اندیشکده راهبردی تبیین- اواخر دی‌ماه گذشته، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا برای دومین بار ضمن عدم تائید پایبندی ایران به برجام، تعلیق تحریم‌های هسته‌ای را تمدید کرد. همچنین طی بیانیه‌ای اعلام کرد که این آخرین باری است که تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران، تعلیق می‌شوند. در این راستا او در بیانیه خود از همکاری با دولت‌های کلیدی اروپایی برای تغییر برجام خبر داد که باید تا 120 روز آینده ( فروردین‌ماه سال بعد، موعد تصمیم رئیس‌جمهور در مورد تمدید تعلیق تحریم‌ها) به نتیجه برسد. رئیس‌جمهور آمریکا به صراحت اعلام نکرده است که در صورت عدم‌تغییر برجام بعد از ضرب‌الاجل تعیین‌شده، از برجام خارج خواهد شد یا نه، اما بیان اینکه «این آخرین باری است که تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران تعلیق می‌شوند»، اگر منجر به بازگشت تحریم‌های هسته‌ای شود، چیزی جز خروج آمریکا از برجام نیست. خروج یا عدم خروج ایالات‌متحده آمریکا از برجام به همراه مؤلفه‌های دیگری که شامل عدم‌تغییر یا اعمال تغییر در برجام می‌شوند، موجب سقوط ائتلاف‌های موجود بازیگران برجام و ظهور ائتلاف‌های جدید خواهد شد. ظهور و سقوط ائتلاف بازیگران برجام بر اساس «نتایج» هفت سناریوی ممکن که با تحلیل رفتار بازیگران در قبال چهار شاخصه‌ی؛ «تغییر برجام»، «عدم‌تغییر برجام»، «مذاکره و توافق موشکی» و «عدم مذاکره و توافق موشکی» به دست می‌آیند، نشان داده می‌شوند. امکان ظهور ائتلاف‌ها در سه قالب «حفظ ائتلاف 1+5» و فشار بر ایران، شکل‌گیری جبهه «روسیه، چین و ایران» در مقابل «اروپا و آمریکا» و جبهه «ایران، روسیه، چین و اروپا» در مقابل آمریکا بررسی شده‌اند، که ظهور هر ائتلاف جدیدی به همراه سقوط ائتلاف فعلی خواهد بود.

چهار متغیر تعیین‌کننده در رفتار بازیگران برجام

با پایان ضرب‌الاجل ایالات‌متحده آمریکا برای اصلاح برجام، رفتار بازیگران در رابطه با چهار متغیر «تغییر در برجام»، «عدم‌تغییر در برجام»، «مذاکره و توافق موشکی با ایران» و «عدم مذاکره و توافق موشکی با ایران»، سناریوهای ممکن را خواهند ساخت. با بررسی مواضع هر یک از بازیگران در قبال چهار متغیر پیش‌گفته، می‌توان نوع رفتار آن‌ها را تا حدودی پیش‌بینی کرد.

متغیر اول؛ «تغییر در برجام»

تغییر در برجام ریشه در نظر کلی دونالد ترامپ در مورد برجام دارد، او هم در دوران تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و هم بعد از انتخاب به‌عنوان رئیس‌جمهور، برجام را بدترین توافق ممکن دانسته است.[1] بر این اساس مخالفین برجام در آمریکا معتقدند، علاوه بر اینکه برجام نتوانسته مانعی بر سر راه دستیابی ایران به بمب اتمی ایجاد کند، به موضوعاتی مانند توسعه توان دفاعی موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای این کشور نیز نپرداخته است،[2] ازاین‌رو باید چهار تغییر اساسی در برجام صورت پذیرد تا آمریکا به عدم خروج از آن و تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران قانع شود[3]:

اول؛ از ایران خواسته شود که اجازه دهد تا بازرسی‌های فوری از هر مرکزی که بازرسان بین‌المللی درخواست می‌کنند، صورت پذیرد؛

دوم؛ از اینکه ایران هیچ‌گاه به بمب اتمی دسترسی پیدا نخواهد کرد، اطمینان حاصل شود؛

سوم؛ تاریخ انقضایی برای تعهدات برجامی ایران وجود نداشته باشد؛

چهارم؛ بین فعالیت‌های هسته‌ای و ساخت موشک‌های دوربرد ارتباط برقرار شود. (به‌عبارتی‌دیگر ساخت و توسعه موشک دوربرد مترادف با تلاش برای دستیابی به بمب اتمی قلمداد شود.)

