اندیشکده راهبردی تبیین – تاریخ روابط ایالات‌متحده با پاکستان به سال 1947 برمی‌گردد. روابط دو کشور به‌شدت متمرکز بر حمایت های نظامی و اقتصادی آمریکا از پاکستان بوده است. در 1950 پاکستان به پایگاه جاسوسی آمریکا از شوروی تبدیل شد و در سال 1955 با پیمان بغداد (که بعدها تبدیل به سنتو شد) به‌طور رسمی زیر چتر امنیتی آمریکا قرار گرفت. بااین‌حال این روابط گرم بین دو کشور با نوساناتی مواجه بوده است که ناشی از مواضع مختلف طرفین نسبت به موضوعات مختلف است. این تفاوت دیدگاه در حمله ی آمریکا به افغانستان دیده شد. پاکستان در آن زمان از حامیان گروه های افراطی مانند طالبان و شبکه حقانی در افغانستان و پایگاه برخی از گروه های تروریستی در افغانستان دانسته می‌شد. راهبرد جدید آمریکا در افغانستان که از سوی ترامپ مطرح شده، زنگ هشداری به پاکستان است که پناهگاه گروه های تروریستی در خاک خود است. چالش در روابط ایالات‌متحده و پاکستان، می‌تواند فرصت‌ها و ملاحظاتی را پیش روی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال این کشور قرار دهد که لازم است مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار گیرد. این مقاله در راستای پاسخ به این پرسش است که آینده روابط آمریکا و پاکستان چه مسیری خواهد داشت؟ و چه فرصت ها و ملاحظاتی را پیش روی جمهوری اسلامی ایران قرار می دهد؟ به نظر می رسد اختلاف‌نظرهای بین دو کشور به‌ویژه در ارتباط با افغانستان و هند، پاکستان را بر سر یک دوراهی در تعامل خود با ایالات‌متحده قرار دهد و زمینه ی تعامل بیشتر اسلام‌آباد با تهران را فراهم کند.
1- ویژگی ها و مؤلفه‌های اصلی روابط ایالات‌متحده و پاکستان
روابط ایالات‌متحده از زمان استقلال پاکستان تا فروپاشی شوروی تابع شرایط دوقطبی حاکم بر نظام بین‌الملل بوده است. ازاین‌رو مؤلفه‌ی امنیت و مقابله با تهدید کمونیسم در این دوران ویژگی اصلی روابط بین دو کشور بوده است. پاکستان پس از استقلال نیازمند حمایت برای تقویت زیرساخت‌های خود به‌ویژه در حوزه اقتصادی و نظامی بود. آمریکا می توانست با ارائه این کمک ها پایگاهی در جنوب آسیا علیه شوروی داشته باشد. پیمان های این دوره ازجمله سیتو و سنتو نیز به تحکیم این روابط کمک کرد. سهروردی نخست وزیر پاکستان در 1957 در سفر به آمریکا کمونیسم را خطر بزرگ برای جهان دانست و پس از ملاقات با رئیس‌جمهور آمریکا در این زمینه بیانیه ی مشترکی صادر کردند که طی آن کمونیسم بزرگ‌ترین خطر برای جهان آزاد معرفی شد.[1]
در دهه 1980 به دلیل تجاوز شوروی به افغانستان و حمایت از کمونیسم در این کشور روابط آمریکا با پاکستان به اوج می-رسد. در کنار کمک های نظامی و اقتصادی به خط مقدم این جنگ یعنی پاکستان، ایالات‌متحده برنامه ی هسته ای اسلام‌آباد را نادیده می گیرد. درحالی‌که در سال 1965 آمریکا تحریم هایی ضد برنامه هسته ای پاکستان وضع کرده بود.[2] هم‌زمان با فروپاشی شوروی، پایان جنگ سرد و روی کار آمدن طالبان در افغانستان، روابط آمریکا با پاکستان کاهش یافت و تحریم ها و منع فروش تسلیحات از سوی آمریکا علیه پاکستان تحمیل شد. با شروع حمله ی آمریکا به افغانستان و طرح جنگ علیه تروریسم، نقش پاکستان در ایجاد القاعده و طالبان نادیده گرفته شد و کمک های آمریکا به اسلام‌آباد افزایش یافت. تا زمینه برای تأمین امنیت نیروهای آمریکایی و تأمین منابع انرژی از خاک پاکستان فراهم شود.[3] در روابط پاکستان و آمریکا تاکنون اشتراک دیدگاه‌ها و اختلاف‌نظرهایی بوده که اشاره می شود.
2- اشتراک دیدگاه ها و اختلاف‌نظرها در روابط آمریکا و پاکستان
اولین نقطه ی اختلاف‌نظر دو کشور بر سر نوع روابط آمریکا با هند و روابط پاکستان با چین بوده است. ازنظر پاکستان داشتن روابط با چین می تواند موازنه را به سود اسلام‌آباد و به ضرر دهلی‌نو تغییر دهد. ازنظر آمریکا روابط با هند می تواند موازنه را به ضرر چین تغییر داده و آمریکا در مرزهای چین حضور داشته باشد. اسلام‌آباد معتقد بود که کمک های نظامی آمریکا به هند که در سال های 1959 تا 1963 به چهار میلیارد دلار رسید[4]، می تواند علیه اسلام‌آباد به کار گرفته شود. در بحران هند-پاکستان در دهه 1960 مقامات پاکستانی با دیدن موضع منفعلانه واشنگتن، آمریکا را شریکی غیرقابل‌اعتماد دانستند. درنتیجه پاکستان در این برهه به گسترش روابط با چین و شوروی پرداخت. از سوی دیگر آمریکا منتقد روابط تسلیحاتی-هسته ای پاکستان به‌ویژه در حوزه ی انتقال فناوریِ تولید موشک با چین بوده است.[4]
افزایش توان اتمی پاکستان موضوعی بوده است که همواره موردانتقاد آمریکا است. این اختلاف‌نظر در سفر 2015 سوزان رایس به اسلام‌آباد دیده شد. مسئله‌ی اتمی پاکستان ازآن‌رو برای آمریکا نگران‌کننده است که اخیراً برخی گزارش‌ها از افزایش توان اتمی پاکستان طی یک دهه آتی و تبدیل‌شدن آن به سومین قدرت هسته‌ای جهان خبر می‌دهد.[5]
جنگ علیه تروریسم در سال 2001 در افغانستان، اشتراک نظر ظاهری بین آمریکا و پاکستان ایجاد کرد. وقتی پاکستان با درخواست آمریکا مبنی بر مشارکت در جنگ با تروریسم مواجه شد، چاره ای جز پاسخ مثبت نداشت، زیرا با توجه به روابطش با گروه های افراطی، عدم همکاری اش آن را متهم به حمایت از این گروه ها می کرد. [6] این اشتراک نظر پیامدهای منفی به‌ویژه ازنظر امنیتی برای پاکستان داشت که مهم ترین آن حملات مکرر هواپیماهای بدون سرنشین آمریکا به خاک پاکستان به‌ویژه مناطق قبایلی این کشور بود.
اختلاف‌نظر دیگر در 2011 بر سر دستگیری بن‌لادن رخ داد. با توجه به نزدیکی محل زندگی بن‌لادن با پایگاه های ارتش، آمریکا پاکستان را متهم به حمایت از وی و تلاش برای نجات جان او کرد. خروج نیروهای آیساف و آمریکا از افغانستان منشأ اختلاف‌نظر دیگری بود. ایالات‌متحده درصدد گسترش نفوذ هند در افغانستان پس از خروج نیروهای خود بود تا به کمک هند قدرت و نفوذ پاکستان را در منطقه محدود کند.[7] درواقع تا پایان جنگ سرد خطر کمونیسم، امنیت و حمایت از ساختارهای نظامی و اقتصادی پاکستان ازجمله ویژگی ها و مؤلفه‌های روابط بین دو کشور بود. در دوران پس از جنگ سرد مبارزه با تروریسم سبب شد نقش پاکستان برای آمریکا پررنگ شود.
3- راهبرد جدید آمریکا در افغانستان و تأثیر آن بر روابط با پاکستان
با پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، به نظر می رسد دوران جدیدی از سردی روابط بین این کشور و پاکستان آغاز شده است که دلیل آن، استراتژی جدید آمریکا در افغانستان است. ترامپ برخلاف شعارهای انتخاباتی به تداوم حضور نیروهای آمریکا در افغانستان اذعان کرد. ترامپ در توجیه این استراتژی معتقد است که خروج عجولانه از افغانستان سبب ساز رشد و گسترش فعالیت های گروه های تروریستی همچون طالبان، القاعده و داعش می شود. در چارچوب این استراتژی آمریکا قرار است فشارهای بیشتری علیه پاکستان وارد کند تا این کشور پناهگاهی برای گروه های تروریستی نشود.[8] ازاین‌رو این استراتژی می تواند فصل جدیدی از آشفتگی در روابط دو کشور باشد، زیرا پاکستان از یک متحد در مبارزه با تروریسم به‌عنوان یک حامی تروریسم معرفی شده است. همچنین تاریخ روابط دو کشور نشان داده است که در دوران افول و تنش در روابط دو کشور، پاکستان گرایش بیشتری به قدرت های دیگر به‌ویژه چین و روسیه داشته است.[9] ازاین‌رو به نظر می رسد آمریکا باید شاهد دوران روابطی عمیق تر با هند باشد تا این قدرت جایگزین پاکستان در افغانستان شود.
