اندیشکده راهبردی تبیین – عربستان سعودی با در اختیار داشتن ذخایر نفت وگاز، وجود کعبه و حرم نبوی (ص) در کنار موقعیت ژئوپلتیک در منطقه‌ی غرب آسیا دارای یک اقتصاد تک محصولی و به شدت وابسته به قیمت‌های جهانی می‌باشد. نبود صنایع مختلف این کشور را به عنوان یک کشور مصرف‌کننده تبدیل کرده است که زمینه‌های رشد فساد را افزایش داده است. چالش‌های پیشروی اقتصاد عربستان در کنار نگاه سیاسی به اقتصاد باعث شد تا اقتصاد این کشور اقتصادی شکننده و به شدت دولتی باشد[1]. در این میان جنگ یمن، رقابت با ایران و روسیه برای اثرگذاری در بحران سوریه، کاهش قیمت نفت، تلاش برای تضعیف رقبای داخلی و پروژه‌های بلند پروازانه باعث شده است تا عربستان در سال 2018 میلادی با کسری بودجه بی‌سابقه‌ی 12.4 میلیارد دلاری وکاهش ذخایر ارزی به کمتر از 500 میلیارد دلار رو به رو شود.
با روی‌کار آمدن محمد بن سلمان تلاش برای تحول درساختارهای اقتصادی عربستان با ارائه اهداف بلندپروازانه‌ای مانند چشم انداز 2030 و پروژه شهر نئوم آغاز شد. تلاش برای ایجاد کارخانه‌های تولیدی، اکتشاف معادن نوین، امضا قرارادهای اقتصادی، تلاش برای حضور در اقتصاد جهانی و سرمایه‌گذاری کشورهای بزرگ اقتصادی تنها بخشی از طرحی است که از سوی محمد بن سلمان در راستای طرح تحول در اقتصاد عربستان مدنظر قرار گرفته‌است. ما در این نوشتار سعی داریم تا طرح‌های ولیعهد عربستان سعودی را برای تحول در اقتصاد عربستان مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم.
1-چالش‌های اقتصاد عربستان
ساختار اقتصاد در عربستان سعودی دارای چالش‌های بسیاری است که می‌تواند این کشور را به مرز فروپاشی ببرد. مهمترین آنها چالش بهره‌وری، اقتصاد رانتیر و چالش‌های فرهنگی است. رشد سالیانه بهره‌وری دربازه زمانی 2003 تا 2013 در عربستان تنها 8/0 درصد بوده است که بسیار کمتر از 3/3 درصد میانگین سالیانه نرخ رشد گروه 20 است[2]. این در حالی است که در سال 2017 م شاخص بهره‌وری در عربستان بعد از کاهش قیمت نفت به 2/0 درصد رسیده است و طبق برآورد پیش‌بینی‌های اقتصادی نشریه‌ی GLOBAL ECONOMIC PROSPECTS تمام شاخص‌های بهره‌وری و اقتصادی عربستان تا سال 2019 رشد منفی را تجربه خواهند کرد[3].
از سوی‌دیگر ماهیت اقتصاد رانتیری دولت عربستان سعودی به واسطه احساس بی نیازی از درآمدهای منابع داخلی، از جامعه و مردم خود استقلال یافته است، بنابراین منافع و خواسته‌های عمومی جامعه را در سیاست گذاری و برنامه ریزی‌های خود در نظر نمی‌گیرد. همین عامل موجب شده است که دولت این کشور، قدرت انحصاری به خود گرفته در نهایت گسترش فساد اقتصادی در خاندان حاکم افزایش پیدا کند. ماهیت اقتصاد رانتیر در عربستان باعث به وجود آمدن چالش‌های فرهنگی-اقتصاد در عربستان شده است[4].
