اندیشکده راهبردی تبیین – سال 1396 برای عراق، سال پرچالشی بود. از یک سو تمامیت ارضی این کشور با آزادسازی مناطق اشغالی توسط داعش، تامین شد و از سوی دیگر با برگزاری همهپرسی استقلال اقلیم کردستان عراق، تمامیت ارضی آن تهدید شد. از سوی دیگر، دورخیز گروههای سیاسی برای انتخابات پارلمانی که بناست اردیبهشتماه 1397 برگزار شود نیز به شور سیاست در عراق 96 افزود. آنچه در ادامه میآید، ضمن بررسی رویدادها و روندهای مهم، در پی ارائه دورنمایی اجمالی از عراق 97 است.
1-تحولات داخلی
1-1- همهپرسی استقلال اقلیم و تحولات کرکوک
با هجوم داعش به عراق در سال ۲۰۱۴ و اشغال برخی مناطق این کشور، کردها مورد تهدید جدی قرار گرفتند. برخی شهرهای کردی خارج از اقلیم همچون سنجار در شمال استان نینوا از سوی داعش اشغال شد. این اتفاق برای برخی مناطق درون اقلیم هم رخ داد. پیشمرگه که عملا ارتش کردی اقلیم است، غافلگیر شده و با شکستهای سختی روبرو شد بهگونهای که بعضا با فرار از صحنه نبرد، به لحاظ روانی کردها را ناامید ساخت. کمکهای سریع جمهوری اسلامی ایران توانست کردها را از خطر داعش حفظ کند. به گفتهی بارزانی، ایران اولین کشوری بود که به ندای کمکخواهی کردها پاسخ داد. اما هرچقدر که بارزانی بیشتر از تهدید داعش رها میشد، بیشتر به فرصت ناشی از حضور داعش در عراق پی برده و از آن بهرهبرداری میکرد. بر همین اساس، بارزانی فریاد استقلالطلبی را دقیقا در همان سال نخست حضور داعش در عراق دوباره سرداد. «عراق به عقب باز نمیگردد» جمله کلیدی بارزانی بود که به همراه برادرزادهاش نیچروان که نخست وزیر اقلیم است، تکرار میکردند. در نهایت با توافق حزب دموکرات و اتحادیه میهنی و همراهی برخی گروههای دیگر و در حالی که پارلمان عراق همچنان با فشار بارزانی تعطیل بود، بنا شد همهپرسی استقلال اقلیم کردستان در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷ برابر با سوم مهرماه ۱۳۹۶ در اقلیم و مناطق مورد مناقشه با بغداد از جمله کرکوک برگزار شود. این تصمیم با واکنش بازیگران بسیاری در سطوح داخلی، منطقهای و فرامنطقهای و البته با شدتهای مختلف، روبرو شد. هرچقدر که زمان گذشت، مخالفتهای داخلی در اقلیم هم بیشتر شد. در نهایت اما با لجاجت بارزانی، همهپرسی در موعد مقرر برگزار شد و طبق برآوردها، گزینه استقلال با اقبال بالایی روبرو شد.
