیگر نگرانی های روسهاست که عربستان را مسئول تشدید و یا مسبب این عوامل می دانند.[2] در واقع حجم زیادی از تبلیغات روسیه درباره عربستان سعودی متمرکز بر رفتار منتسب به ریاض در خصوص این مسائل و بخصوص چچن است. بویژه از شروع دومین جنگ روسیه – چچن در پاییز ۱۹۹۹، مسئولان امنیتی روسیه و دولت داغستان و دیگران به طور مستقیم عربستان را به حمایت از شورشیان چچن متهم نمودند[3]. این اتهام با آنچه که توسط بنیاد اسلامی «الحرمین» وابسته به عربستان سعودی صورت می گیرد، تقویت شده است. «اقرأ» دیگر بنیاد اسلامی است که توسط عربستان پایه ریزی شده است و به فعالیت های اطلاعاتی در داغستان و چچن مبادرت می ورزد. علاوه بر این تحلیلگران روسی بر این باورند که مساعدتهای سعودی موتور حرکت و علت ظهور بنیادگرایی اسلامی سنی و آنچه که روسیه از آن به وهابیسم یاد می کند در شمال قفقاز و آسیای مرکزی است. بنابراین مقامات روسی آشکارا عربستان را به جهت وجود این حمایت ها مورد انتقاد قرار داده و مقامات آل سعود نیز متقابلاً و البته به روش معمول خود مساعدت و پشتیبانی از شورشیان چچن را رد می کنند و اذعان دارند که همراهی و همدلی از یک جریان اسلامی الزاماً به معنای حمایت رسمی از آن نخواهد بود. کمک های مالی و حمایت های معنوی عربستان سعودی از گسترش مراکز، نهادها و مجامع مذهبی بخصوص از طریق «الرابط العالم الاسلامی» که یکی از مراکز پرقدرت سعودی می باشد، این نظر را تقویت می نماید که عربستان در مقام حامی سلفی گری در مرزهای روسیه به حساب می آید[4].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اما می‌توان این نگرانی‌ها را در سفر ملک سلمان به روسیه تا حدود بسیار زیادی رفع شده دانست. عادل الجبیر در کنفرانس خبری خود در مسکو نیز سعی کرد نگرانی‌های روسیه درباره‌ی حمایت عربستان از نیروهای تکفیری چچنی را نیز رفع کند و در این باره گفت: «هر دو کشور با افراط گرایی و تروریسم مبارزه می‌کنند. در بین شهروندان دو کشور هستند کسانی که به نفع داعش در سوریه می‌جنگند که برای دو کشور خطرناک است. ما از این به بعد علاوه بر مشورت درباره مسائل سیاسی، در حوزه تأمین امنیت نیز همکاری خواهیم کرد. همکاری نظامی نیز برقرار خواهد شد.[5] »این دیدگاهی بود که پیش از این ملک سلمان در دیدار با مفتی اعظم روسیه از خود نشان داده بود [6]. البته طبیعی است که عربستان سیاست حمایت از اسلام‌گرایان افراطی چچنی را با وجود این موضع اعلانی رها نکند، بلکه با کاهش این حمایت ها می‌کوشد تا بخشی از چالش‌های موجود در روابط خود با روسیه را کنترل کند.
2-1-نفت
عربستان سعودی دارای دومین منابع نفتی و بزرگترین صادرکننده‌ی نفت است. این کشور با کاهش تولید نفت یا افزایش آن می‌تواند بر بازار انرژی تأثیر اساسی بگذارد. تاریخ نشان داده که آل سعود به راحتی از حربه‌ی نفتی برای پیشبُرد سیاست‌های خود استفاده می‌کند. با اوج‌گیری بحران سوریه، عربستان سعودی تمام تلاش خود را برای آغاز یک جنگ نفتی علیه ایران و روسیه مصروف کرد[7].عربستان با ثابت نگه‌داشتن تولید نفت خود و کاهش قیمت نفت خام سعی داشت تا معادلات منطقه را به نفع خود تغییر دهد. در واقع هدفِ انتحار نفتی آل سعود، اقتصاد ایران و روسیه بود که مشکلات اقتصادی عربستان و کسری بودجه فراتر از پیش‌بینی‌ها باعث تجدیدنظر این‌کشور در سیاست‌های نفتی آن کشور شد[8]. عوامل مختلف داخلی و خارجی باعث شد تا عربستان در طرحی را برای کاهش تولید نفت خام ارائه دهد و از افزایش قیمت نفت، حمایت همه‌جانبه کند. این دیدگاه در سفر ملک سلمان به روسیه نیز به چشم می‌خورد به گونه‌ای که «کریل دمیتریوف» مدیر عامل صندوق سرمایه گذاری مستقیم روسیه و «خالد الفالیح» وزیر نفت عربستان از توافق برای تمدید طرح کاهش تولید نفت می‌گویند؛ طرحی که به گفته‌ی وزیر نفت عربستان «حیات مجددی را به اوپک بخشید»[9]و این موضوع باعث شد تا عربستان برای افزایش قیمت، تولید نفت خود را560 هزار بشکه کاهش دهد. این موضوع از آن دیدگاه حائز اهمیت است که شرکت نفت و گاز عربستان (آرامکو) برای اولین بار تمدید طرح کاهش شدید تولید و عرضه نفت خام را در دستور کار خود قرار داده است.[10]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-1-ایران