تبعیض جنسیتی و فرهنگ مصرف‌گرایی به عنوان مهمترین چالش‌های فرهنگی-اقتصادی این کشور شناخته می‌شود. در حال حاضر بیش از 42 درصد از جمعیت عربستان را زنان تشکیل می‌دهند[5]. با این حال سهم این بخش از جامعه در بخش اقتصادی عربستان تا سال 2016 تنها 16 درصد بود[6] که در بخش‌های خدماتی در این کشور مشغول به کار بودند. عدم استفاده از زنان در مشاغل مختلف باعث شده است که بیش از نیمی از جمعیت 33 میلیونی عربستان را کارگران خارجی تشکیل می‌دهند[7] حداقل ۸۰۰ هزار مرد، عمدتاً از جنوب آسیا، که به عنوان راننده برای زنان عربستانی کار می‌کنند، حقوقی معادل ۴۰۰ دلار در ماه برای خدماتی که ارائه می‌دهند دریافت می‌کنند؛ به علاوه هزینه‌های متعدد دیگرکه باعث خروج ارز از این کشور می‌شوند[8].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
فرهنگ مصرف و تجمل‌گرایی در عربستان باعث شده است تا بسیاری از اقشار مختلف جامعه عربستان از فرهنگ تولید بی بهره باشند. اقتصاد عربستان بین سال‌های 2003 تا 2013 به واسطه گران شدن نفت و افزایش تولید و فروش این کالا، به انباشتی از سرمایه دست یافت، تولید ناخالص داخلی عربستان از 400 به 800 میلیارد دلار افزایش یافت و اقتصاد عربستان از رتبه 36 به 19 جهانی ارتقاء یافت و در زمره 20 اقتصاد بزرگ دنیا قرار گرفت. در این سال‌ها عربستان سعی کرد تا با استفاده از سرمایه‌های سرریز شده به کشور مشکلات بیکاری در جامعه را تا حد زیادی رفع کند که حاصل آن کاهش سهم بخش خصوصی در تولید و افزایش نقش دولت و فربه شدن دولت در اغمار اقتصاد شد. این موضوع باعث گسترش فرهنگ مصرف‌گرایی در جامعه عربستان شد و تفاخر و مصرف‌گرایی که ریشه از تجمل‌خواهی آل سعود دارد با رشد استفاده از شبکه‌های اجتماعی به بخش جدایی نشدنی اقتصاد عربستان تبدیل شود.
2-برنامه‌های محمد بن سلمان برای توسعه اقتصادی عربستان
محمد بن سلمان برای مقابله با افت قیمت نفت، کاهش درآمدهای دولت و پایان یافتن منابع پولی این کشور، سعی دارد با ارائه‌ی راهکارهایی اقتصاد این کشور را به سمت توسعه پیش ببرد. او سعی دارد تا براساس طرح موسوم به «چشم انداز 2030»، از اتکای عربستان به تولید و صادرات نفت بکاهد، به گونه‌ای که تا سال 2020 به اتکای اقتصاد عربستان به نفت به عنوان تنها منبع درآمد پایان دهد و یک صندوق حاکمیتی با پس انداز دو هزار میلیارد دلار تأسیس کند و با سود حاصل از آن هزینه‌های کشورش را در سال 2030 تأمین کند و عربستان را به یک کشور مدرن و یک قدرت مالی بزرگ تبدیل کند.
محمد بن سلمان در تشریح اهداف توسعه‌ای خود گفت: « … احداث پل ملک سلمان بین عربستان و مصر به عنوان بزرگترین گذرگاه خاکی جهان فرصت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری و توسعه ایجاد خواهد شد. با بهره برداری از موقعیت جغرافیایی عربستان کالاهایی به ارزش صدها میلیارد دلار از عربستان به دیگر مناطق صادر خواهد شد. پروژه‌های زیربنایی انجام خواهد شد[9].» او در مصاحبه‌ای دیگر در تشریح اهداف اقتصادی خودگفت: «با توجه به اینکه عربستان سومین بودجه نظامی بزرگ دنیا را دارد صنایع نظامی در آن کشور گسترش خواهد یافت. با صدور گرین کارت عربستان به مسلمانان و اعراب اجازه داده خواهد شد به صورت بلند مدت در عربستان زندگی کنند. درهای کشور برای سفر گردشگران خارجی به عربستان باز خواهد شد. امیدوارم فساد در عربستان به پایین‌ترین سطوح در دنیا برسد و خصوصی سازی یکی از راه‌های مهم مبارزه با فساد خواهد بود.[10]»
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
1-2-طرح‌های کوتاه مدت
از طرح‌های کوتاه مدت محمد بن سلمان برای حل مشکل کسری بودجه عربستان کاهش حقوق کارمندان و افزایش آزادی زنان است ، بر اساس فرمان ملک سلمان سعودی، حقوق و مزایای وزیران به‌میزان 20 درصد و اعضای مجلس مشورتی به‌میزان 15 درصد و کمک‌های سالیانه برای مسکن اعضای شورا هم به‌میزان 15 درصد کاهش می‌یابد. همچنین پاداش و مزایای تمام کارکنان بخش دولتی در عربستان بر اساس تصمیمات جدید رژیم سعودی، کاهش می‌یابد. لغو، توقف و تعدیل 51 مورد پاداش، اضافه‌کاری و امتیاز کارکنان دولتی از جمله حذف اضافه‌کاری در سال 1438 هجری قمری و حذف هر گونه افزایش حقوق هنگام تمدید قراردادها از دیگر دستورات ملک سلمان است، اما این فرمان در سال 2017 بعد از نارضایتی‌های اجتماعی لغو شد[11].
