اندیشکده راهبردی تبیین- سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، نام سازمانی است که ایران، ترکیه و پاکستان در سال 1343 برای توسعه همکاری‌های بین خود با تمرکز بر مبادلات اقتصادی بنیان گذاشتند. پس از فروپاشی شوروی و با پیوستن کشورهای افغانستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان اعضای این سازمان به 10 عضو افزایش یافت. هم‌اکنون کشورهای اکو با دارا بودن حدود ۳۳۰ میلیون نفر جمعیت و ۸٬۶۲۰٬۶۹۷ کیلومترمربع وسعت جمعی کشورها و منابع عظیم انرژی و بازار مصرف، ظرفیت بالقوه کم‌نظیری را برای همکاری منطقه‌ای در خود مستتر دارند. با توجه به محدودیت‌ها و مشکلاتی که سبب شده‌اند تا سازمان اکو در شرایط فعلی با رکود و افول مواجه شود، و با عنایت به نقش برجسته ایران در این سازمان منطقه‌ای، لازم است تا دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران اقداماتی را برای احیای مجدد این سازمان، به‌ویژه در جهت مقابله با اقدامات خصمانه و تحریم‌های اقتصادی غرب انجام دهد. بررسی الزامات دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در احیای مجدد سازمان اکو موضوعی است که در یادداشت پژوهشی پیش رو مورد تمرکز مطالعاتی قرار خواهد گرفت.
ظرفیت‌هایی بالقوه و بالفعل در حوزه‌های اقتصادی، تجاری و سیاسی
جمهوری اسلامی ایران، پاکستان، افغانستان، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ترکیه، تاجیکستان و ترکمنستان، 10 کشور عضو اکو با 60 میلیارد دلار تجارت فی‌مابین، 10 درصد تراز تجاری منطقه را به خود اختصاص داده‌اند بااین‌وجود اجرایی شدن موافقت‌نامه‌های این سازمان در زمینه‌های اقتصادی، بازرگانی، حمل‌ونقل و انرژی می‌تواند به توسعه اقتصادی منطقه اکو و به‌تبع آن ارتقای سطح رفاه مردم کشورهای عضو منجر شود. در این میان واگذاری دبیر کلی اکو به جمهوری اسلامی ایران برای سه سال پیش رو یعنی از سال 2018 تا 2020 که از مصوبات آخرین نشست سازمان اکو (فروردین‌ماه سال جاری) بود و نیز تأکید بیانیه پایانی بر حمایت از ایران برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی WTO و تقبیح تحریم‌های یک‌جانبه اقتصادی علیه کشورهایی که مانع توسعه اقتصادی و تجارت آزاد میان ملت‌ها است؛ ازجمله مقدماتی است که می‌تواند محمل تلاش ایران برای استفاده بیشتر از ظرفیت‌های این سازمان را فراهم آورد. منطقه اکو با جمعیت تقریبی 330 میلیونی، منابع غنی زیرزمینی و پیوند‌های عمیق و دیرین میان مردمش ظرفیت بسیار بالایی برای تبدیل شدن به قطب اقتصادی تأثیرگذار در اقتصاد بین‌الملل را دارد. اکو به‌عنوان تنها سازمان منطقه‌ای که مقر آن در جمهوری اسلامی ایران قرار دارد، فرصت مناسبی را در اختیار دیپلماسی چندجانبه کشورمان قرار می‌دهد.