اما با توجه به شرایط مورد اشاره، در این سفر آنچه بیش از همه به عنوان چالش اصلی در روابط روسیه و عربستان به حساب می‌آید، ایران و روابط آن با روسیه است. در سخنانی که پادشاه عربستان در دیدار با رئیس جمهوری روسیه در مسکو داشت، با ادعای دخالت ایران در تحولات منطقه، از تهران خواست تا در یمن مداخله نکند. بنابراین همان گونه که پیش از این سفر نیز انتظار می‌رفت، ایجاد شکاف در روابط مسکو و تهران یا آن گونه که خبرگزاری‌های غربی از آن تحت عنوان فشار بر ایران نام می‌برند، یکی از مهمترین اهداف سفر هیئت پادشاهی عربستان به مسکو بوده است. این هدف اما برای سعودی‌ها بسیار دور از دسترس به نظر می‌رسد. تجربه در چندین دور سفر نتانیاهو به مسکو و دیدار با پوتین که آخرین دور آن در 30 مردادماه گذشته انجام شد، با موج گسترده اتهام‌زنی صهیونیست‌ها علیه ایران همراه بود، اما واکنش سرد و بی توجهی روس‌ها به این اظهارات نشان داد که برای مسکو این گونه موضع‌گیری‌های ضدایرانی چندان اعتباری ندارد[11] .
تکرار ادعاهای ضد ایرانی ملک سلمان در مسکو که تهران را به مداخله در کشورهای منطقه و حمایت از تروریسم متهم می‌کند ، گویای اهداف ضدایرانی وی در این سفر است. موضعی که با سکوت معنادار رئیس جمهوری روسیه مواجه شد، و به قول محافل سیاسی و رسانه‌ای، وی پاسخ منفی قاطعی به ریاض داد[12]. در واقع نرمش‌های عربستان در قبال مسایل مورد مناقشه نتوانست در نگاه مسکو به تهران و همراهی روسیه و ایران در مدیریت تحولات منطقه‌ای تغییری ایجاد کند.
در حقیقت برای روس‌ها، ایران متحدی مهم و قابل اعتماد نه تنها در سوریه بلکه در سایر تحولات منطقه‌ای به شمار می‌رود. تجربه رویکردهای مشابه و همسویی نسبی دو کشور در سایر پرونده‌های منطقه ای از جمله در افغانستان، عراق و حتی آسیای مرکزی الگویی موفق و قابل تداوم است. برخلاف کشورهای غربی و حتی برخلاف چین، ایران برای روسیه در آسیای مرکزی نه به عنوان یک رقیب بلکه به عنوان شریکی قابل اتکا به شمار می‌رود که بیش ازحذف بدنبال هم‌افزایی امنیتی، سیاسی و حتی اقتصادی است .این موضوعی است که عربستان نمی‌تواند آن‌را درک کند[13] .
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-اهداف سفر ملک سلمان به روسیه
مهمترین اهداف ملک سلمان از سفر به روسیه را می‌توان در دو محور اقتصادی و سیاسی تقسیم بندی کردکه تحقق این اهداف می‌تواند عربستان و روسیه را به سمت یک مشارکت راهبردی در بلند مدت سوق دهد.
1-2-اهداف اقتصادی
با دیدی واقع‌گرایانه اگر اختلاف‌های عربستان و روسیه در منطقه را کنار بگذاریم هنگامی که بحث از انرژی و اقتصاد می‌شود منافع روسیه و عربستان بیش از هر زمان دیگری با یکدیگر گره می‌خورد و احتمال می‌رود که عواید اقتصادی سفر ملک سلمان به روسیه بسیار بزرگ باشد. این درحالی است که با وجود همکاریهای استراتژیک روسیه با ایران در طول چند سال گذشته، منافع آنها همواره همسو نبوده است و عربستان می‌تواند از این مساله به نفع خود استفاده کند و با استفاده از ابزارهای اقتصادی تا حدودی نفوذ ایران در روسیه را کاهش دهد. شرکت نفت آرامکو عربستان و صندوق سرمایه گذاری مستقیم روسیه از صندوقی به ارزش یک میلیارد دلار برای توسعه پروژه‌های خدمات نفتی در روسیه و عربستان خبر دادند. این صندوق، صندوقی برای امور فناوری به ارزش یک میلیارد دلار تاسیس خواهد کرد.