از سوی دیگر چشم انداز ۲۰۳۰ بر مشارکت دادن زنان در زندگی اجتماعی و بالا بردن میزان مشارکت آنها در بازار کار از ۲۲ درصد به ۳۰ درصد تاکید دارد. طرح اعطای آزادی به زنان می‌تواند انقلاب اقتصادی بزرگی را در عربستان کلید بزند. زنان جوان تحصیلکرده عربستان که در حال حاضر سهم اندکی در اشتغال این کشور دارند و از سوی دیگر میزان برابری دستمزدهای زنان عربستان یک سوم دستمزد مردان عربستان است[12].
2-2-طرح‌های بلند مدت
مهمترین طرح محمد بن سلمان را در راستای توسعه اقتصادی عربستان در بلند مدت طرح‌های گردشگری دینی و غیر دینی مورد توجه در چشم انداز 2030 دانست. پروژه «دریای سرخ» ۱۲۵ مایل از خط ساحلی و ۵۰ جزیره مرجانی را در بر می‌گیرد و قرار است در آن هتل‌ها، تفریحگاه‌ها و اقامتگاه‌های لوکس ساخته شوند. زمان آغاز اجرای این پروژه از جمله آغاز ساخت فرودگاه بین المللی آن سال ۲۰۱۹ میلادی تعیین شده است و تا سال ۲۰۳۵ به بهره‌برداری کامل می‌رسد وپیش‌بینی می‌شود که شمار گردشگرانی که برای تفریح و گذراندن تعطیلات به سواحل غربی عربستان سعودی سفر می‌کنند به یک میلیون نفر در سال برسد. بنا بر اعلام صندوق سرمایه گزاری عمومی عربستان سعودی موسوم به (PIF) این پروژه با این هدف طراحی شده است تا دوستداران سفرهای لوکس را به سواحل عربستان بکشاند و این کشور را در «نقشه گردشگری بین المللی» جای دهد. به گفته دولت عربستان محدودیتهای ویزای مسافرتی در این سواحل کاهش یافته و این مناطق «بر اساس استانداردها و قوانین بین المللی» اداره خواهد شد، چیزی که تاکنون در عربستان سابقه نداشته است[13].
بعد از طرح‌های گردشگری، طرح‌های ترانزیتی و حضور در بازارهای نوین اهمیت زیادی در طرح‌های محمد بن سلمان دارد و مهمترین نماد این طرح‌ها پروژه نئوم است. در واقع نئوم یک طرح بلندپروازانه است که می‌تواند عربستان سعودی را به عنوان پیشگام در توسعه شهرهای آینده با استفاده از فن آوری های جدیدی مطرح سازد که در ساخت دیگر شهرها به کار نرفته است.
پروژه نئوم با استفاده از سرمایه گذاری‌های برآمده از عربستان سعودی، صندوق سرمایه گذاری عمومی این کشور و سرمایه گذاری خصوصی، از جزایر تیران و صنافیر در دریای سرخ تا مصر را نیز دربرمی گیرد. پروژه نئوم به عنوان یک منطقه اقتصادی متمایز که سه کشور را بهم متصل می‌کند، دارای قوانین، مقررات و مالیات خاص خود خواهد بود[14]. محمد بن سلمان توانسته است تا به امروز، آمریکا، روسیه، چین، مصر، اردن و به طور غیرمستقیم رژیم صهیونیستی را در پروژه نئوم سهیم کند[15].