مروري بر تاريخچه و اقتصاد و تجارت سازمان همکاری‌های اقتصادي (اكو) باوجود برخي شباهت‌های جغرافيايي و فرهنگي بين كشورهاي عضو، وضعيت آن‌ها در برخي زمینه‌ها بسيار متفاوت از يكديگر است؛ براي مثال، همانطوركه از نمودار 1 پيداست، سطح درآمد سرانه كشورهاي اكو تفاوت بسياري با يكديگر دارد: اين كشورها به دو دسته كشورهاي ثروتمندتر يعنـي تركيـه، قزاقسـتان، ايران، آذربايجان و تركمنستان و فقيرتر، يعني بقية كشورهاي عضو تقسيم می‌شوند. بر اساس نظریه لينـدر، هرچه درآمد سرانه، سلیقه‌های مصرفي، بين كشورها مشابه‌تر باشد، تجارت كالاها بين آن‌ها نيز بيشتر اسـت. حال‌آنکه بر مبناي نظریه هكشرـ اوهلين، اختلاف بيشتر در درآمد سرانه (معـرف اخـتلاف بيشـتر در ذخـاير نسبي از عوامل توليد) است كه محرك تجارت دوجانبه بين كشورهاست.
بررسي آماري ديگري نشان می‌دهد كه سهم كشورهاي اكو از درآمد كل مجموعه نيز بسـيار متفـاوت از يكديگر است. انتظـار مـا آن است كه نبود تقارن در توزيع درآمد بين اين كشـورها، منجـر بـه نبـود تقـارن درخـور مقایسه‌ای در تـوان توليدي و اندازه تقاضاي اين كشورها براي توليدات داخلي يا خارجي شود. چنين عـاملي مجـدداً از عوامـل مؤثر بر الگوي تجارت دوجانبه كشورهاي عضو اكو خواهد بود.
هم‌اکنون، تجارت درون‌گروهی كشورهاي عضو اكو بسيار ناچيز است و به‌سختی بـه 8درصـد تجـارت كل اين كشورها با دنيا می‌رسد. چنـين وضـعيتي ايـن پرسـش را بـه ذهـن متبـادر می‌سازد كـه آيـا اصـولاً كشورهاي اكو از اقتصادهايي مكمل يا مشابه يكديگر برخوردارنـد؟
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نقش عوامل عینی و ثابت در روند همگرایی میان اعضاي اکو
به‌طورکلی، بر اساس مجموعه‌ای از عوامل عینی و ثابت در نظریه جـوزف ناي، عوامل بسیار مهم جغرافیایی و اقتصادي باعث ایجاد و تداوم همکاری‌ها در اکـو و حرکـت آن به سمت همگرایی منطقه‌ای شده‌اند. برخی از مهم‌ترین این عوامل عبارت‌اند از :
در اختیار داشتن افزون بر ۳۳0 میلیون نفـر از جمعیـت مـسلمانان جهـان کـه از نظـر اقتصادي نیز یک بازار قوي براي توسعه مبادلات تجاري محسوب می‌شود ؛
وسعتی در حدود ۸ میلیون کیلومترمربع که معادل 18 درصد مـساحت آسـیا و 6 درصد مساحت کل جهان است ؛
هم‌جواری و نزدیکی با آبراه‌های بزرگ جهان مانند خلیج‌فارس دریـاي عمـان، دریـاي خزر، اقیانوس هند دریاي مدیترانه دریاي سیاه و دسترسی مستقیم به آن‌ها؛
برخورداري از منابع عظیم نفت و گاز که به‌عنوان یکی از مناطق مکمل خلیج‌فارس ازنظر تأمین منابع انرژي جهان محسوب می‌شود.
