اندیشکده راهبردی تبیین – «مگر ما کشوری هستیم که حریم هوایی نداریم؟ اینکه اسرائیل حریم هوایی لبنان را مکرر نقض می‌کند نیازمند علاج است.» این را سیدحسن نصرالله دبیرکل جنبش حزب‌الله گفته است. راه علاج مدنظر او سامانه پدافند هوایی است. چیزی که ارتش لبنان اکنون در اختیار ندارد. حزب‌الله نیز تا کنون در مقابل نقض‌های مکرر حریم هوایی لبنان از سوی جنگنده‌های رژیم صهیونیستی، نشانه‌ای مبنی بر در اختیار داشتن سامانه پدافند هوایی بروز نداده است. اما چرا در اختیار داشتن چنین سامانه‌ای برای حزب‌الله، تعیین‌کننده بوده و می‌تواند معادلات بازدارندگی متقابل میان این جنبش مقاومت و رژیم صهیونیستی را دچار تغییرات جدی سازد؟ این مقاله می‌کوشد به این سوال پاسخ دهد.
بازدارندگی چیست؟
فارغ از بازدارندگی هسته‌ای و تحولات آن پس از فروپاشی شوروی، بازدارندگی متعارف بر دو پایه می‌تواند صورت گیرد؛ ممانعت (انکار[1]) و مجازات[2]. در بازدارندگی بر پایه مجازات، بازیگر «الف» با تهدید می‌کوشد به بازیگر «ب» تفهیم کند که در صورت اجرای عمل خاصی، دارایی‌های ارزشمندش را مورد هجوم قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که «ب» با محاسبه سود و زیان، از اجرای آن اقدام خاص منصرف شود.[3] لذا ترس از مجازاتی سهمگین، بازدارنده‌ی «ب» است تا اقدام خاص علیه «الف» را مرتکب نشود. اگر «ب» در محاسبه‌ی عقلانی سود و زیان، سود خود از اقدام خاص را بیشتر از هزینه‌‌های واکنش «الف» به این اقدام تلقی کند، عملا بازدارندگی شکست خورده است. اما در بازدارندگی بر پایه ممانعت، عنصر تهدید، محوریت اصلی را دارا نیست بلکه «الف» می‌کوشد «ب» را متقاعد کند که اگر دست به اقدام خشونت‌بار بزند، نمی‌تواند به اهداف سیاسی-نظامی خود دست یابد.[4] این بازدارندگی عمیقا به توان «الف» برای انتقال پیام به «ب» مرتبط است. اگر «الف» توان انتقال این پیام به «ب» را داشته باشد که «با اقدام خاص و هجومی تو، اهدافت محقق نمی‌شود» و از سویی «ب» نیز، ضمن دریافت این پیام، آن را متقاعدکننده یابد، عملا حمله‌ای از سوی «ب» به «الف» رخ نمی‌دهد و بازدارندگی محقق می‌شود.
بازدارندگی حزب‌الله؛ عمدتا مجازاتی
واقعیت این است که عمده‌ی بازدارندگی حزب‌الله در مقابل رژیم صهیونیستی، مبتنی بر «مجازات» است. در واقع نصرالله پیوسته در پی تفهیم و اثبات این گزاره به طرف صهیونیست است که در صورت حمله، حمله‌ای سخت و هزینه‌آور به آنان انجام خواهد شد. نمونه‌های متعددی در این خصوص وجود دارد که شاخص‌ترین آن‌ها تهدید به حمله موشکی به منابع ذخیره آمونیاک است. دبیرکل جنبش حزب‌الله در این خصوص گفته است: «صهیونیست‌ها از جنگ بعدی [احتمالی] می‌ترسند. می‌ترسند که مقاومت مخزن‌های گاز در حیفاء را که به مرگ و جراحت 800 هزار فرد در رژیم غاصب می‌شود، هدف بگیرد و معتقدند که آسیبی که از انفجار این مخزن‌ها ایجاد خواهد شد، معادل یک بمب اتم است. از دید آنان، ما بمب اتم داریم!»[5] نصرالله در چارچوب بازدارندگی مجازاتی، حتی از این نیز فراتر رفته است: «مشکل [اسرائیل فقط] در انبارهای آمونیاک نیست که در حیفاست. کارخانه‌های دیگری نیز هست. این رژیم با موشک‌های حقیقی هدف گرفته نشده [تا الان]. زیرساخت‌های پتروشیمی و آنچه بیولوژیکی است، تاسیسات اتمی و انبارهای اتمی و زرادخانه‌های کلاهک‌های اتمی… اینها کارخانه‌ها و تاسیساتی است که در شهرها و در جوار شهرهای اسرائیلی موجود است. اینها اهدافی است که اگر اسرائیل بخواهد زیرساخت‌های ما را بزند، حق ماست که هر هدفی که برای دشمن بازدارندگی ایجاد کند، هدف بگیریم.»[6] حتی راهبردهای هجومی همچون حمله به الجلیل که پیش‌تر سیدحسن نصرالله مطرح کرده است نیز ماهیتی مجازاتی دارد چرا که وی آن‌ها را در واکنش به رفتار احتمالی طرف صهیونیستی طرح کرده است.[7]
بازدارندگی ممانعتی؛ ضرورت تجهیر حزب‌الله به پدافند هوایی
بازدارندگی ممانعتی اما در ادبیات سیدحسن نصرالله کم‌رنگ است. به بیان دیگر، نصرالله کمتر به طرف مقابل می‌گوید اگر به لبنان حمله کنی، نمی‌توانی موفق شوی و بیشتر می‌گوید اگر حمله کنی، ما هم حمله کرده و تو باید تاوان سختی بدهی! البته این به معنای نبود هرگونه گزاره ممانعتی در سخنان نصرالله نیست. به‌عنوان مثال تاکید بر اینکه رژیم صهیونیستی در حمله به این جنبش نمی‌تواند به اهدافش دست یابد چرا که برآورد اطلاعاتی دقیقی از حزب‌الله ندارد، گزاره‌ای است که در چارچوب بازدارندگی ممانعتی قابل بررسی است اما واقعیت این است که این گزاره، یک تهدید نیست بلکه صرفا یک پیام است که طرف مقابل هم می‌تواند آن را نپذیرد و یا با عملیات‌های اطلاعاتی دقیق‌تر در پی برطرف کردن این نقص باشد.
به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین راهکارهای تقویت رویکرد ممانعتی در الگوی بازدارندگی حزب‌الله، ایجاد و تقویت پدافند هوایی از سوی این جنبش است. به بیان دیگر، مهم‌ترین اهرم در بازدارندگی مجازاتی رژیم صهیونیستی، نیروی هوایی ارتش آن است که طی سال‌های پس از جنگ 2006 پیشرفت ملموسی نیز داشته است تا جایی که با وجود در اختیار داشتن بمب هسته‌ای، نیروی هوایی به‌عنوان پایه بازدارندگی رژیم صهیونیستی در مواجهه با حزب‌الله تلقی می‌شود. این رژیم با جنگنده، «بازدارندگی تجمعی[8]» خود را کسب می‌کند. در این نوع از بازدارندگی، برخلاف تعاریف کلاسیک، استفاده هم‌زمان از نیروی نظامی و تهدیدات در یک دوره طولانی در دستور کار قرار می‌گیرد. بر این اساس بازدارندگی تجمعی در دو سطح برای بازیگر بازدارنده موثر واقع می‌شود؛ نخست اینکه در سطحی کلان، تصویری از برتری نظامی او ایجاد می‌کند و دوم اینکه در سطح خُرد، حملات نظامی منجر به از میان رفتن تهدیدات خاص و یا اقدامات خصمانه طرف مقابل می‌شود.[9] برخی به این حملات نظامی در چارچوب بازدارندگی تجمعی، «چمن‌زنی[10]» گفته‌‌اند، به این معنا که اگر کسی نمی‌تواند دشمنش را شکست دهد، می‌تواند هر از چندگاه یک‌بار او را تضعیف کند و یا مانع از تقویت او گردد.[11] رژیم صهیونیستی، عمده‌ی «چمن‌زنی»هایش را با جنگنده انجام می‌دهد و طبیعی است که در اختیار داشتن سامانه پدافند هوایی، می‌تواند در «ممانعت» از چمن‌زنی این رژیم، موثر واقع شود.[12]
بنابراین حزب‌الله در صورتی می‌تواند در حوزه ممانعت و انکار به این رژیم بگوید که با حمله گسترده توان دستیابی به اهدافش را ندارد (منطق ممانعت) که ضمن حفظ و تقویت سایر اجزاء بازدارندگی مجازات‌محور خود، از قدرت پدافندی مطلوبی برخوردار باشد. تلفیق دو ویژگی ممانعتی و مجازاتی از سوی بازیگر نامتقارنی چون حزب‌الله، بازدارندگی او را مستحکم‌تر می‌سازد (Sobelman, 2017, 162). طبیعی است که پدافندهای هوایی و یا سامانه‌های ضد موشکی هرقدر که دقیق و پرهزینه باشندند – همچون گنبد آهنین رژیم صهیونیستی- باز هم توان مقابله کامل با موشک‌ها و جنگنده‌ها را دارا نیستند اما ورود پدافند هوایی به الگوی بازدارندگی حزب‌الله می‌تواند قدرت بازدارندگی این جنبش را توسعه‌ی قابل توجهی دهد (Samaan, 2014, 45).
