اندیشکده راهبردی تبیین – اشغال بخش‌هایی از عراق توسط گروه تروریستی داعش و جنگ میان این گروه و نیروهای امنیتی و نظامی این کشور برای بازپس‌گیری مناطق اشغالی، خسارت‌های فراوانی را به عراق وارد آورد به نحوی که بسیاری از زیرساخت‌های حیاتی این کشور از بین رفت. حال پس از بیرون راندن داعش از عراق، این کشور نیازمند بازسازی و بازآوری پروژه‌های راهبردی شده است تا بتواند دوباره در مسیر پیشرفت حرکت کند. اکنون عراق برای جذب سرمایه با میانجی‌گری دولت کویت کنفرانسی را برگزار و از کشورهای مختلف دعوت کرده تا هرکدام در زمینه‌های مختلف حمل و نقل، نفت و گاز، مسکن، تجارت و صنعت، کشاورزی و غیره به عراق کمک کنند. در این کنفرانس کشورهایی شامل ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی، انگستان، ترکیه و … حضور دارند. این مقاله در صدد است با بررسی ابعاد سیاسی مترتب بر کنفرانس بازسازی عراق، الزامات حضور موفقیت‌آمیز ایران در طرح بازسازی عراق را تشریح نماید.
کنفرانس «بخشندگان» و نیازهای عراق
کنفرانس بخشندگان حدود دو ماه پس از اعلان بغداد درباره رهایی از داعش، به ریاست اتحادیه اروپا، سازمان ملل متحد، بانک جهانی و دولت‌های عراق و کویت برگزار شد[1]. به گزارش وبگاه «السومریة» در این کنفرانس 70 سازمان و 1850 شرکت از 70 دولت مشارکت کرده‌اند. بغداد اعلام کرده است حجم خرابی‌ها و مبالغی که باید برای زیرساخت‌ها، خدمات اساسی، ساخت مسکن، شبکه‌ی آب‌رسانی و برق مصرف شود حدود 100 ملیارد دلار است[2]. کمیته‌ی ملی سرمایه‌گذاری عراق (NIC) قبل از برگزاری کنفرانس بخشندگان، فهرست پروژه‌های مهم مورد نیاز عراق را منتشر کرد. در این فهرست، 41 پروژهی راهبردی و 106 پروه با مقیاس متوسط معرفی شده‌است که 86 پروژهی کشاورزی در مقیاس متوسط، 18 پروژه نفت و گاز و 16 پروژه حمل و نقل در بخش راهبردی را شامل می‌شود[3].
رقابت بازیگران برای حضور در عراق
با توجه به اینکه تعداد و اهمیت پروژه‌های اعلام شده از سوی بغداد زیاد است، کشورها تلاش می‌کنند ضمن سرمایه‌گذاری و کسب سود اقتصادی، میزان نفوذ سیاسی خود را در این کشور افزایش دهند. در میان بازیگران حاضر در کنفرانس بازسازی عراق، ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی، اتحادیه اروپا، ترکیه و ایران از جمله بازیگرانی هستند که رقابت جدی برای سرمایه‌گذاری در عراق دارند و طبیعی است که همه بازیگران به خوبی می‌دانند میزان حضورشان در سرمایه‌گذاری، در میزان نفوذ سیاسی بر عراق موثر خواهد بود. بنابراین کنفرانس بازسازی صرفا وجهه اقتصادی ندارد، بلکه وجهه سیاسی آن به ویژه برای عربستان و ایران و آمریکا مشهود است. مسائلی همچون، میانجی‌گری میان دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان و چگونگی تسهیم منافع میان آنان، میزان قدرتمندی اهل‌سنت در صحنه‌ی سیاسی و اجتماعی عراق، نوع مواجهه با الحشدالشعبی، نوع و سطح ارتباط با دیگر کشورها از موارد اختلافی میان ایران، عربستان و آمریکا محسوب می‌شود. از این جهت، رقابت میان بازیگران و نیز نزدیکی به انتخابات پارلمانی عراق، باعث می‌شود العبادی و جریان وابسته به او برای جمع‌آوری رأی بیشتر در انتخابات، با سرعت بیشتری در انعقاد قرارداد و نیز جذب سرمایه عمل کنند. برنامه‌ی بازیگران مختلف در زیر بررسی می‌شود.