به‌این‌ترتیب ، اکو پس از اتحادیه اروپا به بزرگ‌ترین سازمان منطقه‌ای تبدیل گردیده که امکانات و توانایی‌های بالقوه عظیمی را به لحاظ کمی در خود جمـع کـرده اسـت . عوامـل جغرافیایی در توسعه همکاری‌های منطقه‌ای اعضاء داراي اهمیت چشمگیري است. کشورهاي عضو اکو برخلاف اعضاي اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای جنـوب آسـیا ( سـارك ) و حتـی درگیر مسائل و مشکلات ارضی و مـرزي قابل‌توجهی در اتحادیه کشورهاي جنوب شرق آسیا (آ سه آن) نیستند. اعضاي جدید در پی پیوستن به این سازمان این امکان را یافته‌اند تـا بجـاي مسافت‌های دور و بنادر اقیـانوس آرام از آب‌های خلیج‌فارس و دریـاي عمـان بـه ترانزیـت کالاهاي موردنیاز خود یا صادرات محـصولات کـشاورزي و انـرژي بپردازنـد و از ایـن طریـق دشواری‌های «محصور در خشکی بودن» را کاهش دهند. بررسی ویژگی‌های عمومی و شرایط جغرافیایی اعضاي اکو به‌خوبی نشان‌دهنده نزدیکی جغرافیایی آن‌ها به یکدیگر به‌عنوان یکی از شاخص‌های مؤثر در توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و طراحی الگوي تجارت آزاد اسـت. هـر یک از اعضاي بنیان‌گذار اکو می‌تواند راه‌های مناسبی را براي ارتباط بخشیدن به اعـضاي تـازه این سازمان با آبراه‌های بزرگ جهان ارائه نماید. وجود مزیت پیوستگی و وابستگی جغرافیـایی اعضاي اکو به یکدیگر مهم‌ترین نقطه قوت سـازمان اسـت کـه به‌خوبی می‌تواند شـکوفایی اقتصادي این کشورها را در پی داشته باشد.[1]
نقش عناصر مشترك تاریخی، فرهنگی و هویتی در همگرایی اعضاي اکو
نظریه سازه‌انگاری در تـلاش اسـت تـا از طریـق رهیافـت سیاست هویت، نقش و تأثیر اجتماعات بین الاذهـانی ماننـد؛ ملی‌گرایی، فرهنـگ، قومیـت، مذهب و زبان را در سیاست بین‌الملل توضیح دهد.[2] در فرآیند هویت‌سازی علاوه بر متغیرهاي هنجاري بین‌المللی، انگاره‌ها و ارزش‌های داخـل جوامع مانند فرهنگ سیاسی، زبان، ویژگی‌های انسانی- جمعیتی و جغرافیـاي کـشور یـا یک منطقه خاص نقشی سـازنده و قوام‌بخش دارنـد. بـا توجـه بـه ایـن دیـدگاه، ورود مجموعه‌ای از کشورهاي داراي فرهنگ و تاریخ مشترك به خانواده اکو، روحی تـازه را در کالبد آن دمید. کشورهاي عضو اکو داراي اشتراکات فرهنگی قابـل ملاحظه‌ای هـستند . بیش از 90 درصد از جمعیت منطقه را مسلمانان تشکیل می‌دهند. به‌رغم وجود ملیت‌ها و گروه‌های نـژادي مختلـف در ایـن منطقـه، باورهـاي مـذهبی سـبب ایجـاد نزدیکـی چشمگیري میان مردم شده است. طی قرن پنجم تـا سـیزدهم، زبـان فارسی‌زبان رسمی مناطق شرقی ایران و شبه‌قاره هنـد را تـشکیل می‌داد. ترکیـه نیـز داراي پیوندهاي قومی و زبانی با سکنه آسیاي مرکزي و جمهـوري آذربایجـان اسـت و پـس از الحاق اعضاي جدید، بر اشتراکات خود با آنان به‌عنوان پایه و اساس توسعه همکاری‌های منطقه‌ای تأکید کرده است. از سوي دیگر، اسلام، بخشی از هویت مشترك مردم سـاکن در کشورهاي عضو اکو را تشکیل می‌دهد. اکو سازمانی متـشکل از ده کـشور مـسلمان است که تاکنون درهاي خود را به روي کشورهاي غیرمسلمان منطقه بسته نگـاه داشـته است. در مورد پیوندهاي تاریخی نیز، جاده ابریشم از نخستین سال‌های ظهور مـسیحیت براي گسترش تجارت میان شرق و غرب به کار گرفته می‌شد. میراث تـاریخی – فرهنگـی منطقه اکو، زمینه مستحکمی را براي توسعه روابط میان این کشورها فراهم آورده اسـت .
