اندیشکده راهبردی تبیین – در 21 آوریل 2018، بازرسان سازمان منع سلاح‌های شیمیایی وارد منطقه دوما در ریف دمشق شدند و اقدام به نمونه‌برداری و تهیه گزارش میدانی از محل مورد ادعا استفاده از سلاح‌های شیمیایی در هفتم آوریل که به بهانه آن تهاجم نظامی به سوریه از سوی آمریکا، فرانسه و انگلستان صورت گرفت بود، کردند. حال سؤالی که پیش می‌آید این است که کارکرد و ساختار سازمان منع سلاح‌های شیمیایی چگونه است و پرونده سوریه در سازمان منع سلاح‌های شیمیایی در چه وضعیتی است.

 

نگاهی به سازمان منع سلاح‌های شیمیایی

در سال 1993 با تصویب 165 عضو سازمان ملل متحد کنوانسیون بین‌المللی سلاح‌های شیمیایی[1] لازم‌الاجرا شد تا اینکه در سال 1997 سازمان بین دولتی منع سلاح‌های شیمیایی[2] برای اجرای این کنوانسیون در شهر لاهه هلند تأسیس شد. تاکنون 193 عضو سازمان ملل متحد این کنوانسیون را امضا کرده‌اند و 192 کشور آن را در داخل کشورهای خود به تصویب رسانده‌اند. کشورهای مصر، کره شمالی، فلسطین و سودان جنوبی تاکنون به این کنوانسیون نپیوسته‌اند و تایوان نیز به‌صورت مشروط این کنوانسیون را به رسمیت شناخته است. در این میان رژیم صهیونیستی اگرچه این کنوانسیون را در سال 1993 امضا کرده است[3] ولی تاکنون آن را در داخل این رژیم به تصویب نرسانده است که تأییدی بر وجود مراکز تحقیقات و سلاح‌های شیمیایی در آن هست اگرچه رسماً این موضوع را اعلام نکرده است[4] و همین امر موجب شکل‌گیری تحقیقات و گسترش سلاح‌های شیمیایی کشورهای همسایه فلسطین اشغالی برای ایجاد بازدارندگی شده است.

مدیرکل فعلی سازمان منع سلاح‌های شیمیایی احمد اوزومجو[5] است. وی یک دیپلمات پر سابقه ترکیه‌ای است که در سوابق خود ریاست سرکنسولگری ترکیه در شهر حلب، سفارت ترکیه در رژیم صهیونیستی، نمایندگی ترکیه در ناتو و مقر اروپایی سازمان ملل در ژنو را بر عهده داشته است. وی همچنین ریاست کنفرانس خلع سلاح را در کارنامه خود دارد. این سازمان اگرچه دارای استقلال تشکیلاتی و سازمانی از سازمان ملل متحد است ولی بر اساس سند همکاری فی‌مابین دو سازمان در سال 2000 ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و بسیاری از اقدامات و مأموریت‌ها و بازرسی‌ها به‌صورت مشترک با نهادهای مختلف سازمان ملل متحد انجام می‌شود. این سازمان در حدود پانصد نفر کارمند با بودجه سالیانه حدود شصت و هفت میلیون یورو دارد که توسط اعضا تأمین می‌شود. این سازمان به دلیل تلاش‌های آن برای خلع سلاح شیمیایی سوریه در سال 2013 موفق به دریافت جایزه صلح نوبل شد.

 

 

سلاح شیمیایی و بحران سوریه

این سازمان بعد از تشکیل، درگیر پرونده‌های مختلفی بوده است که مهم‌ترین آن‌ها به‌خصوص در غرب آسیا پرونده‌های عراق‏، لیبی و اخیراً نیز سوریه بوده است. در مورد سلاح‌های شیمیایی سوریه باید گفت این کشور در پی جنگ شش روزه 1967 با رژیم صهیونیستی بخشی از سرزمین‌های خود را در بلندی‌های جولان از دست داد، همین امر در کنار گزارش‌های رسمی و غیررسمی از مجهز بودن رژیم صهیونیستی به سلاح‌های کشتار جمعی و شیمیایی، مقامات سوریه را ترغیب به در اختیار داشتن سلاح‌های شیمیایی برای ایجاد بازدارندگی نظامی در مقابل این رژیم کرد. تا اینکه در سال 1973، قبل از جنگ رمضان با رژیم صهیونیستی مقادیری از سلاح‌های شیمیایی را از کشور مصر که قبل از این در این نوع سلاح‌ها پیشرفت‌هایی کرده بود، وارد کرد. دولت سوریه در سال‌های بعد با خرید برخی از تجهیزات و مواد اولیه شیمیایی از کشورهای همچون اتحاد جماهیر شوروی، آلمان، چین، هند و کره شمالی به توسعه زرادخانه شیمیایی خود پرداخت. بر اساس شواهد این دولت هیچگاه از این سلاح‌ها استفاده نکرد[6].

بعد از آغاز بحران سوریه در سال 2011، گروه‌های معارض سوری و کشورهای غربی و عربی مخالف سوریه، یک خط تبلیغاتی گسترده را آغاز کردند به‌طوری‌که باراک اوباما رئیس‌جمهور سابق آمریکا استفاده از سلاح شیمیایی از طرف دولت سوریه را خط قرمز اعلام کرد که در صورت استفاده از آن با واکنش نظامی این کشور روبرو خواهد شد[7]. اگرچه این روند با فرازوفرودی روبرو بوده ولی هر از گاهی، رسانه‌های مخالفان دولت سوریه با انتشار تصاویری در رسانه‌های وابسته به خود، ارتش این کشور را به استفاده احتمالی از سلاح‌های شیمیایی متهم می‌کنند. با این که در 23 جولای 2012 دولت سوریه رسماً اعلام کرد دارای زرادخانه شیمیایی برای دفاع از کشور صرفا در قبال دشمن خارجی است[8] اما این اقدام موجب متوقف شدن تبلیغات ضد سوریه نشد تا اینکه در حمله شیمیایی که در اوت 2013 در غوطه انجام شد، دولت‌های غربی و عربی و همین‌طور گروه‌های مخالف انگشت اتهام را به‌سوی دولت این کشور گرفتند. دولت سوریه ضمن رد اتهام استفاده از سلاح‌های شیمیایی اعلام کرد که حاضر به همکاری با سازمان‌های بین‌المللی برای از بین بردن سلاح‌های شیمیایی خود است. این روند موجب پیوستن رسمی دولت سوریه به کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی در 14 اکتبر 2013 شد و بازرسان سازمان منع سلاح‌های شیمیایی با همکاری سازمان ملل از 16 اکتبر 2013 اقدامات خود را برای از بین بردن این تسلیحات آغاز کردند[9].

با وجود همکاری‌های همه‌جانبه دولت سوریه، گروه‌های معارض و کشورهای غربی و عربی مخالف نظام سوریه بارها اعلام کردند که این کشور دارای زرادخانه سلاح‌های شیمیایی مخفی است و در مواقع مختلف از این سلاح‌ها استفاده می‌نماید به‌طوری‌که از ابتدای بحران سوریه تاکنون 73 مورد از این حملات را بدون ارائه مدارک قطعی گزارش کرده‌اند که دولت سوریه همه این اتهامات رد کرده و این گزارش‌های را عموماً بی‌اساس و عملیات پرچم دروغین توسط مخالفان دولت این کشور می‌داند. از این 73 مورد، مخالفان داخلی و بین‌المللی نظام سوریه در چند مورد بیشترین هجمه را به این نظام وارد کرده‌اند که عبارت‌اند از:

1. حمله شیمیایی با گاز سارین در خان عسل در اطراف شهر حلب در 19 مارس 2013 که زمینه‌ساز فشارهای بین‌المللی گسترده بر دولت سوریه شد و زمینه را برای پیوستن این کشور به کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی فراهم کرد؛
2. حملات شیمیایی با گاز سارین در 21 اوت 2013 در منطقه غوطه در ریف دمشق که نتیجه آن فشار تبلیغاتی علیه نظام سوریه بود؛
3. حمله شیمیایی با گاز کلر در 11 آوریل 2014 در منطقه کفر زیتا در استان حماه که مخالفان دولت سوریه، ارتش این کشور را مسئول این حمله عنوان کردند ولی دولت سوریه جبهه النصره را مسئول این اقدام اعلام کرد؛
4. حمله شیمیایی با گاز سارین به منطقه خان شیخون در استان ادلب در 4 آوریل 2017 که کشورهای غربی با محکوم کردن دولت سوریه در استفاده از تسلیحات شیمیایی اقدامات گسترده‌ای را علیه این کشور انجام داده‌اند و دونالد ترامپ که تازه وارد کاخ سفید شده بود دستور حمله موشکی به سوریه را اعلام کرد و در پی آن پایگاه هوایی شعیرات در استان حمص مورد هدف قرار گرفت.
5. در سحرگاه 14 آوریل 2018 نیروهای نظامی ایالات‌متحده آمریکا، فرانسه و انگلستان حملات هوایی و موشکی را به برخی از اماکن نظامی و تحقیقاتی سوریه انجام دادند. این کشورها علت تهاجم خود را ادعای مخالفان نظام سوریه و رسانه‌های وابسته با جریان محافظه‌کار منطقه غرب آسیا در به‌کارگیری ارتش سوریه از سلاح‌های شیمیایی آلوده به گاز کلر و سارین در حمله نظامی به دوما در غوطه شرقی واقع در استان ریف دمشق در هفتم آوریل اعلام کردند. نظام سوریه از همان ابتدا با رد اتهام استفاده از تسلیحات شیمیایی اعلام کرد که حاضر به پذیرش تحقیقات بین‌المللی بی‌طرف در این زمینه است و از بازرسان سازمان منع سلاح‌های شیمیایی دعوت کرد برای انجام تحقیقات به این کشور سفر کنند. در این راستا سازمان منع سلاح‌های شیمیایی در دهم آوریل 2018 اعلام کرد گروه بازرسی این سازمان به ریاست سامی بارک اهل تونس را به سوریه می‌فرستد که این بازرسان در روز 13 آوریل وارد سوریه شدند ولی قبل از آغاز تحقیقات ایشان آمریکا، فرانسه و انگلستان عملیات خود را بر ضد سوریه آغاز کردند این امر موجب تأخیر در بازرسی‌های شد تا این‌که با توجه به توافقات میدانی بازرسان در 21 آوریل وارد دوما شدند و تحقیقات خود را آغاز کردند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

نظام سوریه از ابتدای بحران این کشور بارها اعلام کرده است که از سلاح‌های شیمیایی استفاده نکرده است و عواملی را می‌توان تائید این امر بیان کرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

1. مواد و گازهای شیمیایی استفاده شده عموماً از مواد ساده شیمیایی هستند که عموماً از سوی کشورهایی همچون سوریه که به ادعای کشورهای غربی سال‌ها در این زمینه کارکرده‌اند مورد استفاده قرار نمی‌گیرد؛ و برفرض محال اگر کشوری باقابلیت‌های شیمیایی بخواهد از این نوع مواد استفاده کند عموماً به سراغ گازهای سارین و کلر نمی‌رود و از مواد پیچیده‌تر استفاده می‌کند که ردیابی آن به آسانی صورت نگیرد.
2. کشور سوریه به دلیل اتهامات متعدد استفاده از سلاح‌های شیمیایی زیر ذره‌بین سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای مختلف قرار دارد و در این شرایط حتی اگر بخواهد از این نوع سلاح‌ها استفاده نماید با توجه به عواقب سنگین آن و فشارهای بین‌المللی از این اقدام پرهیز می‌نماید؛
3. هر بار سلاح‌های شیمیایی در بحران سوریه مورد استفاده قرار گرفته این کشور تحت‌فشار قرار گرفته است و زمینه برای اقدامات گروه‌های مخالف و همین‌طور کشورهای مخالف نظام سوریه برای متهم ساختن این کشور در فریبکاری و عملیات پرچم دروغین فراهم شده است. از سوی دیگر، در طول بحران بعد از بازپس‌گیری مناطق تحت سلطه گروهای مسلح، مراکز و آزمایشگاه‌های تولید مواد شیمیایی کشف شده که نشان‌دهنده فعالیت این گروه‌های مسلح در به‌کارگیری مواد شیمیایی هست. برای مثال استفاده گروه داعش از مواد شیمیایی در عملیات‌های خود در عراق و مناطق تحت تسلط خود در سوریه که مورد اذعان طرف‌های مختلف قرار گرفته است نشان از آن دارد این گروه اقداماتی در جهت استفاده از سلاح‌های شیمیایی انجام داده است.
4. کاربرد سلاح‌های شیمیایی عموماً توسط طرفی در یک جنگ استفاده می‌شود که در موضع ضعف قرار داشته باشد و راهکاری برای خروج از فشار نداشته باشد. درحالی‌که ارتش سوریه در اکثر موارد ادعایی در موضع برتر بوده و عموماً نیازی به استفاده از سلاح شیمیایی برای پیش برد اهداف خود نداشته است.
5. مناطقی که مورد حمله شیمیایی قرار گرفته است عموماً مناطقی شهری بوده که ارتش سوریه نیز در آن در حال انجام مأموریت بوده است و با توجه به اثرات باقی‌مانده این مواد شیمیایی در صورت استفاده احتمالی ارتش سوریه، نیروهای خودی نیز در معرض خطرات ناشی از این سلاح‌ها قرار می‌گرفتند.