1-ایالات متحده آمریکا
به نظر می‌رسد مدل مک مستر مشاور امنیت ملی آمریکا درباره عراق مورد اجماع مقام‌های ایالات متحده آمریکا قرار گرفته است. مک مستر می‌گوید ما عراقی می‌خواهیم که با ثبات باشد اما هم‌پیمان ایران نباشد. استدلال مک مستر این است که اگر دولت عراق ضعیف و بی ثبات باشد فضا برای حضور ایران فراهم خواهد شد، زیرا در این صورت عراق نیازمند کسب حمایت از ایران خواهد بود. مک مستر مدعی است این مدل توسط ایران در لبنان، سوریه و یمن انجام می‌شود به نحوی که یک دولت ضعیفِ نیازمند به حمایت، جای ایران را برای فعالیت مهیا کرده است. بنابراین ایالات متحده به دنبال یک عراق باثبات و قدرتمند است که تحت سلطه‌ی هیچ کشوری قرار نگیرد.[4]
بنابر طرح فوق، آمریکا برای ساخت عراقی با ثبات و به دور از ایران، نیازمند نیروهای تامین امنیت و از سوی دیگر سرمایه‌گذاری وسیع اقتصادی در این کشور است. به نظر می‌رسد نقش تامین ثبات در عراق از سوی آمریکا در حال واگذاری به سازمان ناتو است، همچنان‌که دبیر کل این سازمان گفت که ناتو آمادگی دارد که به درخواست آمریکا برای گسترش حضور خود در قالب ماموریت آموزشی به منظور حمایت از ساخت و ساز در عراق پاسخ دهد[5].
سرمایه‌گذاری گسترده برای کاهش نفوذ ایران در عراق نیز امری است که در کنفرانس بازسازی عراق به طور کامل از زبان وزیر خارجه آمریکا بیان شد. رکس تیلرسون در این کنفرانس اظهار امیدواری کرد که بتواند متحدان خود از کشورهای حاشیه خلیج فارس را برای بازسازی عراق همراه کند و به هم‌گرایی عراق و عربستان کمک کند تا عراق را از نفوذ ایران رهایی بخشد[6]. موضوع همكاري با كشورهاي حوزه خليج فارس در بیانیه مشترک کمیته‌ی عالی هماهنگی میان عراق و آمریکا نیز به صراحت ذکر شده‌است.
2-اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا در کنفرانس «بخشندگان»، 400 ملیون دلار برای بازسازی اختصاص داد. اتحادیه اروپا قبل از برگزاری کنفرانس بازسازی، راهبرد خود در زمینه عراق را طی سندی منتشر کرد. در این سند دو مسئله قابل توجه است؛ اول اینکه در بند نهم سند مذکور بر تلاش اتحادیه اروپا برای برجسته کردن اهمیت نیروی امنیتی حرفه‌ای به نحوی که پایبند به قانون باشد و به طور کامل به حقوق بشر احترام بگذارد و تحت کنترل حکومت عراق باشد تاکید شده است. بدیهی است مقصود اتحادیه اروپا از نیرویی که تحت حکومت عراق عمل نمی‌کند و به حقوق بشر احترام نمی‌گذارد، نیروهای بسیج مردمی عراق هستند. ثانیا در بند سیزدهم سند مذکور اشاره شده است که اتحادیه اروپا تلاش میکند از مسئله‌ی امنیت و ثبات به موضوع بازسازی انتقال یابد و این بازسازی از راه کنفرانس بخشندگان که در کویت برگزار می‌شود انجام خواهد شد[7]. بنابراین موضوع نیروهای مردمی عراق (الحشدالشعبی) یکی از برنامه‌هایی است که اتحادیه اروپا در کنار مسئله‌ی بازسازی به آن خواهد پرداخت و از این منظر، می‌تواند کمک‌ها و سرمایه‌های خود را به رفتارهای الحشد الشعبی گره بزند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-عربستان سعودی
اصلی‌ترین رقیب سیاسی منطقه‌ای ایران در عراق، عربستان سعودی است. وزیر امور خارجه عربستان سعودی، از همان ابتدای تشکیل شورای همکاری بین عراق، آمریکا و عربستان از تمایل به حضور اقتصادی کشورش در عراق خبر داد و هدف خود را نیز کاهش نفوذ ایران در این کشور اعلام کرد[8]. عربستان 1.5 میلیارد دلار برای بازسازی و افزایش صادرات در کنفرانس بازسازی اختصاص داده است. این کشور قصد دارد با وابسته سازی اقتصاد عراق به خود، جای پای کشورش را در عراق تثبیت کند. این دیدگاه کاملا از زبان عادل‌الجبیر در حاشیه کنفرانس بازسازی عراق مطرح شد. او گفت ایران در عراق نقشی بی‌ثبات کننده دارد و در امور عراق دخالت میکند.[9] از این منظر بازیگران مختلف، عراق خالی از داعش را فرصتی برای حضور بیشتر و کاهش نفوذ ایران تلقی کرده‌اند.