هرچند ایران، روسیه، چین و سه کشور اروپایی در مواضع خود به‌صراحت برجام را غیرقابل‌مذاکره مجدد و تغییرناپذیر دانسته‌اند، اما میزان پایبندی در مواضع هرکدام متفاوت است، به‌عنوان‌مثال اروپایی‌ها  گام‌هایی را برای برآورده ساختن خواسته‌های رئیس‌جمهور آمریکا برداشته‌اند،[4] درحالی‌که روس‌ها نه‌تنها اعلام کرده‌اند که از آمریکا برای تغییر برجام حمایت نمی‌کنند،[5] موضوع موشکی ایران را نیز یک موضوع کاملاً داخلی می‌دانند[6] و از حق ایران برای توسعه برنامه دفاعی موشکی خود حمایت می‌کنند.[7] چینی‌ها نیز بر اجرای کامل برجام از سوی طرفین تأکید داشته‌اند[8]، اما صراحت مواضع آن‌ها به‌اندازه روس‌ها نیست. در کنار همه‌ی این‌ها، ایران به‌عنوان طرف مقابل 1+5، امکان مذاکره مجدد در مورد برجام را رد کرده و هرگونه تغییر در این توافق را مساوی با فروپاشی آن دانسته است.[9]

 

 

متغیر دوم؛ «عدم‌تغییر در برجام»

عدم‌تغییر در برجام، اگر به معنی برآورده نشدن خواسته‌های دولت ایالات‌متحده آمریکا باشد، ممکن است منتهی به خروج این کشور از توافق هسته‌ای شود. اما این متغیر را نباید در خلأ بررسی کرد، همان‌گونه که پیش‌تر نیز گفته شد، موضع کشورهای اروپایی، روسیه، چین و ایران بر حفظ، اجرا و عدم‌تغییر در برجام است. اما نشانه‌های بسیاری وجود دارد که اروپایی‌ها پیشنهادهایی را برای ترغیب آمریکایی‌ها جهت دست‌نخورده باقی ماندن توافق هسته‌ای درازای دادن امتیازهایی آماده کرده‌اند. ازجمله اینکه فشارها را بر ایران باهدف مجاب کردن این کشور به مذاکره موشکی و امضای یک توافق مشابه برجام، افزایش دهند.[10] در این نقطه به نظر می‌رسد آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها به یک اعتقاد مشترک می‌رسند و آن‌هم اینکه «دیپلماسی نتوانسته است مؤلفه‌های مؤثری برای پاسخ به برنامه موشکی ایران داشته باشد.» و منطقاً نیز اگر برجام به هر دلیلی فروپاشد نقطه‌ای که اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها را برای شروع همکاری دوباره علیه ایران همگرا خواهد کرد، «تحریم‌های ثانویه» است.[11] به‌صورت کلی عدم‌تغییر در برجام متغیر مطلوب همه بازیگران به‌غیراز ایالات‌متحده آمریکا است. با این تفاوت که اروپایی‌ها تمایل آشکاری برای همکاری علیه برنامه موشکی ایران با آمریکایی‌ها درازای عدم‌تغییر در برجام نشان می‌دهند.

متغیر سوم؛ «مذاکره و توافق موشکی با ایران»

اگر خوش‌بین باشیم و بپذیریم که اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها برجام را برای حصول اطمینان از اینکه “ایران به سمت ساخت بمب اتمی نخواهد رفت” می‌خواستند، طرح موضوع مذاکره برای توافق موشکی از طرف آمریکایی‌ها، صرفاً یک بهانه برای بر هم زدن توافق هسته‌ای یا حداکثر زیاده‌خواهی خواهد بود. اما اگر در واکاوی معادلات سیاست بین‌الملل اندکی بدبین باشیم، چیزی از دست نخواهیم داد. نگاه بدبینانه به ما می‌گوید، طبق طرح نانوشته‌ای جبهه غرب در کل، بعد از موضوع هسته‌ای، سراغ محدودسازی و حذف توان دفاعی موشکی ایران رفته است و نیز قرار بر این بود که برود و در راستایی واحد، اروپا و آمریکا برای تحقق این هدف نقش پلیس خوب و پلیس بد را بازی می‌کنند.[12] به‌هرحال باوجود اختلاف نظری که بین اروپا و آمریکا در مورد تغییر یا عدم‌تغییر در برجام وجود دارد، افزایش فشار بر ایران، مذاکره و محدودسازی توان دفاعی موشکی این کشور یکی از نقاط اشتراک اروپا و ایالات‌متحده برای همکاری مشترک علیه ایران است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