این پروژه با سرمایه 500 میلیارد دلاری به سرمایه گذاری در 9 بخش متمرکز خواهد شد که عبارتند از: انرژی و آب، حمل و نقل، تکنولوژی‌های بنیادین، غذا، صنایع پیشرفته، رسانه و تولیدات رسانه‌ای، سرگرمی، علوم تکنولوژی مانند هوش مصنوعی و تجارت الکترونیک و رفاه عمومی.[16]. این شهر از لحاظ جغرافیایی نه تنها یک نقطه تلاقی در تجارت جهانی است، بلکه در مرکز مسیرهای هوایی اروپا، آسیا و آفریقا واقع شده است. اینجا چهارراهی است که فاصله 70 درصد جمعیت جهان با آن با مسافرت هوایی تنها 8 ساعت است. با توجه به حجم زیاد ترافیک و فن آوری های نوظهور، این شهر و پروژه از پتانسیل چشمگیری برای جذب سرمایه گذاری خارجی برخوردار است.[17].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-نقش ایران در طرح‌های اقتصادی محمد بن سلمان
با پیروزی انقلاب اسلامی همواره عربستان ایران را به عنوان رقیب منطقه‌ای خود می‌بیند، این دیدگاه غالب در کنار حضور ایران در بحران‌ها و شکست طرح‌های سیاسی و نظامی عربستان در منطقه باعث شده است تا محمد بن سلمان نیز ایران را به عنوان یک رقیب قدرتمند در منطقه بر شمارد. از این منظر تمام طرح‌هایی که از سوی او مدیریت می‌شود به نوعی در راستای همین رقابت تعریف می‌گردد.
محمد بن سلمان با ارائه طرح 2030سعی کرد تا عربستان را به عنوان الگوی تمام و کمال تمدن نوین اسلامی به جهان نشان دهد. اجرای طرح‌های اقتصادی تنها بخشی از یک آرمان‌گرایی عربی-اسلامی است. از این منظر ارائه تئوری تفکر اسلام میانه‌رو در یک اجلاس اقتصادی می‌تواند سرآغاز شکل‌گیری یک رقابت اقتصادی- فرهنگی در منطقه در راستای تضعیف تفکر انقلاب اسلامی باشد. از این منظر ما تلاش‌های صورت‌گرفته از سوی محمد بن سلمان برای نفوذ در دوستان ایران در منطقه مانند عراق و مشارکت‌های اقتصادی با آنان را نیز می‌توانیم در دیدگاه تضعیف ایران در منطقه مورد بررسی قرار دهیم.
نتیجه گیری
بن سلمان امروز برای رهایی از اقتصاد تک محصولی و نفت محور عربستان، علاوه بر طرح‌هایی که ارائه داده است باید فرهنگ عربستان را تا حد زیادی تغییر دهد. او نشان داده است که می‌تواند تا حدی با استفاده از تفکرات دیکتاتوری فرد محور خود در بخش‌هایی از چالش‌های اقتصادی فائق آید. اما او به هیچ وجه نمی‌تواند بر اقتصاد رانتیر و چالش‌های فرهنگ عربستان غلبه کند. از این دیدگاه ما شاهد این هستیم که او با ارائه‌ی طرح‌های پرطمطراق سعی دارد تا علاوه بر ایجاد یک سیستم اقتصادی بر پایه تفکرات لیبرالی در برابر چالش‌هایی که در آینده می‌تواند اهدافش را تحت شعاع قرار دهد نیز ایستادگی کند.[18]
منابع:
[1] بهمن شمسی، نگاهی به اقتصاد عربستان، مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام، موسسه آینده پژوهی جهان اسلام، شهریور 1396، قابل بازیابی در:
http://www.iiwfs.com/islam-world/islam-world-notes-and-papers/846
[2] گروه بیست متشکل از از ۱۹ کشور و اتحادیه اروپا است. 19 کشور عبارتند از: آرژانتین، استرالیا، برزیل، کانادا، چین، فرانسه، آلمان، هند، اندونزی، ایتالیا، ژاپن، مکزیک، روسیه، عربستان سعودی، آفریقای جنوبی، کره جنوبی، ترکیه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا. شاکله اصلی گروه بیست را 8 کشور صنعتی و دارای اقتصاد بزرگ جهان تشکیل می‌دهند و سایر کشورها، به جز عربستان، دارای اقتصاد نوظهور و در حال توسعه‌اند.