4-ترکیه
ترکیه 5 میلیارد دلار برای بازسازی عراق اختصاص داده‌است. ترکیه برای کنترل کردهای جدایی‌طلب در اقلیم کردستان و عدم استقلال آن‌ها و نیز سود اقتصادی که از بازار عراق می‌برد این سرمایه‌گذاری را انجام داده است. از سوی دیگر سابقه‌ی اقتصادی ترکیه و سرعت سرمایه‌گذاری و نیز کیفیت قابل قبول محصولات ترک، این کشور را به رقیبی اقتصادی برای ایران در عراق تبدیل کرده‌است. از این جهت در بخش بعدی مقاله راهکارهایی برای حضور موفقیت‌آمیز ایران در عراق، در نظر گرفته شده است.
الزامات حضور موفقیت آمیز ایران در عراق
با شرایط به وجود آمده و تاکید بازیگران رقیب و متخاصم بر کاهش نفوذ ایران در عراق، نمایندگان کشورمان باید در جهت افزایش نفوذ و تغییر موازنه به سمت خود گام بردارند. برخی از این راه‌ها در زیر پیشنهاد شده است. این موضوع وقتی قابلیت تحقق بیشتری می‌یابد که بدانیم عراق تلاش کرد در کنفرانس بازسازی بالغ بر 100 میلیارد دلار جذب سرمایه کند، اما با وجود سرمایه‌گذاری کشورهای مختلف تنها یک سوم آنچه پیش‌بینی شده بود در اختیار عراق قرار گرفت. طبیعتا این موضوع فرصتی را برای ایران فراهم میکند تا با وجود مرز مشترک، قرابت‌های تاریخی و فرهنگی، حجم بالای صادرات غیر نفتی به این کشور، اختصاص 30 درصد توریستهای خارجی ایران به عراق و غیره در این کشور سرمایه‌گذاری و حضور خود را تثبیت کند.[10]
1-تاکید بر همکاری و عدم غفلت از رقابت: مسئولان کشور عراق از تبدیل شدن این کشور به صحنه‌ای برای رقابت هراس دارند و این موضوع را با بیان‌های مختلف گفته‌اند. به همین جهت در متنی که در کنفرانس بازسازی از زبان نماینده کشورمان خوانده شد به این موضوع اینگونه اشاره شد: «عراق می‌تواند به عنوان پلی برای ایجاد ارتباط بین طرفهای شرکت کننده در بازسازی این کشور عمل کند. برای این منظور، ضروری است که از میل به تبدیل عراق به عنوان محلی برای رقابت اجتناب شود. ما همچنین توصیه می کنیم که در جریان تلاش برای بازسازی عراق نیز همکاری بر رقابت ارجحیت داشته باشد. لذا، بخش عمومی و خصوصی در ایران آماده مشارکت با همتایان خارجی خود در عراق است.»[11] سیاست تبدیل رقابت به همکاری برای عراق مفید خواهد بود و ایران نیز در دراز مدت از این نوع سیاست سود خواهد برد. اما مشکل اساسی که این دیدگاه دارد این است که قدری با واقعیت سیاست‌ورزی دیگر کشورها در عراق فاصله دارد. لذا صحیح آن است که جهت‌گیری سیاست خارجی تا حدی که ممکن است به سوی همکاری باشد اما از رقابت‌ها و توطئه‌ها برای کاهش نفوذ ایران غفلت نشود.
2-پروژه‌های راهبردی و بلندمدت: رویکرد ایران در قبال عراق تاکنون بیشتر متوجه صادرات اقلام مصرفی بوده‌است. توجه به شیوه‌های دیگر روابط اقتصادی مانند تامین مالی، مشاوره و آموزش، مشارکت در احداث خطوط تولید، فروش قطعات، خدمات پس از فروش و … از مواردی است که لازم است مورد توجه بیشتری قرار گیرد. از طرفی جذب گردشگر در بخش‌های فرهنگی و مذهبی و نیز حضور در زیرساخت‌ها از الزامات حضور سودآور در عراق است.[12]
3-سرعت: از دیگر مولفه‌هایی که قادر خواهد بود سرمایه‌گذاری سودآور را برای ایران تضمین کند، سرعت در سرمایه‌گذاری است. وقتی ایالات متحده آمریکا بلافاصله پس از برگزاری کنفرانس در کویت قرارداد همکاری با مبلغ بالا با عراق امضا میکند این نشان‌گر این است که برنامه‌ریزی‌ها از قبل انجام شده‌است. اگر دولت ایران بخواهد با بازیگرانی چون آمریکا و ترکیه وعربستان موازنه کند، نیازمند سرعت بخشیدن به فعالیت‌های اقتصادی خود در عراق است زیرا به طول انجامیدن امور به معنای اشغال بازار توسط دیگر بازیگران است.