متغیر چهارم؛ «عدم مذاکره و توافق موشکی با ایران»

جمهوری اسلامی ایران در مواضع مقامات خود اعلام کرده است که به‌هیچ‌وجه مذاکره بر سر توان دفاعی موشکی خود را نخواهد پذیرفت. روس‌ها نیز در مواضعشان موضوع موشکی ایران را نیز یک موضوع کاملاً داخلی می‌دانند  و از حق ایران برای توسعه برنامه دفاعی موشکی خود حمایت می‌کنند. چینی‌ها موضعی به‌صراحت روس‌ها ندارند، اما وقتی ایالات‌متحده آمریکا به بهانه ارتباط با برنامه موشکی ایران برخی افراد و شرکت‌های چینی را تحریم کرد، آن‌ها رسماً از این اقدام آمریکا شکایت کردند.[13] باید اذعان کرد ملاحظه چینی‌ها بیشتر تک‌روی ایالات‌متحده در اعمال تحریم‌های یک‌جانبه است، به‌ویژه زمانی که منافع طرف سوم را تحت تأثیر قرار دهد. هرچند نمی‌توان چینی‌ها را طرفدار محکم عدم مذاکره و توافق موشکی با ایران دانست، اما با دخیل کردن پارامترهایی مانند مشی کلی دولت ترامپ در تک‌روی‌های بین‌المللی، احتمال دارد تا زمانی که آمریکایی‌ها رویکرد خود را به چندجانبه گرایی تغییر نداده و به ملاحظات موردنظر چینی‌ها ]و البته روس‌ها[ توجه نکنند، تغییر جدی در مواضع آن‌ها ایجاد نخواهد شد.

سناریوهای ممکن برای سقوط ائتلاف موجود و ظهور ائتلاف‌های جدید بین بازیگران 1+5

بسته به این‌که بعد از پایان ضرب‌الاجل 120روزه رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا، موضع هر یک از بازیگران برجام نسبت به چهار متغیر پیش‌گفته چگونه تغییر کند، سناریوهای مختلفی پدیدار می‌شوند که نتیجه‌ی هر یک می‌تواند ائتلاف‌های جدیدی از بازیگران را حول دو موضوع کلی «فعالیت‌های هسته‌ای» و «برنامه توسعه توان دفاعی موشکی» ایران ایجاد کند. به این اعتبار هفت سناریو کلی در رابطه با رفتار بازیگران برجام در قبال چهار متغیر «تغییر در برجام»، «عدم‌تغییر در برجام»، «مذاکره و توافق موشکی با ایران» و «عدم مذاکره و توافق موشکی با ایران»، به دست می‌آید که در ادامه تشریح می‌شوند.

سناریوی شماره یک

سناریو شماره یک با این فرض بنا می‌شود که ایران از موضع خود مبنی بر تغییرناپذیری برجام کوتاه آمده و با سایر بازیگران مذاکراتی را برای ایجاد تغییراتی در آن و گنجاندن بحث توان دفاعی موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای، انجام دهد. در این حالت ائتلاف 1+5 به شکل کنونی باقی‌مانده و توافق]های[ جدیدی در موضوعات هسته‌ای، موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای ایران حاصل خواهد شد.

سناریوی شماره دو

مفروضات این سناریو به این‌گونه است که بعد از پایان ضرب‌الاجل 120 روزه رئیس‌جمهور آمریکا، ایران، روسیه، چین و سه بازیگر کلیدی اروپایی تغییر در برجام را نپذیرند و با آمریکا برای تحمیل مذاکره موشکی و حصول توافق در این زمینه همکاری نکنند. نتیجه این سناریو، خروج آمریکا از برجام، بازگشت و تشدید تحریم‌های یک‌جانبه هسته‌ای و نیز غیرهسته‌ای ازجمله موشکی است.