4- اهرم‌های فشار ایالات‌متحده علیه پاکستان:
منافع ایالات‌متحده در ارتباط با پاکستان شامل کنترل برنامه هسته ای، کنترل برنامه موشکی، مبارزه با تروریسم و مواد مخدر است. همه ی این موارد می توانند به‌عنوان اهرم فشار آمریکا ضد پاکستان به کار گرفته شوند. تحریم های اقتصادی نخستین اهرم فشار آمریکا علیه پاکستان بوده است که در سال های 1965، 1985 و 1998 از آن ها بهره برده است. قطع کمک های نظامی و فروش تسلیحات از دیگر اهرم های آمریکا ضد پاکستان است. در اختلافات مرزی بین هند و پاکستان در دهه 1960 آمریکا کمک های نظامی به اسلام‌آباد را قطع کرد.[10] در سال 2017 آمریکا از این حربه برای تحریم شرکت های مرتبط با برنامه موشکی اسلام‌آباد استفاده کرد. در مقابل مقامات پاکستان تحریم های جدید را ایجادکننده مشکلاتی بر سر راه ترامپ در ارتباط با پاکستان اعلام کردند. به دنبال راهبرد جدید آمریکا در افغانستان، این کشور کمک 255 میلیون دلاری خود به اسلام‌آباد را تعلیق کرد.[11]
اهرم فشار دیگر آمریکا، گسترش روابط با هند، رقیب اصلی پاکستان است. ایالات‌متحده در گذشته نیز هرگاه پاکستان به چین نزدیک شده است، به تقویت روابط خود با دهلی برای ایجاد موازنه پرداخته است. اکنون ترامپ نیز خواهان حضور فعال هند در افغانستان شده است. پاکستان در واکنش به این درخواست ترامپ، هند را بازیگری سازنده در وضعیت افغانستان نمی-داند، چرا که اسلام‌آباد معتقد است هند روابط بحرانی با همسایگان خود دارد و در شرق و غرب پاکستان دست به اقدامات بی-ثبات کننده زده است.[12] به نظر می رسد ترامپ با طرح استراتژی جدید در افغانستان و انتقاد از پاکستان، برای فشار بیشتر بر اسلام‌آباد از این اهرم ها بهره خواهد گرفت.
5- روابط ایالات‌متحده و پاکستان از منظر نخبگان دو کشور:
اگرچه در سطح مردمی اغلب اعتراضاتی از سوی مردم پاکستان نسبت به سیاست های آمریکا، به‌ویژه تجاوزهای مکرر پس از حمله به افغانستان، رخ داده است اما مواضع نخبگان سیاسی پاکستان، به‌ویژه پس از استراتژی جدید ترامپ، درباره تیره شدن روابط با آمریکا برجسته تر شده است. رضا ربانی رئیس سنا و جمعی از نمایندگان این کشور آمریکا را تهدید به سرنوشتی همچون جنگ ویتنام کردند.[13] همچنین نمایندگان این کشور قطعنامه ای ضد مواضع ترامپ علیه مسلمانان تصویب کردند. سلیم ضیا، عایشه سید و سراج الحق رهبر حزب جماعت اسلامی آمریکا را به‌عنوان دشمن پاکستان تلقی می کنند. سراج الحق معتقد است که آمریکا ازجمله قدرت های دشمنی است که افغانستان را از پاکستان دور کرده است. وی به تلاش های پاکستان برای خروج آمریکا از افغانستان اذعان کرد.[13]
پس از اعلام راهبرد جدید آمریکا، مصدق مالک دستیار ویژه نخست‌وزیر پاکستان اعلام کرد که دولت در روابط خود با آمریکا تجدیدنظر خواهد کرد. وزیر خارجه پاکستان نیز اعلام کرد که پاکستان از اول نباید با آمریکا در جنگ افغانستان مشارکت می کرد. ترامپ گفته بود همکاری ما با کشوری که از تروریست‌ها حمایت می‌کند، نمیتواند دوام بیاورد. اظهارات ترامپ سبب شد وزیر خارجه پاکستان خواهان قطع ارتباطات هوایی و زمینی با واشنگتن شود.[14]