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
بررسی شاخص‌های اصلی نظام اقتصادي کشورهاي عضو اکو نشان می‌دهد کـه میـزان توسـعه اقتصادي این کشورها داراي ناهمگونی اساسی است . این تفاوت را می‌توان در حجـم تولیـد ناخـالص داخلی و میزان رشد اقتصادي آن‌ها ملاحظه کـرد.[3] در سال‌های اخیر به‌طور مشخص کشورهاي ترکیـه، ایـران، پاکـستان و قزاقـستان در رشـد حجمی تولید ناخالص داخلی منطقه سهم عمده‌ای داشته‌اند. به همین دلیـل درآمـد سـرانه منطقه اکو درمجموع رقم قابل‌توجهی را نشان می‌دهد به‌طوری‌که در سـال 2012 متوسط درآمد سرانه منطقه به حدود 4960 دلار رسید.
ائتلاف‌سازی و مقابله با فـشارهاي خـارجی
جمهـوري اسـلامی ایـران بـا توجـه بـه محوریت غیرقابل‌انکار خود در اکو، می‌تواند با ائتلاف و اتحاد با شرکاي بزرگ منطقه‌ای مانند ترکیه و پاکستان، قدرت چانه‌زنی خود را در زمینه‌های گونـاگون بـالا بـرده و از ایـن طریـق چالش‌های منطقه‌ای و جهانی پیش روي را تعدیل نماید. از سـوي دیگـر درحالی‌که نگـاه غالب سال‌های اخیر در روابط خارجی ایران با کشورهاي غربی بخصوص آمریکـا، برتـري امـور امنیتی و سیاسی بوده و کاهش شدید حجم مبادلات اقتصادي ایـران و اروپـا نیـز مؤید ایـن نکته است، گرایش به کشورهاي همسایه و آسیایی می‌تواند به ایران این مجال را بدهد کـه از ظرفیت همکاري با همسایگان شرقی و شمالی براي پایه‌ریزی و اجراي مؤثرتر سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و کسب آمادگی براي روزهاي سخت و مقابله با تحریم‌ها و فـشارها اسـتفاده نماید. بنابراین با توجه به میزان سرمایه‌گذاری که ایران در اکو انجام داده اسـت در صـورت تقویت و گسترش همگرایی در این سازمان، ظرفیت‌های اقتـصادي ایـران بالفعـل شده و می‌تواند موجب کم‌رنگ شدن فشارها و تحریم‌های اقتصادي شود. طبق نظریه‌های همگرایی، فرآیند همگرایی منجر به وابستگی متقابل کشورهاي یک منطقه می‌گردد و در پی آن امکان تحریم بین‌المللی علیه کشورهاي عضو یک تشکل منطقه‌ای بی‌اثر می‌شود.
راهبردهای ایران در اکو
راهبردهای میان‌مدت و بلندمدت ایران در اکو در دو سطح ملی و منطقه‌ای به شرح زیر می‌تواند در راستای احیای مجدد و نقش‌آفرینی آن به‌ویژه در مقابل تحریم‌های یک‌جانبه ایالات‌متحده آمریکا مفید باشد.
الف) در سطح ملی
– اصلاح نگرش مدیران و برنامه ریزان اقتصادي کـشور نـسبت بـه جایگاه و اهمیت اکو
– احیاي شوراي عالی اکو
– فعـال شـدن سـازمان مـدیریت و برنامه‌ریزی کـشور به‌عنوان هماهنگ‌کننده دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط در داخل براي اجراي برنامه‌های مـصوب شـوراي برنامه‌ریزی منطقه‌ای اکو؛
– رفع موانع همکاري و تسهیل توسعه تجارت درون منطقه‌ای از طریـق اجرایـی کـردن کامل موافقت‌نامه‌های مهم اکو مانند «اکوتا » و چارچوب حمل‌ونقل ترانزیت ؛
– تدوین راهبرد بلندمدت ملی ایران در اکو بایـد بـه نحـوي باشـد کـه همکـاري و مشارکت همه دستگاه‌های اجرایی کشور در فعالیت‌های این سازمان به یک طرح ملی تبـدیل شود.