4-حمایت سیستم بانکی از سرمایه‌گذاران ایرانی در عراق: در حالی که دولت ترکیه سعی کرده‌است با تضمین ریسک سرمایه‌گذاری در کشور عراق، فرایند حضور سرمایه‌گذاران ترک در این کشور را تسهیل کند، سیستم بانکی ایران با ادعای ناامن بودن و ریسک بالای سرمایه‌گذاری در عراق، در مقابل باز کردن ال‌سی، تضمینهای بالایی طلب میکند که این خواسته منجر به کاهش اقبال سرمایه‌گذاران ایرانی می‌شود. نیاز است حمایت بانک مرکزی از سرمایه‌گذاران ایرانی به صورت ساختاری اصلاح شود. افزایش ضریب امنیت در فضای پس از داعش، ویژگی بارز عراق کنونی است و سیستم بانکی ایران باید این مولفه را در ملاحظات خود وارد سازد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتیجه‌گیری
کنفرانس بازسازی عراق، به منظور جذب سرمایه در کویت برگزار شد. این کشور در فضای پساداعش و گذر از چالش امنیتی، برای بازسازی به جذب سرمایه از کشورهای مختلف روی آورده است. در این راستا بازیگرانی همچون ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی، اتحادیه اروپا و غیره تلاش دارند با حضور اقتصادی در عراق از نفوذ ایران در این کشور بکاهند. بنابراین این کنفرانس راهی برای استفاده از اهرم اقتصادی در جهت استفاده‌ی سیاسی در عراق است. جمهوری اسلامی ایران نیز برای موازنه با دیگر بازیگران لازم است تدابیری از قبیل سرمایه‌گذاری در بخش‌های راهبردی، حمایت از سرمایه‌گذاران ایرانی، سرعت در سرمایه‌گذاری، همکاری در عین عدم غفلت از رقابت با بازیگران دیگر را در نظر بگیرد تا همچنان بتواند به عنوان بازیگری اثر گذار در عراق ایفای نقش کند.
منابع:
[1] وبگاه شبکه‌ی الجزیره، «موتمر لاعمار العراق بالکویت… ماذا تتوقع بغداد؟»، 12/2/2018، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.aljazeera.net/home/print/f6451603-4dff-4ca1-9c10-122741d17432/9eed21fb-a08d-4e20-a3ba-de33004b1e0d
[2]المرکز الاقتصادی العراقی، «العراق علی مفترق الطریق»، 11/2/2018، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://economiciraq.com/2018/02/11/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%D8%B9%D9%84%D9%89%D9%85%D9%81%D8%AA%D8%B1%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%B1%D9%8A%D9%82/
[3] مهدی ازرقی، «آیا ایران فرصت مشارکت در بازسازی عراق را ازدست می‌دهد؟»، عیارآنلاین، 21/11/1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://ayaronline.ir/1396/11/268379.html
[4] H.R. McMaster, “FDD’s National Security Summit”, Foundation for Defense of Democracies, 2017, Available at: https://www.defenddemocracy.org/content/uploads/documents/Transcript_FINAL_McMaster.pdf
[5] خبرگزاری فارس، «استقبال ناتو از حضور پررنگ تر در عراق»، 24/11/1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13961124001100
[6] middle east monitor, Coalition members must help Iraq rebuild, Tillerson says, 13/2/2018, available at:
https://www.middleeastmonitor.com/20180213-coalition-members-must-help-iraq-rebuild-tillerson-says/
[7] EU policy on Iraq, council conclusions on Iraq, 22/1/2018, p 1-10
[8] Chatham House, “In Conversation with HE Adel al-Jubeir, Minister of Foreign Affairs, Saudi Arabia”, October 24, 2017, Available at: https://www.chathamhouse.org/london-conference/agenda/conversation-he-adel-al-jubeir-minister-foreign-affairs-saudi-arabia
[9] خبرگزاری مهر، «عادل الجبیر ایران را به داشتن نقشی مخرب در عراق متهم کرد»، 25/11/1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mehrnews.com/news/4228006/
[10] ایرج مسجدی(سفیر ایران در عراق)، «عراق پل ارتباط»، روزنامه همشهری، 26/11/1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://newspaper.hamshahri.org/id/7083/%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B7.html
[11] وبگاه وزارت امور خارجه، «متن کامل سخنرانی ارائه شده توسط هیئت ایرانی در کنفرانس بین‌المللی بازسازی عراق در کویت»، 25/11/1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.mfa.gov.ir/index.aspx?siteid=1&fkeyid=&siteid=1&pageid=176&newsview=500525
[12] مهدی ازرقی، «آیا ایران فرصت مشارکت در بازسازی عراق را ازدست می‌دهد؟»، عیارآنلاین، 21/11/1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://ayaronline.ir/1396/11/268379.html