سناریوی شماره سه

اگر بعد از پایان ضرب‌الاجل 120روزه، ایران، روسیه و چین تغییر در برجام و مذاکره بر سر توان دفاعی موشکی ایران را نپذیرفته اما در مقابل اروپایی‌ها همراه و هم سو با آمریکا خواهان تغییر در برجام و حصول توافق محدودساز توان دفاعی موشکی ایران شوند، سناریوی شماره سه اتفاق خواهد افتاد. نتیجه این سناریو، شکل‌گیری جبهه «روسیه، چین و ایران» در مقابل «اروپا و آمریکا» است.

سناریوی شماره چهار

سناریوی شماره چهار ناظر بر حالتی است که علی‌رغم تأکید ایران بر تغییرناپذیری برجام و مخالفت با مذاکره موشکی، روسیه و چین به همراه بازیگران کلیدی اروپایی، هم سو با آمریکا سیاست تغییر برجام را اتخاذ کرده و خواهان اصلاح توافق هسته‌ای و حصول توافق محدودساز توان دفاعی موشکی ایران باشند. نتیجه این سناریو، حفظ ائتلاف 1+5 موجود و آغاز مجدد فشارهای بین‌المللی بر ایران جهت اصلاح برجام و آغاز مذاکره موشکی خواهد بود.

سناریوی شماره پنج

در حالتی که ایران روسیه و چین بر موضع تغییرناپذیری برجام و مخالفت با مذاکره موشکی تأکید کند، سه بازیگر کلیدی اروپایی در عین مخالفت با تغییر توافق هسته‌ای پیشنهاد فشار بر ایران باهدف آغاز مذاکره موشکی و حصول توافق محدودساز را به آمریکا بدهند و آمریکا نیز این پیشنهاد را بپذیرد، جبهه‌ای متشکل از «اروپا و آمریکا» در مقابل «ایران، روسیه و چین» شکل خواهد گرفت. در این حالت نقطه اشتراک این دو جبهه عدم‌تغییر در برجام و نقطه افتراق آن‌ها مذاکره و توافق محدودساز توان دفاعی موشکی ایران است.

سناریوی شماره شش

سناریوی شماره شش در حالتی اتفاق خواهد افتاد که سه بازیگر کلیدی اروپایی با همراهی روسیه و چین، پیشنهاد عدم‌تغییر در برجام به ازای شروع فشار بر ایران باهدف آغاز مذاکره موشکی و حصول توافق محدودساز را به آمریکا بدهند و با موافقت دولت ترامپ روبرو شوند. در این حالت با تأکید ایران بر موضع خود مبنی بر تغییرناپذیری برجام و مخالفت با مذاکره موشکی، جبهه 1+5 فعلی حفظ‌شده و مکانیسم‌های بین‌المللی برای تحمیل مذاکره و توافق محدودساز توان دفاعی و موشکی ایران به کار خواهند افتاد. تفاوت نتیجه این سناریو با نتیجه سناریوی شماره چهار در این نکته است که در سناریوی اخیر نقطه تمرکز بر تغییر برجام و آغاز مذاکره موشکی است، حال‌آنکه اگر سناریوی شماره شش اتفاق بیافتد، جبهه 1+5 صرفاً روی اجبار ایران برای آغاز مذاکره موشکی متمرکز خواهد بود.

 

 [phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

سناریوی شماره هفت

آخرین سناریوی محتمل، زمانی اتفاق خواهد افتاد که با تأکید ایران بر تغییرناپذیری برجام و علی‌رغم ارائه پیشنهاد همکاری، جهت اجبار ایران برای آغاز مذاکره موشکی از طرف اروپایی‌ها درازای عدم‌تغییر برجام، آمریکا این پیشنهاد را نپذیرفته و بر موضع خود جهت تغییر در برجام پافشاری کند. در این حالت بعد از پایان ضرب‌الاجل 120 روزه، محتمل است آمریکا از برجام خارج‌شده و تحریم‌های یک‌جانبه هسته‌ای و غیرهسته‌ای ازجمله موشکی بازگشته و برشدت آن‌ها افزوده شود.