 

سازمان منع سلاح‌های شیمیایی و جنجال‌های شیمیایی در سوریه

در مورد همکاری سوریه با سازمان منع سلاح‌های شیمیایی بر اساس اذعان اسناد منتظر شده این کشور بعد از سال 2013 همکاری گسترده‌ای با این سازمان داشته است و بازرسان آن بارها به این کشور رفته و گزارش‌های استفاده از سلاح‌های شیمیایی را بررسی کرده‌اند و در اقدام اخیر حتی خود دولت سوریه خواهان این بازرسی‌ها شده است. از سال 2013 که این سازمان به این پرونده ورود کرده، 58 سند در مورد سوریه صادر شده است که 44 مورد آن گزارش روند بازرسی و بررسی حملات شیمیایی، هفت مورد گزارش نهایی و هفت مورد سند رسمی بوده است که در آن‌ها اگرچه احتمال کاربرد سلاح‌های شیمیایی از سوی ارتش سوریه مطرح شده ولی هیچ یک از این اسناد به شکل قطعی کاربرد سلاح‌های شیمیایی را اعلام نکرده است. در مورد همکاری گروه‌های معارض به غیر از گروه داعش، اکثر گروه‌های مسلح برای محکوم کردن دولت سوریه و افزایش فشارها بر آن با سازمان منع سلاح‌های شیمیایی همکاری کرده‌اند و حتی تلاش‌هایی هم برای انحراف روند بازرسی انجام داده‌اند.[10]

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

فرایند کاری سازمان منع سلاح‌های شیمیایی

روند کاری سازمان منع سلاح‌های شیمیایی به این ترتیب است که در صورت وصول گزارش استفاده از سلاح‌های شیمیایی در هر نقطه از جهان، در صورت موافقت کشورها و طرف‌های درگیر بازرسان متخصص امور شیمیایی به نمونه‌گیری تخصصی از محیط و همچنین افراد مورد هدف قرار گرفته می‌پردازند و همچنین به انجام مصاحبه‌ها و بازدید از شرایط میدانی می‌پردازند و در این مرحله گزارشی از روند بازرسی‌ها ارائه می‌شود. بعد از این مرحله، نمونه‌ها را برای آزمایشگاه‌های پیشرفته و تخصصی این سازمان و یا مراکز مورد تائید آن ارسال می‌کنند و همین‌طور داده‌های میدانی توسط کارشناسان مختلف مورد ارزیابی قرار می‌دهند و گزارشی از این روندها نیز ارائه می‌کنند. بعد از اتمام مراحل کارشناسی، این سازمان به جمع‌بندی گزارش‌ها پرداخته و سند نهایی بر اساس گزارش‌های نهایی ارائه می‌شود. روند کلی کارها و اقدامات سازمان منع سلاح‌های شیمیایی عموماً به‌صورت شفاف است و همه گزارش‌های این سازمان از طریق پایگاه اطلاع‌رسانی آن منتشر می‌شود. عموماً این سازمان به دلیل متهم نشدن به سیاسی کاری و تداوم بازرسی‌ها در کشورهای مختلف اظهارنظر قطعی در مورد کاربران شیمیایی نمی‌کند ولی به گمانه‌زنی در این زمینه می‌پردازد. در مورد اعتبار گزارش‌های این سازمان باید گفت این گزارش‌های عموماً به شکل تخصصی به بررسی مواد شیمیایی می‌پردازد و با تطبیق این مواد با مواد شیمیایی احتمالی که گزارش‌های آن به این سازمان رسیده و در اختیار کشورهای دارای این فنّاوری هست، می‌پردازد و به اظهارنظر عموماً کارشناسی در این زمینه اقدام می‌کند.

 

بی‌طرفی سازمان منع سلاح‌های شیمیایی؟

در مورد نفوذ احتمالی قدرت‌های بزرگ بخصوص ایالات‌متحده آمریکا در این سازمان نمی‌توان اظهارنظر قطعی در این زمینه کرد ولی عدم پرداختن جدی به موضوعات مهمی همچون تسلیحات شیمیایی رژیم صهیونیستی و مواد اولیه و لابراتوارهای پیشرفته مورد استفاده که در کشورهای ایالات‌متحده آمریکا، آلمان و فرانسه تولید می‌شود، معنادار است و در مقابل این سازمان بیشتر تمرکز خود را بر پرونده‌ کشورهایی قرار داده است که عموماً در تعارض با غرب هستند و سعی در بازرسی‌های گسترده از این کشورها دارد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

جمع‌بندی

در جمع‌بندی مطالب فوق باید گفت موضوع سلاح‌های شیمیایی یکی از موضوعات حساس در عرصه بین‌المللی محسوب می‌شود. این حساسیت موجب شکل‌گیری کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی و به‌تبع آن سازمان بین دولتی منع سلاح شیمیایی شده است. یکی از پرونده‌های مهم این سازمان از سال 2013 پرونده سوریه هست. با مروری بر گزارش‌های این سازمان نمی‌توان به‌صراحت دولت سوریه را متهم به استفاده از این سلاح‌ها کرد و به نظر می‌رسد موضوع استفاده از سلاح‌های شیمیایی در سوریه بیش از آنکه دغدغه کشف حقیقت و حفظ حقوق بشر داشته باشد به بهانه‌ای برای مخالفان داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی سوریه و محور مقاومت تبدیل شده تا به اقدامات خود علیه این کشور و محور مقاومت مشروعیت ببخشند به‌طوری‌که روند سیاسی کاری در این موضوع مشهود هست.

---

منابع و پی نوشت ها:

 

[1] Chemical Weapons Convention(CWC)

[2] Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons(OPCW)

[3] See: OPCW Website: https://www.opcw.org.

[4] See: Avner Cohen, “Israel and Chemical/Biological Weapons: History, Deterrence, and Arms Control”, The Nonproliferation Review, Number 3, Volume 8, Fall-Winter 2001, pp. 27-57.

[5] Ahmet Üzümcü

[6] همام سرحان، «سوريا لا تمتلك القدرة على شنّ حرب كيميائية»،SWI، 24 سبتمبر 2012، متاح علی الرابط:

https://www.swissinfo.ch/ara/33516708 (24-04-2018).

[7] «أوباما يحذر الاسد: الاسلحة الكيماوية خط أحمر»، صحيفة الاقتصادية، 20‏ أغسطس 2012، متاح علی الرابط:

http://www.aleqt.com/2012/08/20/article_684860.html (24-04-2018).

 

[8] Neil MacFarquhar and Eric S. Schmitt, «Syria Threatens Chemical Attack on Foreign Force», The New York Times, 23 July 2012, available at: https://www.nytimes.com/2012/07/24/world/middleeast/chemical-weapons-wont-be-used-in-rebellion-syria-says.html (24-04-2018).

 

 

[9] «سوریه از 22 مهر رسماً عضو معاهده منع استفاده از تسلیحات شیمیایی است»، ایسنا، 24 شهریور 1392، قابل دسترسی در:

https://www.isna.ir/news/92062414803/ (24-04-2018).

[10] See: OPCW Website: https://www.opcw.org.