اما بیست روز بعد با عملیات ارتش عراق و حشد الشعبی در شهر کرکوک، عملا حباب توهم بارزانی از میان رفت و حاکمیت عراق بر آنچه اقلیم آن را دستاورد میخواند، اِعمال شد تا داشتههای بارزانی دوباره به آرزو تبدیل شود. واقعیت این است که بازیابی حاکمیت عراق بر کرکوک را باید نقطهی عطفی در معادلات بغداد- اربیل دانست بهگونهای که نهتنها همهپرسی و نتایجش را بیخاصیت کرد که حتی مرزهای اقلیم را که پس از سال ۲۰۱۴ برخلاف قانون اساسی تا کرکوک توسعه یافته بود، به مرزهای ۲۰۰۳ تقلیل داد. با این اقدام، عملا اقتدار دولت اقلیم از میان رفت، بارزانی از قدرت کنارهگیری کرد، محدودیتهایی در حوزه فرودگاهی، اقتصادی، گذرگاههای مرزی و … بر اقلیم اِعمال شد. العبادی مُصر است که کردها اقتدار و حاکمیت بغداد را عمیقا بپذیرند. پارلمان عراق، سهم 12 درصدی از بودجه سال 2018 را برای اقلیم تصویب کرده و این امر بر حجم مشکلات اربیل و بغداد افزوده است.[1]
2-1 – انشعاب «حکمت» از مجلس اعلای اسلامی
سیدعمار حکیم، رئیس این جریان طی کنفرانسی از تشکیل جنبشی جدید با رویکردهایی جدید خبر داد؛ «جنبش حکمت ملی». این در حالی بود که حمید معله سخنگوی مجلس اعلای اسلامی عراق، یک روز قبل از این کنفرانس تاکید کرده بود که عمار حکیم بههیچ وجه قصد خروج از این مجلس را ندارد!حکیم اگرچه از خروج از مجلس اعلا چیزی نگفت اما معنای صریح اعلام جنبش جدید، جدایی او از مجلس اعلا و به نوعی انشعاب از آن است؛ خروجی که محدود به او نشده و طیفی از مجلس را هم شامل شده است. حکیم در سیاست داخلی و خارجی و نحوه مدیریت مجلس اعلا، با برخی اعضای این مجلس اختلاف نظر داشت.[2]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-1- دو فوت مهم
در سال 96، جلال طالبانی رئیس جمهور سابق عراق و رئیس اتحادیه میهنی کردستان این کشور فوت شد. طالبانی یا همان «مام جلال»، به دلیل ویژگیهای شخصیتی خود، همواره به عنوان حلقه وصلی میان کردها و بغداد عمل میکرد. با مرگ او، رقابتهای دو جناح در اتحادیه برجستهتر شد. رقابت و اختلاف میان یک جناح به رهبری کوسرت رسول علی و جناح دیگر به رهبری هیرو ابراهیم احمد، در ماجرای بازپسگیری کرکوک توسط ارتش عراق، بسیار شدید شد. با مرگ طالبانی، اتحادیه در مقابل حزب دموکرات به رهبری مسعود بارزانی ضعیفتر شد اگرچه شکست بارزانی در فرایند همهپرسی، توازن قوا را میان آنها برقرار ساخت. نوشیروان مصطفی یار قدیمی جلال طالبانی در اتحادیه میهنی که چند سال قبل، با خروج از اتحادیه، جنبش گوران (تغییر) را ایجاد کرده بود نیز در سال 96 فوت شد. جنبش تغییر از جمله اصلیترین مخالفان موعد مقرر برای برگزاری همهپرسی استقلال اقلیم بود.
4-1- تکاپوی انتخاباتی
با نزدیک شدن به انتخابات پارلمانی که بناست اردیبهشتماه 1397 برگزار شود، تلاش گروهها و جریانهای سیاسی برای حضور پرقدرت در آن، طی ماههای پایانی سال 96 افزایش یافت. تا کنون گروههای زیر برای حضور در انتخابات اعلام موجودیت کردهاند؛
پیمان فتح به رهبری هادی العامری و سازمان بدر، ریاست ائتلافی متشکل از عصائب اهل حق، کتائب حزب الله، مستقلون(حسین شهرستانی وزیر سابق نفت)، مجلس اعلی، جندالامام و چند گروه دیگر را به عنوان فهرست حشد نمایندگی می کند. نوری مالکی با ائتلاف دولت قانون خواهد آمد و حزب الدعوه (دعاة الاسلام)- تشكيلات عراق به ریاست خضیر الخزاعی و جریان الوسط به رهبری موفق الربیعی در کنار او خواهند بود. العبادی و احزاب هم پیمان با او در لیست نصر جای گرفتهاند. مقتدی پس از منحل کردن الاحرار و تشکیل جریان سیاسی جدید خود با عنوان الاستقامه، با پیمان سائرون نحو الاصلاح وارد کارزار انتخابات شد. صدر این بار با احزاب و گروه های غیر اسلامی و مدنی مشارکت کرده و حزب کمونیست هم در پیمان سائرون حضور دارد. عمار حکیم نیز با پیمان حکمت وارد انتخابات شد. اما در میان اهل سنت ائتلاف میان سلیم الجبوری، ایاد علاوی و صالح المطلگ برجسته ترین رویداد انتخاباتی دیشب احزاب سنی بود. هنوز گفتگوها برای سرلیستی این پیمان آغاز نشده است.
اسامه النجیفی رییس سابق پارلمان با پیمان التضامن (همبستگی) خواهد آمد. گفته میشود سلمان الجمیلی و طلال الزوبعی هم در کنار او خواهند بود. وضعیت افراد جنجالی مانند خمیس الخنجر میلیاردر عراقی و رافع عیساوی وزیر فراری اقتصاد هم مشخص نیست. همچنانکه اوضاع دیگر گروه های سنی نیز روشن نشده اما به نظر می رسد که واضح شدن اوضاع در جبهه مالکی و به خصوص العبادی تا حدودی بر آینده احزاب سنی موثر خواهد بود زیرا بخشی از بدنه آنها توسط این دو جذب خواهند شد.
احزاب کردی در این دوره وضعیت قابل توجهی دارند. حزب دمکرات و اتحادیه میهنی هر یک جدا ورود خواهند کرد. تغییر و جماعت اسلامی تشکیل یک پیمان داده اند و در کرکوک و مناطق مورد منازعه، حزب سیاسی برهم صالح یعنی ائتلاف برای دمکراسی و عدالت نیز به این دو پیوسته است. بعید نیست در سایر مناطق کردنشین نیز این سه حزب در کنار هم قرار بگیرند.
ائتلاف لیستها با یکدیگر نیز از جمله مواردی است که ممکن است رخ دهد. پیش از این، فتح و حکمت به رهبری العامری و حکیم با نصر به رهبری العبادی ائتلاف کردند اما پس از چند روز، از آن جدا شدند. ائتلاف لیستها هنوز به یک ثبات قطعی نرسیده است.[3]
5-1- پایان خلافت خودخوانده داعش
عملیات آزادسازی موصل بهعنوان دومین شهر پر جمعیت عراق و مرکز خلافت داعش در این کشور، از اهمیت بالایی برخوردار بود. در واقع، بازیگران بسیاری خود را در معادلات این شهر ذینفوذ میدانستند. کردها، ترکیه، اهل سنت، داعش، ارتش عراق، حشد الشعبی، عربستان و آمریکا بازیگرانی بودند که هر یک به نوعی در پرونده موصل، وارد شده و با اهداف متفاوت به آن مینگریستند تا جایی که حتی این گمانه که آزادی موصل و پایان داعش در عراق میتواند زمینهساز آغاز فرایندهای تجزیهطلبانه باشد، به صورت جدی مطرح بود.[4] با این وجود، موصل در سال 96 از اشغال داعش آزاد شد. علاوه بر این، برخی از نقاط مرزی عراق با سوریه نیز پاکسازی شد و در نهایت حیدر العبادی به صورت رسمی، پایان خلافت خودخوانده داعش در عراق را اعلام کرد تا عراق وارد مرحله جدیدی شود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-تحولات خارجی
1-2- عربستان و عراق
عربستان تلاش خود را برای همراهسازی عراق در دو سطح پیگیری میکند؛ دولت عراق و جریانهای عراقی. طی ماههای اخیر، هر دو سطح در دستور کار ریاض بوده است. سفر مقتدی صدر، رهبر جریان صدری عراق به عربستان که بسیار مورد توجه رسانهها قرار گرفت، شاخصترین اقدام عربستان برای همراهسازی یک بازیگر شیعهی مهم و البته کمی واگرا از ایران به خود بود. مقتدی صدر پس از سفر به عربستان، در مصاحبهای با روزنامه الشرق الاوسط، بیان میکند که دیدار حیدرالعبادی از عربستان در چارچوب روابط بین دو دولت است اما حضور من در عربستان بیانگر ارتباط بین دو ملت است. مقتدی صدر در این مصاحبه همچنین عربستان را پدری برای همه اعراب خوانده و بر ضرورت تنشزدایی با عربستان و بازگشت عراق به دامن کشورهای عربی تاکید میکند.[5] عربستان البته به دنبال ارتباطگیری با عمار حکیم نیز هست و با توجه به رویکرد جدید حکیم که با تاسیس جنبش حکمت ملی عیان شد چندان دور از انتظار نیست اگر او هم به عربستان سفر کند. آنگونه که سخنگوی جریان صدر گفته است، بن سلمان در دیدار با مقتدی صدر به برخی اشتباهات ریاض در عراق اعتراف کرده است! عربستان سعی دارد تا عملا به زمین بازی ایران در عراق وارد شود.
در سطح دولتی نیز ریاض و بغداد طی ماههای اخیر سعی کردهاند تا روابطی نزدیکتر را به نمایش بگذارند. دولت عراق که حالا خود را رها از بحران امنیتی ناشی از داعش میبیند، در پی الگوی رفتاری متفاوتتری در روابط خارجی است. تحکیم روابط با کشورهای عربی[6] یکی از مواردی است که بارها توسط مسئولان عراقی مطرح شده است. سفر حیدر العبادی و وزیر نفت عراق به عربستان و سفر وزرای خارجه و نفت عربستان به عراق طی ماههای اخیر، از جمله مهمترین اقدامات دو کشور برای تحکیم روابط با یکدیگر بوده است. محور اصلی همگرایی این دو نیز عمدتا مسائل تجاری بوده بهگونهای که عربستان سعودی اعلام کرده است کمیسیون مشترکی برای هماهنگی در امور تجاری بین این کشور و عراق تشکیل خواهد شد.
سفر مقامات ارشد سیاسی و اقتصادی دو کشور، طرح ایجاد کنسولگری عربستان در نجف، گشایش گذرگاه مرزی «عرعر» پس از 26 سال میان عراق و عربستان، ارسال دعوتنامه رسمی به رهبران و مقامات شیعی عراق برای سفر به ریاض و پیشنهاد حمایت مالی عربستان به عراق برای بازسازی شهرهای جنگ زده، همهی این مسائل بیانگر تلاش ریاض برای توسعه روابط با بغداد است و نشان می دهد که عربستان در جستجوی جای پای محکم در عراق است.[7]
2-2- کنفرانس بازسازی عراق در کویت
اشغال بخشهایی از عراق توسط گروه تروریستی داعش و جنگ میان این گروه و نیروهای امنیتی و نظامی این کشور برای بازپسگیری مناطق اشغالی، خسارتهای فراوانی را به عراق وارد آورد به نحوی که بسیاری از زیرساختهای حیاتی این کشور از بین رفت. حال پس از بیرون راندن داعش از عراق، این کشور نیازمند بازسازی و بازآوری پروژههای راهبردی شده است تا بتواند دوباره در مسیر پیشرفت حرکت کند. کنفرانس بخشندگان حدود دو ماه پس از اعلان بغداد درباره رهایی از داعش، به ریاست اتحادیه اروپا، سازمان ملل متحد، بانک جهانی و دولتهای عراق و کویت برگزار شد. به گزارش وبگاه «السومریه» در این کنفرانس ۷۰ سازمان و ۱۸۵۰ شرکت از ۷۰ دولت مشارکت کردهاند. بغداد اعلام کرده است حجم خرابیها و مبالغی که باید برای زیرساختها، خدمات اساسی، ساخت مسکن، شبکهی آبرسانی و برق مصرف شود حدود ۱۰۰ ملیارد دلار است. کمیتهی ملی سرمایهگذاری عراق (NIC) قبل از برگزاری کنفرانس بخشندگان، فهرست پروژههای مهم مورد نیاز عراق را منتشر کرد. در این فهرست، ۴۱ پروژهی راهبردی و ۱۰۶ پروه با مقیاس متوسط معرفی شدهاست که ۸۶ پروژهی کشاورزی در مقیاس متوسط، ۱۸ پروژه نفت و گاز و ۱۶ پروژه حمل و نقل در بخش راهبردی را شامل میشود. با توجه به اینکه تعداد و اهمیت پروژههای اعلام شده از سوی بغداد زیاد است، کشورها تلاش میکنند ضمن سرمایهگذاری و کسب سود اقتصادی، میزان نفوذ سیاسی خود را در این کشور افزایش دهند.[8] با این وجود، در این کنفرانس، دولت عراق تنها به یک سوم از آنچه میخواست دست یافت تا همچنان به سرمایهگذاری خارجی، وام و اعانه نیازمند بماند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-2- حضور نظامی آمریکا در عراق
ایالات متحده آمریکا تلاش میکند نیروهای نظامی خود را در قالب ماموریت آموزشی به عراق گسیل کند. این اقدام با هدف تثبیت موقعیت عراق در برابر داعش و گروههای تروریستی و جلوگیری از بازگشت و قدرتیابی آنان به این کشور اعلام شده است. اما نگاهی به حضور تاریخی آمریکا در عراق نشان میدهد اولا حملهی نظامی به عراق و عدم توجه به مولفههای گفتمانی و فرهنگی، خود تبدیل به تشکیل و تقویت گروههای تروریستی در عراق شد. ثانیا نیروهای آمریکایی طی پیمان امنیتی که با بغداد منعقد کرده بودند در این کشور ماموریت نظامی و آموزشی را در کارنامه خود دارند اما نتیجهی آن به طور کامل ناموفق بوده است. از طرفی هم به نظر میرسد حضور آموزشی نیروهای آمریکا در عراق، خود امری ثانوی است و تابع اهداف مهمتر ایالات متحده در عراق است و حضور آموزشی نظامی به عنوان متغیری وابسته به اهداف عمل میکند. این اهداف شامل جلوگیری از شکلگیری نظم منطقهای مخالف منافع آمریکا، تحدید نفوذ ایران در عراق، کاهش نقش الحشدالشعبی و غیره میشود. از طرفی هم ضمانتی برای آموزشی ماندن حضور آمریکا وجود ندارد.[9] با این وجود، پارلمان عراق و برخی از گروهها و جریانهای سیاسی از دولت عراق خواستهاند تا جدول زمانی برای خروج نیروهای آمریکایی از این کشور را ارائه کند. بر این اساس، آمریکا نمیتواند در عراق پایگاه نظامی داشته باشد. العبادی البته به دنبال حضور آموزشی نیروهای نظامی آمریکا در عراق است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-دورنمای عراق در سال 1397
به نظر میرسد در سال 97، رویدادها و روندهای زیر در عراق قابل مشاهده باشد؛
- تداوم مشکلات میان اربیل و بغداد؛ با توجه به نارضایتی تمامی احزاب کرد از سهمیه 12 درصدی اقلیم از بودجه، به نظر میرسد مشکلات میان اربیل و بغداد افزایش خواهد یافت. با این وجود، مقامات اربیل تلاش خواهند کرد تا با استفاده از بازیگران خارجی، این مشکلات را سامان دهند.
- رقابت بر سر نخستوزیری؛ با توجه به شکافهایی که میان احزاب و جریانهای شیعی شکل گرفته، به نظر میرسد تعیین نخستوزیر در عراق، امری سهل الوصول نخواهد بود. با این وجود، حیدر العبادی محتملترین گزینه برای نخستوزیری است. در انتخابات پارلمانی نیز احتمالا لیست فتح به رهبری هادی العامری، فراتر از انتظار ظاهر خواهد شد.
علاوه بر این دو، تلاش برای جذب کمکهای خارجی جهت بازسازی عراق و حل مسالهی آوارگان دو محور مهمی خواهند بود که در دستور کار دولت آینده عراق قرار خواهد گرفت. در حوزه خارجی نیز به نظر میرسد روابط عربستان و عراق تقویت و تلاش آمریکا برای مهار حشد الشعبی بیشتر خواهد شد. نشانههای کمآبی در عراق عیانتر میشود و احتمالا در سال 97 عراق برای حل این مساله، اقدامات جدیتری در حوزه کارکردی و سیاسی انجام خواهد داد.
منابع:
[1] . برای مطالعه بیشتر در خصوص تحولات اقلیم کردستان عراق، نک:
گروهمنطقهای اندیشکده راهبردی تبیین، «همهپرسی استقلال کردستان عراق؛ بازیگران، مطلوبیتها و پیامدها»، اندیشکده راهبردی تبیین، 28 شهریور 1396، قابل بازیابی در؛
سعید ساسانیان، «پرونده کرکوک؛ چرا باید طرحی نو در انداخت؟»، اندیشکده راهبردی تبیین، 14 آبان 1396، قابل بازیابی در؛
محمدرضا عرب، «بررسی پیشنهاد آیت الله سیستانی برای حل مسئله کردستان با تمرکز بر قانون اساسی عراق»، اندیشکده راهبردی تبیین، 10 آبان 1396، قابل بازیابی در؛
بررسی پیشنهاد آیت الله سیستانی برای حل مسئله کردستان با تمرکز بر قانون اساسی عراق
[2] . سعید ساسانیان، «چرا عمار حکیم از مجلس اعلای اسلامی عراق جدا شد؟»، اندیشکده راهبردی تبیین، 8 مرداد 1396، قابل بازیابی در؛
[3] . سیدرضا قزوینی غرابی، «آرایش سیاسی عراق پس از داعش؛ مولفهها و جهتگیریها»، اندیشکده راهبردی تبیین، 24 مهر 1396، قابل بازیابی در؛
سیدرضا قزوینی غرابی، «پنجشنبه انتخاباتی و داغ عراق»، کانال تلگرامی تحریر، قابل بازیابی در؛
https://t.me/tahrearcom/1118
[4] . سعید ساسانیان، «آزادسازی موصل؛ گام نهایی در مبارزه با داعش یا آغاز تجزیه عراق؟»، اندیشکده راهبردی تبیین، تیرماه 1395، قابل بازیابی در؛
آزادسازی موصل؛ گام نهایی در مبارزه با داعش یا آغاز تجزیه عراق؟/ بخش دوم
[5] . Asharq Al Awsat, “Moqtada al-Sadr: We don’t Want Two Armies in Iraq”, August 11, 2017, Available at: https://english.aawsat.com/saed-alabyadh/interviews/moqtada-al-sadr-dont-want-two-armies-iraq
[6] . مضاوي الرشيد. «هل يجري الإعداد لمصالحة سعودية-عراقية حقيقية؟». مركز كارنيغي للشرق الأوسط. 31 آگوست 2017. قابل بازیابی در:
http://carnegie-mec.org/diwan/72962
[7] . سیدسعید صادقی. «نگاه احزاب و جریانهای عراقی به عربستان در شرایط جدید». اندیشکده راهبردی تبیین. 6 شهریور 1396. قابل بازیابی در:
[8] . محمدرضا عرب، «کنفرانس بازسازی عراق؛ سرمایهگذاری یا موازنه قدرت؟»، اندیشکده راهبردی تبیین، 28 بهمن 1396، قابل بازیابی در؛
[9] . محمدرضا عرب، «حضور نظامی دوباره آمریکا در عراق؛ بازخوانی گذشته، اهداف پیشرو»، اندیشکده راهبردی تبیین، 12 اسفند 1396، قابل بازیابی در؛
حضور نظامی دوباره آمریکا در عراق؛ بازخوانی گذشته، اهداف پیشرو