هفت سناریوی پیش‌گفته و نتایج آن‌ها را می‌توان به‌طور خلاصه و به‌صورت جدول زیر نشان داد:

جدول 1سناریوهای محتمل بعد از پایان ضرب‌الاجل 120 روزه آمریکا

سناریوها	ایران	اروپا	آمریکا	روسیه و چین	نتایج
1	تغییر در برجام را بپذیرد	—	—	—	شروع مذاکرات و حصول توافق جدید با پیوست‌های منطقه‌ای و موشکی
2	تغییر در برجام را نپذیرد	تغییر در برجام را نپذیرد	بر تغییر برجام تأکید کند	تغییر در برجام را نپذیرد	خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های یک‌جانبه هسته‌ای آمریکا
3	تغییر در برجام را نپذیرد	تغییر در برجام را بپذیرد	بر تغییر برجام تأکید کند	تغییر در برجام را نپذیرد	شکل‌گیری جبهه «روسیه،چین و ایران»+«اروپا و آمریکا»
4	تغییر در برجام را نپذیرد	تغییر در برجام را بپذیرد	بر تغییر برجام تأکید کند	تغییر در برجام را بپذیرد	شکل‌گیری جبهه «1+5» علیه ایران و آغاز مجدد فشارهای بین‌المللی با تمرکز بر تغییر برجام
5	تغییر در برجام را نپذیرد	تغییر در برجام را نپذیرد و پیشنهاد پیوست منطقه‌ای و موشکی را مطرح کند	به عدم‌تغییر در برجام و پیوست منطقه‌ای و موشکی راضی شود	همراه نباشد	شکل‌گیری جبهه «روسیه،چین و ایران»+«اروپا و آمریکا»
6	تغییر در برجام را نپذیرد	تغییر در برجام را نپذیرد و پیشنهاد پیوست منطقه‌ای و موشکی را مطرح کند	به عدم‌تغییر در برجام و پیوست منطقه‌ای و موشکی راضی شود	همراه باشند	شکل‌گیری جبهه «1+5» علیه ایران و آغاز مجدد فشارهای بین‌المللی با تمرکز بر مذاکره موشکی
7	تغییر در برجام را نپذیرد	تغییر در برجام را نپذیرد و پیشنهاد پیوست منطقه‌ای و موشکی را مطرح کند	به عدم‌تغییر در برجام و پیوست منطقه‌ای و موشکی راضی نشود	—	خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های یک‌جانبه هسته‌ای آمریکا

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

به‌صورت کلی بعد از پایان ضرب‌الاجل 120 روزه ایالات‌متحده آمریکا برای تغییر برجام و گنجاندن مفاد موردنظر این کشور، وقوع هفت سناریوی کلی بر مبنای رفتار متغیر بازیگران توافق هسته‌ای در قبال چهار پارامتر «تغییر در برجام»، «عدم‌تغییر در برجام»، «مذاکره و توافق موشکی با ایران» و «عدم مذاکره و توافق موشکی با ایران»  متصور است. نتیجه سناریوی شماره یک، شروع مذاکرات و حصول توافق جدید با پیوست‌های منطقه‌ای و موشکی است که از لوازم اساسی آن، موافقت ایران است. طبق نتایج سناریوهای شماره دو و هفت، امکان دارد ایالات‌متحده آمریکا از برجام خارج‌شده و تحریم‌های هسته‌ای را بازگرداند که این اقدام به‌احتمال بسیار بالا همراه با تشدید تحریم‌های هسته‌ای و نیز غیرهسته‌ای خواهد بود. طبق نتایج سناریوهای شماره سه و پنج، بازیگران توافق هسته‌ای در دو جبهه به‌صورت «روسیه، چین و ایران» و «اروپا و آمریکا» قرار خواهند گرفت. با این تفاوت که کشمکش جبهه شکل‌گرفته درنتیجه سناریوی شماره سه بر تغییر یا عدم‌تغییر برجام و در سناریوی شماره پنج بر مذاکره یا عدم مذاکره موشکی خواهد بود. درنتیجه سناریوهای شماره چهار و شش، ائتلاف 1+5 حفظ شده و مکانیسم‌های بین‌المللی را برای فشار بر ایران بکار خواهند انداخت. مشابه سناریوهای شماره سه و پنج، نقطه تمرکز ائتلاف 1+5 نتیجه سناریوی شماره چهار، تلاش برای تحمیل تغییر در برجام به ایران و تمرکز ائتلاف 1+5 نتیجه سناریوی شماره شش اجبار ایران برای آغاز مذاکره محدودساز موشکی در عین عدم‌تغییر برجام است. این پژوهش مقدمه پاسخ به پرسش‌هایی در مورد مطلوب‌ترین سناریو برای ایران و در عین حل محتمل‌ترین سناریو با توجه به مناسبات سیاست بین‌الملل است که می‌تواند موضوع پژوهش‌های بعدی قرار گیرد.