از سوی دیگر عربستان از علاقه به سرمایه‌گذاری به ارزش 150 میلیون دلار در شرکت اکتشاف اوراسیا خبر می‌دهد. احتمال می‌رود که شرکت سعودی آرامکو موضوع سرمایه‌گذاری احتمالی در پروژه گاز مایع طبیعی در قطب شمالی متعلق به شرکت نوواتک را بررسی کند و از طرح مشترکی با شرکت سیبور در ساخت کارخانه لاستیک سازی صنعتی سخن بگوید و یادداشت‌های تفاهمی در این خصوص به امضا ب رسد. در همین حال نهاد صنایع نظامی عربستان موافقت اصولی خود را با شروع مذاکره درباره امکان خرید مقادیر زیادی سلاح و تجهیزات نظامی از روسیه اعلام کرده است
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نقش فعال روسیه و عربستان در میان دو کشور از سه کشور بزرگترین تولیدکننده نفت در جهان موضوعی حیاتی شمرده می‌شود. «خالد الفالح» و «الکسندر نوآک» ، وزیران انرژی دو کشور در پنجم اکتبر به منظور بررسی بازار نفت و تلاش‌های صورت گرفته برای تمدید توافق کاهش تولید نفت جهانی گرد هم آمدند. کاهش تولید و افزایش قیمت نفت خام یکی از اهداف مهم اقتصادی عربستان در این سفر به حساب می‌آید.
در واقع منافع متقابل عربستان و روسیه این واقعیت را روشن می‌کند که بخش اعظم این سفر به همکاری دو کشور در زمینه اقتصاد و انرژی اختصاص داشته است و عربستان ذخایر بزرگی ارز خارجی دارد که روسیه به آن برای پروژه‌های بی شمار خود نیازمند است. از سوی دیگر عربستان به حمایت روسیه برای پروژه‌های خود در زمینه انرژی نیازمند است که در سند چشم‌انداز اقتصادی سال 2030 عربستان مسأله‌ای حیاتی شمرده می‌شود. پروژه‌های همکاری عربستان و روسیه همچون کارخانه لاستیک‌سازی و تسلیحات سازی که قرار است در عربستان ساخته شود به تحقق اهداف چشم انداز 2030 کمک خواهد کرد. منافع سیاسی این سفر کم‍تر حائز اهمیت خواهد بود؛ اما روشن است که عربستان و روسیه به دلایلی سیاسی و اقتصادی از داشتن روابطی محکم‌تر با یکدیگر نفع می‌برند و چه بسا تقویت روابط اقتصادی به تقویت روابط سیاسی دوکشور منجر شود.
2-2-اهداف سیاسی و امنیتی
امضای موافقت‌نامه خرید تسلیحاتی از جمله سامانه موشکی اس 400 توسط سعودی‌ها بیش از آن که ماهیتی بازدارنده در حوزه نظامی داشته باشد، دارای پیامی سیاسی به نزدیک‌ترین متحد ریاض، یعنی واشنگتن است. سعودی‌ها از این مسئله آگاهند که واشنگتن چندان رضایتی از خرید نظامی آنان از مسکو نخواهد داشت، اما از نظر رهبران ریاض لازم است که وابستگی تک محوری و یک سویه خود را به آمریکایی‌ها کاهش داده و ائتلاف‌ها و جهت گیریها در سیاست خارجی خود را تنوع ببخشند[14].
اما پیام سیاسی خرید تسلیحاتی ریاض از مسکو تنها هدف پادشاه عربستان از سفر به روسیه نیست. از همان ابتدای آغاز جنگ علیه یمن، روسیه در کنار ایران، موضع مخالفت علیه تهاجم نظامی ائتلاف عربی به صنعا اتخاذ نمود، و حال با گذشت بیش از دو سال از جنگ عربستان در یمن و عدم دستیابی به نتیجه مشخص، سعودی‌ها دست به دامان مسکو شده‌اند تا برای برون رفت از باتلاق یمن چاره اندیشی کند. باتلاقی که به نظر نمی‌رسد مسکو جز پایان عملیات نظامی در یمن، راه حل دیگری برای ریاض داشته باشد[15].
تحولات در سوریه نیز برخلاف منافع و اهداف عربستان در حال رقم خوردن است . در شرایط کنونی دولت سوریه با حمایت تهران و مسکو از شرایط بسیار مناسبی نسبت به گذشته برخوردار می‌باشد. کمتراز 10 درصد از خاک سوریه در اشغال داعش باقی مانده و دیگر گروه‌های شورشی و تروریستی، که در ابتدای شکل گیری بحران روزنه امید سعودی‌ها برای سقوط دولت بشاراسد بودند، در شرایط بسیار شکننده و نزدیک به شکست کامل به سر می‌برند. در این وضعیت که بازیگری سعودی‌ها در تحولات سوریه بسیار کمرنگ‌تر از قبل شده است، تلاش مقامات سعودی آن است که از طریق نزدیکی به مسکو شاید بتواند جای پایی را برای خود در تحولات آتی سوریه باز کنند[16].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr6', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr6", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتیجه گیری
سفر ملک سلمان به روسیه توانست تا حد زیادی کرملین را به عنوان یکی از قدرت‌های تأثیرگذار در منطقه تثبیت کند و با توجه به درگیری عربستان در بحران‌های منطقه، این موضوع بیش از همه مورد توجه ریاض قرار گرفته است. درک عربستان از موقعیت منطقه‌ای خود، باعث شده است تا به نیازش به ارتباط با روسیه بیشتر از قبل پی ببرد و با انعطاف‌هایی که در زمینه‌های اختلافی از جمله در بحران سوریه از خود بروز داده، تلاش می‌کند تا از مسکو به‌عنوان کانالی برای ارتقای موقعیت منطقه‌ای خود بهره برد. از سوی دیگر روسیه نیز به این نتیجه رسیده‌است که بدون حضور عربستان نمی‌تواند اهداف خود را را در منطقه محقق سازد، هرچند روابط روسیه و عربستان در این سفر به تعبیر بسیاری از کارشناسان روابطی تاکتیکی بود اما این روابط می‌تواند در آینده‌ای نزدیک و تحت شرایط منطقه‌ای مشخصی، به همکاریهای راهبردی نزدیک شود.
منابع و پی نوشت ها:
[1] Gordon M. Hahn, Russia’s Islamic Threat, Yale University Press, 2007,p30
[2] Roland Dannreuther, Luke March, Russia and Islam: State, Society and Radicalism, Taylor & Francis, 2010,p200
[3] Bruce Ware Robert, Dagestan: Russian Hegemony and Islamic Resistance in the North Caucasus, Routledge, 2014,p91
[4] Gordon M. Hahn,p153
[5] دورنمای همکاری مسکو و الریاض، اسپوتنیک فارسی، 9/10/ 2017، قابل بازیابی در:
https://sptnkne.ws/fFYZ
[6] خادم حرمين شريفين مفتی اعظم و رئیس اداره امور دینی مسلمانان روسیه را به حضور پذيرفتند، خبرگزاری واس، 8/10/2017، قابل بازیابی در:
http://www.spa.gov.sa/viewfullstory.php?lang=fa&newsid=1674923#1674923
[7] یونس حمیدی، چرا عربستان با قیمت نفت بازی می‌کند؟، اندیشکده راهبردی تبیین، 3مهر1395، قابل بازیابی در:
[8] سلیمان تنهادخت اطاقوری، جنگ نفتی بزرگ عربستان علیه ایران، سحری که به ساحر بازگشت، 10 فروردین 1395، قابل بازیابی در:
[9] سود ۸۰ میلیارد دلاری عربستان و روسیه از توافق کاهش تولید نفت، قدس آن لاین، 15 مهر 1396، قابل بازیابی در:
http://qudsonline.ir/news/567125/
[10] کاهش بی‌سابقه تولید نفت عربستان/ آیا نفت گران خواهد شد؟، خبرگزاری شرق، 9مهر 1396، قابل بازیابی در:
https://www.mashreghnews.ir/news/784942/
[11] عماد آبشناس، روابط تاکتیکی با عربستان استراتژیک با ایران، 7/10/2017، قابل بازیابی در،
https://ir.sputniknews.com/opinion/201710072905193- روابط-عربستان-ایران/
[12] همان
[13] عماد آبشناس، روابط عربستان و روسیه در مقابل رابطه ایران با روسیه، اسپوتنیک فارسی، 26/5/2015، قابل بازیابی در:
https://ir.sputniknews.com/opinion/20150623391161/
[14] پادشاه عربستان در روسیه بدنبال چیست؟، IUVMPress، 8 اکتبر 2017، قابل بازیابی در:
http://iuvmpress.com/fa/20801
[15] Игорь Субботин, Саудовский король ищет замену Вашингтону, 05.10.2017,in:
http://www.ng.ru/world/2017-10-05/7_7088_saud.html
[16] پادشاه عربستان در روسیه به دنبال چیست، همان