[3] Global Economic Prospects A Fragile Recovery, A World Bank Group Flagship Report, June 2017, in,
https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/26800/9781464810244.pdf#page=16
[4] Collidge. J & Rose Ackerman, S. (1995) “High – level Rentseeking and Corruption in Affrican Regimes” world Bank,p12.
[5] Saudi Arabia – Population, female, Trading Economics, 2016, in
https://tradingeconomics.com/saudi-arabia/population-female-percent-of-total-wb-data.html
[6] Jonathan Chew, Women are taking over Saudi Arabia’s workforce, fortune, 2015, in,
http://fortune.com/2015/08/10/women-saudi-arabia/
[7] Ahmed Al Omran, Saudi Arabia edges more women into work, Financial Times, 1September 2017,in,
https://www.ft.com/content/c55d6cf4-8cd3-11e7-9084-d0c17942ba93
[8] Adam Taylor, Saudi Arabia wants to revitalize its economy. Letting women drive will be part of that, 29September 2017, Washington Post, In,
https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2017/09/29/saudi-arabia-wants-to-revitalize-its-economy-women-drivers-will-be-part-of-that/?utm_term=.1b57fb2ecba9
[9] طرح تحول اقتصادی عربستان با هدف رهایی از “اعتیاد” به نفت رسماً اعلام شد، صدای آمریکا، ۰۷ اردیبهشت 1395، قابل بازیابی در
https://ir.voanews.com/a/saudi-economic-reform-plan/3302066.html
[10] رضا مصطفی دهنوی، طرح‌هایی که جانشین ولیعهد سعودی در نظر دارد، اصلاحات سلمان؛ رستگاری یا فروپاشی عربستان؟، دیپلماسی ایرانی، 13 اردیبهشت 1395، قابل بازیابی در:
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1958596/
[11] لغو فرمان کاهش حقوق کارمندان دولت در عربستان، باشگاه خبرنگاران، 3/2/1396، قابل بازیابی در:
http://www.yjc.ir/fa/news/6058452/
[12] إیناس عبد ربه، فارق الرواتب بین الجنسین… السعودیة الأخیرة خلیجیاً، سیدتی، 06-11-2014، قابل بازیابی در:
http://www.sayidaty.net/node/238826/
[13] آغاز اجرای پروژه عظیم گردشگری عربستان روی ۵۰ جزیره در دریای سرخ، خبرگزاری ایسنا، ۱۰ مرداد ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
/www.isna.ir/news/96051006360/
[14] Andrew Torchia, Saudi Arabia seeks new economy with $500 billion business zone with Jordan, Egypt, Reuters, OCTOBER 24, 2017, In:
https://uk.reuters.com/article/uk-saudi-economy-city/saudi-arabia-seeks-new-economy-with-500-billion-business-zone-with-jordan-egypt-idUKKBN1CT1BM
[15] مشارکت تل‌آویو در طرح ولیعهد سعودی، الکوثر، 4 آبان 1396، قابل بازیابی در:
http://fa.alkawthartv.com/news/100606
[16] پروژه نئوم عربستان از نمای طرحی، الکوثر، 16 آبان 1396، قابل بازیابی:
http://fa.alkawthartv.com/news/102586
[17] همان
[18] برای مطالعات بیشتر رجوع شود به:
علی اکبر اسدی، نگاهی به چشم‌انداز اقتصاد عربستان، اندیشکده تبیین، 28 آبان 1394، قابل بازیابی در:
خلیل قلخانباز، پیامدهای منطقه‌ای و جهانی خصوصی‌سازی آرامکو، 10 اندیشکده تبیین، بهمن 1394، قابل بازیابی در:
