اندیشکده راهبردی تبیین – با گذشت حدود هفت سال از بحران سوریه، این کشور خواسته و ناخواسته، میزبان چندین پایگاه نظامی خارجی شده است. وجود چنین پایگاه‌هایی اگرچه در شرایط کنونی، اغلب جنبه عملیاتی دارد اما واقعیت این است که آنها در فرایند فروکش‌کردن بحران، می‌توانند ابزاری برای چانه‌زنی بازیگران بوده و حتی در شرایط پس از بحران نیز منشاء اثر سیاسی، امنیتی و نظامی باشند. لذا شناخت ویژگیهای این پایگاه‌ها از یک‌سو و شناخت اهداف دولت‌های خارجی از ایجاد آنها، می‌تواند در فهم آینده بحران سوریه موثر باشد. علاوه بر این، سعی می‌شود به این سوال هم پاسخ داده شود که نقش جمهوری اسلامی ایران در میانه‌ی رقابت بازیگران خارجی برای حضور نظامی در سوریه چیست.
1-پایگاه‌های نظامی آمریکا در سوریه
اگرچه درباره پایگاه‌های نظامی آمریکا در سوریه بسیار گفته شده اما این خبرگزاری رسمی آناتولی ترکیه بود که در گزارشی افشاگرانه، ده پایگاه نظامی آمریکا در سوریه را با ذکر برخی جزئیات، اعلام کرد.[1] این افشاگری، خشم آمریکا را برانگیخت. واشنگتن معتقد بود افشای این اطلاعات از سوی یک متحدِ عضو ناتو می‌تواند امنیت نیروهایش در سوریه را به خطر اندازد.
بر اساس گزارش آناتولی، این ده پایگاه عبارتند از؛
علاوه بر این پایگاه‌ها، آمریکا دو دو نقطه دیگر سوریه نیز حضور نظامی دارد. یکی در مرز عراق و سوریه در استان حمص و در منطقه التنف و دیگری در الطبقه در نزدیکی رقه.[2]
اهداف زیر را می‌توان برای حضور نظامی آمریکا در سوریه ذکر کرد؛
حمایت از نیروهای دموکراتیک سوریه؛ آمریکا اصلی‌ترین حامی کردهای سوریه محسوب می‌شود. با پشتیبانی اطلاعاتی، آموزشی و لجستیکی واشنگتن از کردها و به‌ویژه یگان‌های مدافع خلق (YPG)، آنها توانستند در قالب نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) تقریبا به‌طور کامل، داعش را در شرق فرات شکست دهند. کارویژه عملیاتی اغلب پایگاه‌های نظامی آمریکا، تداوم چنین حمایتی است.
هدایت عملیات‌ها در چارچوب ائتلاف بین‌المللی علیه داعش؛ آمریکا جهت فعالیت موثر و هماهنگی بیشتر در قالب ائتلاف بین‌المللی علیه داعش، نیاز داشت تا فارغ از اذن دولت رسمی سوریه، پایگاه‌های عملیاتی در این کشور ایجاد کند. چنین اقدامی، بدون ارزیابی صداقت آمریکا در نبرد با داعش، در دستور کار آمریکا قرار گرفت.
مقابله با محور مقاومت؛ حضور نظامی آمریکا در التنف در مرز سوریه و عراق، مشخصا برای ممانعت از اتصال نیروهای عراقی، ایرانی و سوری است. این حضور، برای اتصال زمینی تهران-بغداد-دمشق محدودیت‌هایی ایجاد می‌کند.[3] حتی یک‌بار هم که نیروهای سوریه در حال نزدیک‌شدن به این منطقه بودند، با واکنش شدید آمریکا مواجه شدند.
افزایش توان چانه‌زنی در بحران؛ آمریکا به‌واسطه در اختیار داشتن چندین پایگاه نظامی در سوریه و به خصوص پایگاه‌هایی که در شرق فرات ایجاد کرده، سعی می‌کند تا بر روند حل سیاسی بحران اثر بگذارد. چنین حضوری، زمینه‌ساز افزایش توان چانه‌زنی آمریکا در گام‌های پایانی بحران سوریه خواهد شد.
ماندگاری در سوریه و تلاش برای ایجاد نظم مطلوب؛ واقعیت این است که اهداف ذکر شده در بالا به لحاظ زمانی، کوتاه مدت و میان مدت هستند. اما آن‌چه آمریکا به صورت بلندمدت در پی آن است، تداوم حضور در سوریه است، حتی پس از پایان بحران. رکس تیلرسون وزیر خارجه آمریکا چندی قبل با حضور در نشستی در دانشگاه استنفورد، با صراحت گفت که کشورش در سوریه می‌ماند؛ «ایالات متحده حضور نظامی خود را در سوریه حفظ می‌کند و هدف آن این است که داعش دوباره ظهور پیدا نکند. نباید اشتباه عراق را تکرار کنیم؛ وقتی که القاعده شکست داده شد، اما بعدا با کاهش حضور ما، به شکل داعش ظهور کرد.»[4] تداوم حضور نظامی آمریکا در شرق فرات حتی پس از پایان بحران سوریه، می‌تواند زمینه‌ی مداخلات واشنگتن در مسائل کردی منطقه و مسائل داخلی سوریه را فراهم کرده و ابزاری جدید برای ایجاد نظم مطلوب آمریکا قلمداد شود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-پایگاه‌های نظامی روسیه در سوریه
برخلاف آمریکا، روسیه با مجوز دولت رسمی سوریه در این کشور حضور دارد. روسیه سال‌هاست که در بندر طرطوس، یک پایگاه دریایی دارد. اخیرا نیز، زمینه‌ی توسعه این پایگاه فراهم شده است. اواخر آذرماه 96، ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، پیشنویس توافق با سوریه برای توسعه منطقه امداد لوجستیکی در خصوص ناوگان دریایی این کشور در بندر طرطوس را به دومای روسیه ارائه کرد. براساس این توافقنامه، طرف سوری مسئولیت حمایت از مرزهای ساحلی مرکز روسیه را برعهده دارد و طرف روسی حمایت از مرزهای خارجی و دفاع هوایی را. این توافقنامه همچنین به روسیه اجازه می‌دهد به منظور حراست از بندر طرطوس و دفاع از آن مشروط بر اینکه با هماهنگی بخش‌های مربوطه سوری باشد، در نقاط مختلف خارج از مرکز امداد، به طور سیار مستقر شود. مدت زمان اجرای این توافقنامه ۴۹ سال است و روسیه در طول این مدت حمایت از مرکز امداد وابسته به ناوگان خود را از دریا و هوا برعهده خواهد گرفت، در حالی که سوریه به دفاع زمینی این مرکز خواهد پرداخت.[5]
دومین پایگاه روسیه در سوریه، الحمیمیم در لاذقیه است. روسیه وقتی در سال 94 به سوریه ورود نظامی کرد، برای عملیات‌هایش از این پایگاه هوایی استفاده کرد. زمانی که جنگنده این کشور از سوی ترکیه هدف قرار گرفت، پوتین دستور داد تا سامانه دفاع ضد موشکی S-400 در این پایگاه مستقر شود. همان ایام، ولادیمیر کوژین، دستیار پوتین در امور همکاری در زمینه فناوری نظامی به خبرنگاران اعلام کرد سامانه‌های S-400 اعزامی در الحمیمیم، به سوریه فروخته نشده و پس از اجرای ماموریت‌ها به روسیه بازگردانده خواهند شد. با این وجود اما، مسکو این پایگاه را از دولت بشار اسد اجاره کرد. لذا اکنون مدیریت این پایگاه در اختیار روسیه است و چندی پیش نیز پوتین در این پایگاه حضور یافت.
علاوه بر این دو پایگاه که به طور رسمی در اجاره دولت روسیه است، مسکو از برخی پایگاه‌های ارتش سوریه بهره می‌برد. پایگاه هوایی الشعیرات یکی از این موارد است. زمانی که ترامپ در فروردین‌ماه 96 فرمان حمله موشکی به این پایگاه را صادر کرد[6] پیش‌تر به مسکو اطلاع داده شد تا جنگنده‌ها و نیروهایش را از این پایگاه خارج کند.
پس از اینکه آمریکا در سال 2011 مجوز حمله به لیبی را از شورای امنیت کسب کرد، روسیه عملا در شرایطی قرار گرفت که تاکیدش بر حفظ نفوذ بر سوریه دو چندان شد. سوریه برای روسیه، جای پای مهمی در منطقه غرب آسیا محسوب می‌شود و در شرایطی که مسکو برای دسترسی به آب‌های آزاد جنوب دچار محدودیت است، حفظ پایگاه دریایی طرطوس در سواحل مدیترانه یک الزام راهبردی محسوب می‌شد.[7] علاوه بر این، رقابت با آمریکا در منطقه غرب آسیا نیز دلیل دیگری بود که زمینه‌ساز توسعه نفوذ روسیه در سوریه شده است لذا روسیه در سوریه خواهد ماند.
3-سوریه؛ میدانی برای رقابت
دولت سویه قطعا تمایلی برای حضور نظامی آمریکا در کشورش ندارد. با این وجود، واقعیت این است که دمشق دارای توانی تعیین‌کننده برای مخالفت با حضور آمریکا نیست. حتی با فرض اینکه بشار اسد مخالف حضور نظامی دائمی روسیه در کشورش هم باشد، باز هم نمی‌تواند مخالفتی از خود بروز دهد. سطح تحلیل رقابت آمریکا و روسیه در سوریه، فراتر از آن است که اسد در شرایط کنونی بخواهد اثری شگرف بر آن داشته باشد. البته مرتبط کردن هر امری در رفتارهای این دو در سوریه به رقابت میان آنها هم نمی‌تواند دقیق باشد. کنش‌گری در چارچوب رقابت، در رفتار مسکو جدی‌تر است اما در نگاه آمریکا، رقابت با روسیه در سوریه، اگرچه واقعی است اما آن‌قدر وسیع نیست که تمام رفتارهای آمریکا را پوشش دهد. روسیه، سوریه را کانونی مهم برای حضور خود در منطقه غرب آسیا می‌داند. آمریکا هم بنا ندارد از سوریه خارج شود. سخنان وزیر خارجه آمریکا در این مورد صریح است. روسیه پیش از بحران در سوریه حضور نظامی داشت اما آمریکا، حضورش را آورده‌‌ای مهم از این بحران می‌داند. تلقی آمریکا این است که فارغ از آینده بحران، باید در سوریه بماند. ویژگیهای ژئوپلیتیکی سوریه برای آمریکا بسیار مهم است و همین امر می‌تواند واشنگتن را در ایجاد نظم مطلوب خود یاری سازد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
4-پایگاه نظامی ایران در سوریه؟
آبان‌ماه 1396 بود که بی‌بی‌سی جهانی، با انتشار تصاویری ماهواره‌ای که مدعی بود به سفارش او انجام شده، از تلاش ایران برای ایجاد پایگاه نظامی در سوریه خبر داد. بر اساس این خبر، این پایگاه در الکسوه در 14 کیلومتری جنوب دمشق و در 52 کیلومتری شرق بلندی‌های جولان مستقر است. این خبر بازتاب‌های متعددی داشت اما بیشتر از همه، حساسیت رژیم صهیونیستی را برانگیخت. پیش‌تر هم مقامات این رژیم به روسیه گفته بودند که چنین حضوری از سوی ایران را تحمل نخواهندکرد. نتانیاهو نخست وزیر این رژیم در گفتگو با بی‌بی‌سی گفت: «هرچه برای توقف این جریان آمادگی بیشتری داشته باشیم کمتر مجبور به استفاده از آخرین راه حل می‌شویم. اصلی که من به آن معتقدم این است که جلوی شر را باید از همان ابتدا گرفت.»[8] علاوه بر الکسوه، سخنگوی ارتش رژیم صهیونیستی نیز اخیرا اعلام کرد نیروهای ایرانی بویژه سپاه قدس، مدت‌هاست که با موافقت و حمایت رژیم سوریه، در پایگاه« T-4» در نزدیکی شهر تدمر، فعالیت می‌کنند.
این ادعاها تا کنون از سوی مقامات ایران به صورت مستقیم و غیرمستقیم تائید نشده، اگرچه ردی نیز صورت نگرفته است.
1-4- کارویژه‌ی پایگاه نظامی احتمالی ایران
اثرگذاری ایران در سوریه‌ی پس از بحران، تنها به حضور نظامی در این کشور وابسته نیست. به بیان دیگر، تهران می‌تواند در معادلات آتی سوریه موثر باشد اما حضور نظامی در این کشور هم نداشته باشد. اما واقعیت این است که حضور نظامی، با احتساب مساعد بودن سایر شرایط تعیین‌کننده، نتایجی در بر خواهد داشت که نمی‌توان به‌راحتی از آن عبور کرد. مهم‌ترین نفع این حضور از جایی رقم می‌‌خورد که معادلات امنیتی رژیم صهیونیستی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. واقعیت این است که اگر ایران در سوریه، پایگاه نظامی در اختیار داشته باشد یا به هر نحو دیگری حضور نظامی‌اش در این کشور را با تمرکز بیشتری ادامه دهد، قدرت بازدارندگی محور مقاومت در مقابل رژیم صهیونیستی به طرز معناداری افزایش پیدا می‌کند. این امری نیست که رژیم اشغال‌گر قدس نسبت به آن بی‌تفاوت باشد. نتانیاهو و سایر مقامات امنیتی و نظامی رژیم نیز چندین بار این مساله را بازگو کرده‌اند.
لذا تثبیت حضور نظامی ایران در سوریه را نمی‌توان هم‌چون رقابت آمریکا و روسیه تحلیل کرد. آنها طیفی از اهداف را دنبال می‌کنند که بعضا در بلندمدت حاصل می‌شوند اما حضور نظامی ایران، کارویژه مشخصِ ضد صهیونیستی دارد، یا اگر این‌گونه نباشد (که بسیار بعید است)، باز هم هدف این حضور، تهدید رژیم صهیونیستی تصویرسازی می‌شود. صرف حضور نامشروع آمریکا و حضور مشروع روسیه در سوریه می‌تواند قدرت چانه‌زنی ایران برای حضور در این کشور را تقویت کند. به هر حال، وقتی چند بازیگر در یک کشور اقدام به ایجاد پایگاه نظامی کردند، عملا خط شکسته شده و بازیگران دیگر هم می‌توانند در این خصوص با احتساب ملاحظاتی، اقدام کنند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-4- ملاحظاتی برای حضور ایران در سوریه
واقعیت این است که حضور نظامی ایران در سوریه آن‌قدر منفعت دارد که اصل را باید بر حضور قرار داد و موانع را در این مسیر رفع کرد. این البته یک گزاره قطعی نیست. به بیان دیگر، باید تلاش شود تا موانع پیش‌روی حضور نظامی ایران در سوریه رفع شود لذا ضروری است این موانع شناخته شده، مورد برنامه‌ریزی قرار گرفته و رفع شوند اما اگر چنین نشد، باید به این سوال اندیشید که آیا حضور نظامی ایران در سوریه باز هم می‌تواند در بلند مدت دارای منافع راهبردی باشد؟
برخی از ملاحظاتی که در این خصوص وجود دارد، عمیقا به آینده بحران و سرنوشت بشار اسد مرتبط است. آیا اسد در قدرت باقی خواهد ماند؟ اگر آری، آیا الزاما و تحت هر شرایطی با حضور نظامی ایران در سوریه موافقت خواهد کرد؟ کیفیت قرارداد برای حضور نظامی در سوریه باید چگونه باشد تا در صورت نبودن اسد در قدرت، ایران تحت فشار سیاسی قرار نگیرد؟
علاوه بر این ملاحظه سیاسی، به نظر می‌رسد ملاحظه اجتماعی مهم‌تری وجود دارد که از هم اکنون باید به آن اندیشید. لذا با فرض ماندگاری اسد در قدرت، می‌توان این ملاحظه اجتماعی را مبتنی بر چنین سناریویی، روایت کرد؛ بشار اسد رئیس جمهور سوریه باقی می‌ماند و به ایران اجازه احداث پایگاه نظامی در نزدیکی مرزهای سوریه و سرزمین‌های اشغالی را می‌دهد، طبق قانون اساسی جدید گروه‌های سیاسی مختلف اعم از مخالفان اسد و حزب بعث می‌توانند آزادانه به بیان نظرات خود بپردازند، ترکیه، قطر، عربستان و آمریکا از این گروه‌های متنوع حمایت سیاسی و مالی می‌کنند، مشخصا آمریکا، عربستان و رژیم صهیونیستی مخالفان اصلی حضور نظامی ایران در سوریه می‌باشند، گروه‌های مخالف اسد که حالا به صورت مشروع از آزادی‌های سیاسی برخوردار بوده و حمایت خارجی را نیز دارا هستند، مردم حامی خود را به خیابان دعوت می‌کنند تا علیه پایگاه نظامی ایران در سوریه تظاهرات کنند، دولت اسد که بحرانی سخت را گذرانده، کمتر می‌تواند به سرکوب معترضان بپردازد و هرگونه اقتدار سرکوب‌گرایانه به شدت زیر ذره‌بین بوده و مورد هجمه خارجی‌ها قرار خواهد گرفت، مخالفان پایگاه نظامی ایران در سوریه سعی می‌کنند تا این پایگاه‌ها را با پایگاه‌های آمریکا در ژاپن و مخالفت همیشگی بخشی از مردم ژاپن با آن، تصویرسازی کنند، عملا بخشی از مردم سوریه که شاید مخالف رژیم صهیونیستی هم باشند، به صورت علنی روبروی ایران قرار خواهند گرفت و … . در صورت تحقق چنین سناریویی، عملا ایران توان موثری در سوریه نخواهد داشت لذا ضروری است جوانب مختلف احداث پایگاه نظامی در سوریه دیده شده و سعی در برطرف‌سازی دقیق موانع، به سود حضور نظامی صورت گیرد.
5-نتیجه‌گیری
اگر گفته‌ی وزیر خارجه آمریکا مبنی بر حفظ حضور نظامی در سوریه عملی شود، سوریه جزو معدود کشورهایی خواهد بود که هم‌زمان آمریکا و روسیه در آن پایگاه نظامی دارند. در این میان اما حضور نظامی ایران در سوریه، در فضایی متفاوت از رقابت‌های آمریکا و روسیه قابل تحلیل است. این حضور در صورت تحقق، مشخصاً تهدیدی برای رژیم صهیونیستی خواهد بود و همین امر باعث شده تا این رژیم از هم اکنون مخالفت‌های خود را به صورت عملی و سیاسی اعلام کند. حضور نظامی ایران در سوریه، زمینه‌ساز تغییر موازنه قوا به سود محور مقاومت خواهد بود و همین امر باعث می‌شود تا نتوان به راحتی از کنار این فرصت عبور کرد. اما بهره‌برداری درست از این فرصت نیازمند هوشمندی و شناخت ملاحظاتی است که در این مسیر قرار دارد.
منابع:
[1] . Anadolu Agency, “US increases military posts supporting PKK/PYD in Syria”, Jul 20, 2017, Available at:
http://aa.com.tr/en/americas/us-increases-military-posts-supporting-pkk-pyd-in-syria/863895
[2] . Agnes Helou, “Russia and US engage in ‘military base race’ in Syria”, Defense News, Jan 15, 2018, Available at:
https://www.defensenews.com/global/mideast-africa/2018/01/15/russia-and-us-engage-in-military-base-race-in-syria/
[3] . سعید ساسانیان، «آمریکا و نبرد بر سر مرزهای عراق و سوریه؛ دلایل و پیامدها»، اندیشکده راهبردی تبیین، 9 خرداد 1396، قابل بازیابی در؛
[4] . BBc, “US plans open-ended military presence in Syria”, Jan 18, 2018, Available at:
www.bbc.com/news/world-middle-east-42731222
[5] . العالم، «پیشنویس توافق میان روسیه و سوریه برای توسعه پایگاه نظامی طرطوس»، 22 آذر 1396، قابل بازیابی در؛
http://fa.alalam.ir/news/3216711
[6] . اندیشکده راهبردی تبیین، «متن کامل گزارش جلسه‌ی گروه متمرکز اندیشکده راهبردی تبیین پیرامون حمله موشکی آمریکا به سوریه»، 29 فروردین 1396، قابل بازیابی در؛
متن کامل گزارش جلسه‌ی گروه متمرکز اندیشکده راهبردی تبیین پیرامون حمله موشکی آمریکا به سوریه
[7] . محمد سلامی استاد، «اهداف روسیه از حضور نظامی در سوریه و پیامدهای آن»، اندیشکده راهبردی تبیین، 2 آبان 1394، قابل بازیابی در؛
[8] . بی‌بی‌سی فارسی، «یک منبع اطلاعاتی غربی مدعی شده است ایران در حال ساخت پایگاه نظامی دائمی در سوریه است»، 19 آبان 1396، قابل بازیابی در؛
http://www.bbc.com/persian/iran-41948713