ب) در سطح منطقه‌ای
– تقویت همگرایی کامل اقتصادي در این سازمان
– هماهنگ کردن قـوانین و مقررات تجاري میان اعضاء
– تلاش پیگیر بـراي ایجـاد تحـول در نگرش‌های نخبگان منطقه‌ای است حامی سیاست‌های تمرکـز قـدرت در درون واحدهاي ملی
– ایجاد سازگاري بیـشتر در اهـداف کـشورهاي عـضو
– گـسترش زمینه‌های فعالیت فرهنگی میان اعضاء
– ایجاد بازار مـشترك بین کشورهای عضو اکو
– تقویت و تحکیم انسجام درونی اکو
– افـزایش تعامـل بـا شـرکاي توسعه‌ای
– فعال کردن موضوع عضویت ناظر و طرف گفتگو
– کنار زدن برخی از اعضاي غیرفعال و بی‌انگیزه و هموار ساختن راه ورود کشورهاي باانگیزه، تازه‌نفس و قدرتمند از نظر سیاسی و اقتصادي؛
تحولات جدید و فرصت‌ها
در پی بروز تحولات جدید در منطقه، سازمان اکو نیز از این تغییر و تحولات بی‌تأثیر نبوده است. اعلام استراتژی ایالات‌متحده امریکا در قبال افغانستان، هم‌زمان بود با انتقادات تندی بود که دونالد ترامپ علیه پاکستان انجام داد. ترامپ گفت آمریکا میلیاردها دلار در اختیار پاکستان گذاشته ولی آن‌ها به گروه‌هایی که عوامل بی‌نظمی و خشونت هستند، فضای امن داده‌اند. او همچنین گفت که پاکستان پناهگاه سازمان‌هایی شده است که هرروز تلاش می‌کنند مردم ما را بکشند. درواقع آمریکا تلاش دارد شکست سیاست‌های خود در افغانستان را به پاکستان ارتباط دهد. از سوی دیگر راهبرد ایالات‌متحده امریکا حمایت از دهلی‌نو برای مقابله با گسترش قدرت چین و اعمال فشار بر پاکستان است. هند نیز با توجه به اهداف اقتصادی بزرگ که در منطقه دنبال می‌کند و رقابتی که با چین و پاکستان دارد، از افزایش نقش خود، استقبال کرده است. لذا برخورد کنونی امریکا با پاکستان برخلاف دوران اوباما، که بر محوریت همکاری با پاکستان برای حل بحران افغانستان بود، مبتنی بر خارج نمودن پاکستان از مرکز توجه خود و اتخاذ سیاستی تند و سرسختانه در قبال آن است که این امر اسلام‌آباد را متوجه گسترش همکاری‌های منطقه‌ای برای جبران کاستی‌های کاهش حمایت احتمالی غرب در آینده کرده است و اکو یکی از مهم‌ترین فضاهای پیش روی پاکستان در این مسیر خواهد بود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اختلافات کنونی ترکیه و آمریکا، که در حال حاضر به اوج خود رسیده است، نیز بخشی از تحولات منطقه‌ای مهم و تأثیرگذار بر آینده اکو خواهد بود. این اختلافات در حال حاضر پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ تشدید شده است. ترکیه به‌شدت از کمک آمریکا به معرضان کرد سوری نگران است و این اقدام امریکا را خلاف امنیت خود می‌داند. به‌ویژه اینکه بخشی از کردهای سوری در اتحاد با پ.ک.ک هستند و آمریکا نیز از آن‌ها حمایت می‌کند. در مورد کودتای نافرجام سال 2016 نیز اختلافات ترکیه و آمریکا ادامه دارد. ترکیه خواهان استرداد فتح‌الله گولن است و آمریکا از انجام این کار خودداری می‌کند و بالاخره بحران اخیر صدور ویزا بین دو کشور نیز بیانگر افزایش تضاد و تنش موجود در بین دو کشور است. اختلافات ترکیه و آمریکا می‌تواند عاملی برای توجه بیشتر ترکیه به اکو باشد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
با عنایت به اینکه گسترش تعاملات با کشورهای همسایه از اولویت‌های سیاست خارجی کشورمان است، اکو یکی از سازوکارهای مناسب برای تحقق این هدف محسوب می‌شود. همکاری چندجانبه به‌عنوان مکمل مناسبات دوجانبه در بخش‌های اقتصادی و بازرگانی و حمل‌ونقل موجب به هم پیوستگی بیشتر کشورها شده و درنهایت به تقویت مناسبات سیاسی و افزایش تفاهم و اعتماد بین آن‌ها و تحکیم دوستی بین آن‌ها منتهی می‌شود. بر این اساس شایسته است که ایران در دوره مسئولیت دبیر کلی اکو بیشترین تلاش را در راه تحقق این اهداف به کار بندد.