کارل ایندرفورت همکار سابق وزارت خارجه آمریکا در آسیای جنوبی معتقد است پس از کشته شدن بن‌لادن چرخشی در روابط آمریکا با پاکستان به سود هند رخ داده است. ازنظر وی این تیرگی در آینده هند را تبدیل به شریک اول آمریکا در جنوب آسیا می کند. جورج پرکویچ از بنیاد کارنگی نیز اظهارات ایندرفورت را تائید می کند و معتقد است مرگ بن‌لادن نقش منفی در روابط آمریکا با پاکستان داشته و آمریکا سازمان های امنیتی پاکستان را برای عدم‌حمایت از تروریست ها تحت‌فشار قرار خواهد داد. استفن کوهن از بروکینگز معتقد است تنش در روابط دو کشور مطلوب هند نیست. مقامات هندی واقف‌اند که «اگر خانه پاکستانی ها در آتش بسوزد، جرقه هایش بر فراز هند خواهد رسید.»[15] به نظر می رسد یک دیدگاه مشترک بین نخبگان دو کشور درباره روابط فی‌مابین وجود دارد و آن، اینکه روابط دو کشور به سمت واگرایی و افول می رود. طرح استراتژی جدید این سردی در روابط را تشدید کرده است.
6- فرصت و چالش‌های ایران متأثر از آینده روابط آمریکا و پاکستان
اهرم های فشار ایالات‌متحده علیه پاکستان، می تواند روابط اسلام‌آباد با تهران را تقویت کند. در هر برهه ای که روابط پاکستان با آمریکا رو به سردی رفته اسلام‌آباد درصدد تقویت روابط با همسایگان برآمده است. بیشترین نقشی که ایران در این شرایط می-تواند ایفا کند، نزدیک شدن به پاکستان برای تداوم ثبات در افغانستان است. ایران همواره مخالف حضور آمریکا در افغانستان بوده است. استراتژی جدید آمریکا ضمن اینکه پاکستان به‌عنوان یکی از متحدان غیر ناتویی خود در جنوب آسیا را طرد می کند، ممکن است پاکستان را تحریک به اقدامات بیشتری ضد آمریکا در افغانستان بکند. تهران و اسلام‌آباد هر دو مخالف این استراتژی هستند. این همکاری می تواند راهبرد آمریکا در افغانستان را با توجه به نفوذ این دو کشور با مشکل مواجه سازد. در چارچوب استراتژی جدید، آمریکا در آینده روابط متشنجی با اسلام‌آباد تجربه خواهد کرد. ازاین‌رو متحد آمریکا می تواند تبدیل به متحد ایران در ارتباط با مخالفت با حضور آمریکا در منطقه شود. چنین تحولی به معنای نزدیکی بیشتر دیدگاه های ایران، پاکستان و چین در منطقه به‌ویژه در ارتباط با مسئله افغانستان و حضور نظامی آمریکا در این کشور خواهد بود. اگرچه این تحول برای ایران می تواند مثبت باشد، ایران باید با حضور هند نیز در منطقه تعادلی برقرار کند. چرا که ایران برخلاف پاکستان و چین روابط بهتری با دهلی دارد.
نتیجه‌گیری:
امنیت حول محور حوزه های اقتصادی و نظامی کلید روابط پاکستان با آمریکا بوده است. درحالی‌که آمریکا در چارچوب فضای دوقطبی و در جهت مقابله با کمونیسم به روابط با پاکستان بها داده است. با پایان جنگ سرد، مبارزه با تروریسم منفعت مشترک آمریکا و پاکستان شد. اما برداشت های مختلف از این مؤلفه و اتهام زنی به پاکستان به‌ویژه پس از نابودی بن‌لادن، سطح روابط دو کشور را کاهش داد. با روی کارآمدن ترامپ به نظر می رسد آمریکا در آینده رویکرد سخت‌گیرانه‌ای در رابطه خود با اسلام‌آباد پیشه می کند. ازاین‌رو باید شاهد محدودیت های نظامی-اقتصادی در آینده بر روی پاکستان بود. با طرح استراتژی جدید، احتمالاً پاکستان در روابط خود با آمریکا، در آینده زمین بازی مبارزه با تروریسم خواهد بود. این واگرایی می تواند منافع مشترکی بین ایران و پاکستان در سطح منطقه و به‌ویژه افغانستان ایجاد کند که نخستین آن خروج آمریکا از منطقه است.
ملاحظه ای که ایران باید به آن توجه کند این است که پاکستان در تاریخ روابط خود به‌ویژه با قدرت های بزرگ نشان داده که چندان رفتار پایداری نداشته است. و به‌محض وجود شرایط مناسب دوباره چرخش به‌سوی این قدرت ها داشته است. ازاین‌رو ممکن است در آینده روابط این کشور با آمریکا همین فرضیه عملی شود که با چرخش مثبت در سیاست خارجی آمریکا، اسلام‌آباد مجدداً دست دوستی به‌سوی آمریکا دراز کند.
منابع
1- محمدجواد سلطانی، » تجزیه‌وتحلیل روابط پاکستان و چین«، وب‌سایت اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در 1 تیر 1394، فایل بازیابی در پیوند:
http://www.tabyincenter.ir/qadim/index.php/rasad/%D8%AA%D8%AC%D8%B2%DB%8C%D9%87-%D9%88-%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B7-%D9%BE%D8%A7%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%88-%DA%86%DB%8C%D9%86-1
2- Umbreen Javaid, » Historical Perspective of Pakistan USA Relations; Lessons for Pakistan«, (2014). http://results.pu.edu.pk/images/journal/csas/PDF/22%20Imrana%20Mushtaq_29_1.pdf. P. 2-3
3- Jehangir Khan, » US-Pakistan Relations: The Geo-strategic and Geopolitical Factors«, (2010). http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.170.9043&rep=rep1&type=pdf. P. 13-14.
4- Urvashi Aneja, » Pakistan-China Relations: Recent Developments (Jan-May 2006) «, IPCS Special Report, http://www.ipcs.org/pdf_file/issue/136564802IPCS-Special-Report-26.pdf. June 2006, P. 20
5- احسان تقوایی نیا، «پاکستان چالش اوباما در سال پایانی»، وب‌سایت اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در 27 مهر 1394، فایل بازیابی در پیوند:
http://www.tabyincenter.ir/qadim/index.php/menu-examples/child-items-6/%D9%BE%D8%A7%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%9B-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D8%A7%D9%88%D8%A8%D8%A7%D9%85%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86%DB%8C
6- Touqir Hussain, »U.S.-Pakistan Engagement: The War on Terrorism and Beyond«, (2003). https://www.usip.org/sites/default/files/sr145.pdf. P. 5-6
7- Alan Kronstadt, »Pakistan-U.S. Relations: A Summary «, (2011). http://www.operationspaix. net/DATA/DOCUMENT/136~v~Pakistan_US_Relations__A_Summary.pdf. p. 20.
8- Mark Landler, »Trump Outlines New Afghanistan War Strategy with Few Details«, (2017). Available at: https://www.nytimes.com/2017/08/21/world/asia/afghanistan-troops-trump.html?mcubz=1&module=ArrowsNav&contentCollection=Asia%20Pacific&action=keypress®ion=FixedLeft&pgtype=article
9- Jehangir Khan, » US-Pakistan Relations: The Geo-strategic and Geopolitical Factors«, (2010). http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.170.9043&rep=rep1&type=pdf. P. 13-14.
10- Ali Tariq, » U.S. Sanctions«, (2001). Available at: http://historypak.com/u-s-sanctions/
11- » Pakistan Plays Down Defense-Related US Sanctions«, (2017). Available at: https://defence.pk/pdf/threads/us-sanctions-pakistan-response-is-correctly-low-key.470252/
12- Asad Hashim, » Pakistan in the crosshairs of Trump’s Afghan strategy«, (2017). Available at: http://www.aljazeera.com/news/2017/08/pakistan-crosshairs-trump-afghan-strategy-170824052758366.html
13- « سراج الحق : قدرت‌های دشمن پاکستان برای شکست و بی‌نتیجه ماندن سفر رئیس‌جمهور ایران تلاش کردند»، (1395). لینک دسترسی:
http://islamtimes.org/fa/doc/news/533197/
14- «وزیر خارجه پاکستان خواستار قطع ارتباطات هوایی و زمینی با آمریکا شد»، (1396). خبرگزاری تسنیم، لینک دسترسی در:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/06/10/1507815
15- « تیرگی در روابط امریکا و پاکستان؛ فرصتی برای هند؟»، (2017). لینک دسترسی:
http://www.dw.com/fa-af/