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نشانه‌های معنادار از حرکت به سوی بازدارندگی ممانعتی
«مگر ما کشوری هستیم که حریم هوایی نداریم؟ اینکه اسرائیل حریم هوایی لبنان را مکرر نقض می‌کند نیازمند علاج است.» این را سیدحسن نصرالله دبیرکل جنبش حزب‌الله لبنان در 27 اردی‌بهشت‌ماه گفته است. هم زمان خبری منتشر شد مبنی بر اینکه ارتش رژیم صهیونیستی اعلام کرده که حزب الله لبنان سامانه‌های پدافند هوایی از جمله سامانه «سام 5» را عملیاتی کرده است. «سام 5» ساخت روسیه بوده و از موشک زمین به هوا استفاده می‌کند که میانبرد تا دور برد است. به گفته ارتش رژیم اشغال‌گر قدس، این سامانه قادر به مقابله با هواپیماهای ترابری، گشت‌های هوایی و هواپیماهای جاسوسی است اما نمی‌تواند جنگنده‌ها را سرنگون کند.[13] در حالی که نصرالله به راه علاج اشاره می‌کند، طرف مقابل از حزب‌اللهی سخن می‌گوید که سام 5 در اختیار دارد و این معنادار است. علاوه بر اظهارات مقامات ارتش رژیم صهیونیستی، برخی گزارش‌ها مدعی‌اند حزب‌الله اکنون مجهز به سامانه پدافند هوایی است (Samaha, 2016).
به نظر می رسد پس از هدفگیری یک جنگنده F-16 رژیم صهیونیستی از سوی سامانه پدافند هوایی ارتش سوریه، معادلات بازدارندگی در مقابل رژیم صهیونیستی در حال تغییر است. شاید اگر چنین حمله‌ای رخ نمی‌داد، سیدحسن نصرالله از «علاج» نقض‌های مکرر حریم هوایی لبنان سخن نمی‌گفت. نباید نسبت به اراده‌ی ارتش سوریه برای مقابله با جنگنده‌های رژیم صهیونیستی دچار مبالغه و خوش‌بینی مفرط شد و چتر آن را تماماً بر آسمان لبنان نیز گستراند. البته پیش از این یک بار این چتر گسترانده شده بود. در این خصوص، آسیب‌های یک فروند جنگنده پیشرفته‌ی F-35 رژیم صهیونیستی در حالی که اواسط اکتبر 2017 در آسمان لبنان پرواز می‌کرد، قابل تامل است. سایت South Front که اقدامات نظامی روسیه در سوریه را پوشش می‌دهد، علت آسیب‌دیدگی این جنگنده را یک موشک S-200 سوریه بیان کرده است.[14] با این وجود رژیم صهیونیستی اعلام کرد که برخورد یک دسته از پرندگان با این جنگنده، عامل آسیب‌دیدن آن بوده است![15]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتیجه‌گیری
حزب‌الله لبنان برای توسعه قدرت بازدارندگی خود، باید بر کیفیت بُعد ممانعتی آن بیفراید. حزب‌الله باید به مقامات رژیم صهیونیستی تفیهم کند که نه تنها در مقابل حملات آن ها، مجازاتی سخت اِعمال خواهد کرد که حتی فراتر از آن، باید به آن‌ها بگوید اساسا این حملات نمی‌تواند با موفقیت در لبنان صورت گیرد (منطق ممانعت). این بُعد باید متناسب با قدرت تهاجمی رژیم صهیونیستی سامان یابد و از آن‌جا که تمرکز بازدارندگی این رژیم بر نیروی هوایی‌اش است، حزب‌الله باید در پی سامانه‌ی پدافند هوایی باشد. ارتش رژیم اشغال‌گر قدس اعلام کرده که حزب‌الله واجد چنین سامانه‌ای است اگرچه با آن، توان هدفگیری جنگنده را ندارد.