ازآنجایی‌که تجارت آزاد منطقه‌ای مرحله‌ای مقدماتي و درعین‌حال مهم براي كشورهاي درحال‌توسعه، پيش از پيوستن به تجارت آزاد در سطح جهاني است. سـازمان همکاری‌های اقتصـادي (اكـو) مهم‌ترین قرارداد اقتصادي چندجانبه ايران براي توسعه همگرايي منطقه‌ای در حوزه اقتصاد و تجارت اسـت که با توجه به شرایط ویژه منطقه در همکاری با کشورهای همسایه و عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی بتواند به ظرفیت لازم جهت حضور در بازارهای جهانی آمادگی لازم را کسب کند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
فعالیت‌های اکو در سال‌های پس از تجدید حیات (پس از 1986) با اثرات ملموسی همراه نبوده است، اما می‌توان با توجه به تحولات جدید منطقه‌ای و بین‌المللی و با تکیه بر فرصت‌هایی که کشورهای این سازمان از آنان برخوردارند زمینه همکاری‌های گسترده‌تر را فراهم نمود. درواقع تیرگی روابط دو عضو اصلی سازمان یعنی ترکیه و پاکستان با آمریکا می‌تواند این فرصت را برای اکو فراهم نماید که این دو بتوانند در کنار ایران و سایر کشورهای عضو، همکاری‌های خود را گسترش دهند که علاوه بر کاهش واگرایی و حرکت به‌سوی همگرایی بیشتر، ضمن فراهم نمودن هرچه بیشتر همکاری‌های اقتصادی و تجاری در راستای توسعه پایدار، سازمانی منطقه‌ای را تشکیل دهند که از عوارض منفی جهانی‌سازی اقتصاد و حربه‌هایی همچون تحریم کمتر آسیب ببیند و از سوی دیگر اتحادی منطقه‌ای را علیه سیاست‌های بحران‌زا و تنش‌آفرین ایالات‌متحده و اسرائیل، به‌ویژه در خاورمیانه و آسیای مرکزی، ایجاد نمایند. پس سازمان همکاری‌های اقتصادی ضمن ایجاد بستری مناسب جهت افزایش همکاری‌های منطقه‌ای این توان را به جمهوری اسلامی ایران می‌دهد که بتواند تحریم‌های کشورهای غربی مقابله کرده و آمادگی لازم را برای مشارکت در بازارهای جهانی را فراهم نماید.
پی‌نوشت‌ها و ارجاعات
[1] «جمهوري اسلامی ایران و سازمان همکاری‌های اقتصادي اکو، بیست سال پس از گسترش این سازمان»، اشلقی و دامن پاک
[2] دهقـانی فیروزآبـادي، موانع همگرایی اقتصادی در اکو، دانشگاه علامه طباطبایی (ره) 1389، ص 43
[3] ECO of Report Statistical, 2013 – 2014