---

 

پی‌نوشت‌ها و ارجاعات

[1]  Landler, Mark, and David E. Sanger. “Trump Disavows Nuclear Deal, but Doesn’t Scrap It.” The New York Times, 13 Oct. 2017, www.nytimes.com/2017/10/13/us/politics/trump-iran-nuclear-deal.html.

 

[2] “21 Reasons the Iran Deal Is a Bad Deal.” House Majority Leader, 22 July 2015, www.majorityleader.gov/2015/07/22/21-reasons-iran-deal-bad-deal/.

 

[3]  “Statement by the President on the Iran Nuclear Deal.” The White House, The United States Government, www.whitehouse.gov/briefings-statements/statement-president-iran-nuclear-deal/.

 

[4]  Gehrke, Joel. “Rex Tillerson: US, EU to Launch Iran Nuclear Deal Working Group.” Washington Examiner, Washington Examiner, 22 Jan. 2018, www.washingtonexaminer.com/rex-tillerson-us-eu-to-launch-iran-nuclear-deal-working-group/article/2646714.

 

[5] Reuters Staff. “Russia Will Not Support U.S. Bid to Change Iran Nuclear Deal: Lavrov.” Reuters, Reuters Staff, 15 Jan. 2018, 11:05 am, www.reuters.com/article/us-russia-lavrov-iran/russia-will-not-support-u-s-bid-to-change-iran-nuclear-deal-lavrov-idUSKBN1F40PG.

 

[6]  “Russia Throws Weight behind Iran’s Missile Program.” PressTv, 16 Aug. 2017, www.presstv.com/DetailFr/2017/08/16/531969/Russia-Lavrov-Iran-missile-program-JCPOA.

 

[7]  “FM Lavrov: Russia Backs Iran’s Right to Develop Missiles.” TelesurTv, 16 Aug. 2017, www.telesurtv.net/english/news/FM-Lavrov-Russia-Backs-Irans-Right-to-Develop-Missiles–20170816-0038.html.

 

[8]  Reuters Staff. “China Says Iran Nuclear Deal Not Derailed, Pledges Constructive Role.” Reuters, 13 Jan. 2018, www.reuters.com/article/us-iran-nuclear-china/china-says-iran-nuclear-deal-not-derailed-pledges-constructive-role-idUSKBN1F20MN.

 

[9] روزنامه کیهان، ” در تماس تلفنی مکرون؛ روحانی تاکید کرد: هرگونه تغییر در برجام باعث فروپاشی کامل آن خواهد شد“، 30 آبان 1396

 http://kayhan.ir/fa/news/119364

 

[10] Erästö, Tytti. “Time for Europe to Put Iran’s Missile Programme in Context.” SIPRI, 30 Oct. 2017, www.sipri.org/commentary/topical-backgrounder/2017/time-europe-put-irans-missile-programme-context.

 

[11] izewicz, paulina. “Iran’s Ballistic Missile Programme: Its Status and the Way Forward.” SIPRI, Apr. 2017, https://www.sipri.org/sites/default/files/Irans-ballistic-missile-programme.pdf

 

[12] برای مطالعه در این مورد ر. ک. به:

نامدار وندایی سالار، “نقش اروپایی ها در محدودسازی توان دفاعی موشکی ایران“، اندیشکده راهبردی تبیین، 4آذر 1396، قابل بازیابی در آدرس زیر:

نقش اروپایی‌ها در محدودسازی توان دفاعی موشکی ایران

 

[13] “China Lodges Formal Complaint with USA over Iran Ballistic Missile Tests.” Express, 18 May 2017, www.express.co.uk/news/world/806184/ww3-china-iran-usa-ballistic-missiles.