واقعیت این است که معادلات بازدارندگی در منطقه در حال تغییر است. هرقدر ارتش سوریه با اراده‌تر باشد و سامانه پدافند هوایی‌اش دقیق‌تر عمل کند، در زمان موردنیاز، احتمال تقویت قدرت بازدارندگی ممانعتی حزب‌الله بیشتر خواهد شد، حتی اگر حزب‌الله واجد سامانه پدافند نباشد. و این در حالی است که اکنون نشانه‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه حزب‌الله دارای چنین سامانه‌ای است. احتمال ایجاد پایگاه نظامی ایران در سوریه نیز بر شدت تغییر معادلات بازدارندگی خواهد افزود. قطعا در چنین شرایطی، طرف مقابل یک تماشاچی نخواهد بود. نبرد، حساس‌تر از هر زمان دیگری شده است.
منابع و پی نوشت ها:
[1] . Denial
[2] . Punishment
[3] . علی عبدالله‌خانی، نظریه‌های امنیت، تهران، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، 1392، ص 532.
[4] . همان.
[5] . خبرگزاری فارس، «هراس اسرائیلی‌ها از تهدید «نصرالله» مبنی بر هدف قرار دادن مخازن آمونیاک در حیفا»، 28 بهمن 1394، قابل بازیابی در؛
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13941128000827
[6] . خبرگزاری فارس، «نصرالله: اگر جنگ تحمیل شود، حزب‌الله خط قرمزی نمی‌شناسد»، 2 فروردین 1395، قابل بازیابی در؛
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13950102000536
[7] . سعید ساسانیان، «ارتقاء سطح تهدیدهای حزب‌الله لبنان و شاخصه‌های بازدارندگی آن»، اندیشکده راهبردی تبیین، 9 فروردین 1395، قابل بازیابی در؛
ارتقاء سطح تهدیدهای حزب‌الله لبنان و شاخصه‌های بازدارندگی آن
[8] . Cumulative Deterrence
[9] . Doron Almog, “Cumulative Deterrence and the War on Terrorism”, Parameters, Vol. 34, No. 1. 2004. p 8-9.
[10] . Mowing the lawn
[11] . Bell, John, “Hezbollah, Israel and the old deterrence equation”, Al Jazeera, Jan 29, 2015, Available at:
[12] . سعید ساسانیان، «چمن‌زنی و راهبرد بازدارندگی رژیم صهیونیستی؛ اهداف و ضرورت مقابله»، 24 آبان 1396، قابل بازیابی در؛
«چمن‌زنی» و راهبرد بازدارندگی رژیم صهیونیستی؛ اهداف و ضرورت مقابله
[13] . رای الیوم، «تل أبيب: الصواريخ السوريّة مرّت فوق تل أبيب وحيفا والإعلام العبريّ يؤكّد حيازة حزب الله صواريخ سام 5»، 16 فوریه 2018، قابل بازیابی در؛
https://www.raialyoum.com/index.php/تل-أبيب-الصواريخ-السوريّة-مرّت-فوق-تل-أ/
[14] . South Front. “Israel Is Hiding That Its State-Of-Art F-35 Warplane Was Hit By Syrian S-200 Missile – Reports”, October 17, 2017. Available at:
https://southfront.org/israel-hiding-state-art-f-35-warplane-hit-syrian-s-200-missile-reports/
[15] . Times of Israel. “2 storks hit F-35, sending stealth jet to garage”, October 17, 2017. Available at:
https://www.timesofisrael.com/storks-hit-f-35-sending-stealth-jet-to-garage/
