اندیشکده راهبردی تبیین | مرکز تفکر نسل سوم انقلاب

اندیشکده راهبردی تبیین – بر اساس آن‌چه هیئت عالی انتخابات پارلمانی عراق اعلام کرده است، لیست سائرون نحو الاصلاح به رهبری مقتدی صدر با کسب 54 کرسی موفق شده است در صدر جدول گروه‌ها واحزاب قرار گیرد. ائتلاف فتح که عملا شاخه سیاسی حشد الشعبی محسوب می‌شود و ائتلاف نصر به رهبری حیدر العبادی نیز با کسب 47 و 42 کرسی در جایگاه دوم و سوم قرار دارند. البته حزب استقامت که وابسته به جریان صدر است، در قالب سائرون حدود 30 کرسی را به دست آورده و باقی کرسی های سائرون از آن احزابی شد که با صدر ائتلاف کرده اند.

با وجود این‌ احتمال که صدر علی رغم کسب این پیروزی، نتواند نامزد مدنظر خود برای نخست‌وزیری را به این جایگاه برساند، باز هم باید گفت او و یارانش به موفقیت مهمی دست یافته‌اند. حداقل این پیروزی این است که او در عرصه سیاسی عراق از قدرت چانه‌زنی بیشتری برخودار شده و حامیانش را منسجم‌تر از قبل خواهد ساخت. گفتمان صدر نیز بیشتر مورد بررسی دیگران قرار گرفته و احتمالا بر ضریب نفوذ آن افزوده خواهد شد. این گفتمان در برخی حوزه‌ها به گفتمان ایران نزدیک بوده و در برخی حوزه‌ها از آن دور است. هرقدر که ایران و صدر در مبارزه با آمریکا هم‌نظرند، در خصوص حضور ایران در این کشور از یک‌دیگر دورند. بر این اساس فهم دقیق گفتمانی که صدر آن را رهبری می‌کند و فرصت‌ها و تهدیدات ناشی از آن برای جمهوری اسلامی ایران، امری ضروری می‌نمایاند. در این نوشتار به تبیین گفتمان صدر در برخی از حوزه های مهم داخلی و خارجی عراق پرداخته و در پایان، فرصت ها و تهدیدهای ناشی از پیروزی این جریان در انتخابات پارلمانی عراق، مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

جایگاه عرب‌گرایی در گفتمان صدر

مقتدی صدر به اعتبار این که عراقی و عرب است، به طور طبیعی به عرب گرایی تمایل دارد. چنین رویکردی در پدر او نیز وجود داشت. شاید صدر از ابتدا چنین گرایشی را ابراز نمی کرد، اما طی سال های اخیر این رویکرد در او تقویت شده است. سفر او به کشورهای عربی مانند عربستان سعودی و امارات و اظهاراتش در این خصوص حاکی از این رویکرد تازه صدر است.

صدر بر این باور است که عراق یک کشور عربی است و در نتیجه باید نسبت به کشورهای عربی انفتاح بیشتری نشان دهد. اما آن چه مربوط به شخص و جریان او می شود ظاهرا واکنشی است به این ذهنیت که وی از ابتدا متمایل و وابسته به جمهوری اسلامی ایران بوده است، اما اکنون می خواهد از این وابستگی رها شده و به قلمروی اعراب بپیوندد.[1]

زوایه یافتن صدر با ایران، از یک جهت در این راستا قابل ارزیابی است. صدر چند سالی است مخالفت خود را با سیاست های ایران در عراق و منطقه اعلام کرده و در مقابل، به کشورهای عربی به ویژه عربستان سعودی ـ به عنوان رقیب جمهوری اسلامی ایران ـ گرایش یافته است.

البته نزدیکی صدر به عربستان سعودی که سال ها منتقد سیاست های این کشور در عراق بود، سوال برانگیز بود. توجیه جریان صدر برای این امر فاصله گرفتن عربستان از سیاست های افراطی و در پیش گرفتن گفتمان دینی معتدل و پرهیز از طائفه گری بود که به همزیستی مسالمت‌آمیز و همکاری مشترک بین دو کشور و دو ملت دعوت می ‌کند و مقتدی صدر نیز چنین گفتمانی را در پیش گرفته است.

در بیانیه دفتر اطلاع‌رسانی صدر آمده است که صدر در سفر به عربستان سعودی درباره تقویت همکاری بین عراق و عربستان در زمینه‌های مختلف، کمک‌های بشردوستانه به آوارگان و مهاجران و آسیب دیدگان جنگ با مقامات سعودی گفتگو کرد و در این راستا سلمان بن عبدالعزیز دستور ارائه 10 میلیون دلار دیگر برای کمک به آوارگان از طریق دولت عراق را صادر کرد.[2]

جایگاه ملی‌گرایی در گفتمان صدر

مقتدی صدر در انتخابات 2018 گفتمان تازه ای در پیش گرفت که یکی از مشخصه های مهم آن ملی گرایی به جای فرقه گرایی و طائفه گری بود. در هیچ‌یک از انتخابات‌های گذشته عراق چنین رویکردی وجود نداشت، زیرا سیاست های نیم‌سده گذشته دو مؤلفه مهم جمعیت این کشور یعنی شیعه‌ها و کردها را به حاشیه می‌راند. کشاکش فرقه‌ای پس از سقوط صدام نیز این روند را تقویت کرد. این گفتمان به‌ویژه زمانی به اوج رسید که چندین استان کشور به تصرف نیروهای تکفیری داعش درآمد؛ اما به‌تدریج برای شهروندان عراقی معلوم شد که گفتمان فرقه‌گرا نه‌تنها راه‌حل مناسبی برای حمایت از تعلقات قومیتی و مذهبی محسوب نمی‌شود، بلکه این گفتمان، یکی از مهم‌ترین عوامل دامن‌زدن به این نوع از مخاصمات است.[3]

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

ظاهرا صدر به این جمع بندی رسیده است که به جای تعلقات طائفه ای باید گفتمان ملی گرایی را جایگزین کند و به همین دلیل پس از ائتلاف با احزاب کمونیست، مدنی و لائیک، لیست سائرون را تشکیل داد.

همراهی و همسویی مرجعیت نجف با گفتمان ملی گرایی نیز باعث شد نه تنها مقتدی صدر، بلکه سایر گروه ها و جریان های شیعی هم به شعارهای ملی روی آوردند. تکیه بر تکنوکراسی برای اداره امور کشور نیز در این رویکرد می گنجد، رویکردی که مقتدی صدر آن را در پیش گرفته و دعوت به تشکیل دولت با حضور فن سالاران نموده است.[4]

بر این اساس می توان گفت مقتدی صدر به نحوی تحت تاثیر تغییر گفتمانی در عراق قرار گرفته است؛ وگرنه شخصیت و سابقه مقتدی صدر به گونه ای است که یکی از وجوه آن، طائفه گری بوده است.

جایگاه مبارزه با آمریکا و اشغال‌گران در گفتمان صدر

مفتدا صدر از ابتدا به اتخاذ مواضع شدید ضد آمریکایی معروف بود. وی در سال 2003 از اشغالگران خواست عراق را ترک کنند. اما با ادامه حضور آن ها در عراق، اواخر همان سال وارد درگیری مسلحانه با اشغالگران آمریکایی شد. وی در یکی از خطبه های نماز جمعه در کوفه، تشکیل گروه مسلح «جیش المهدی» را اعلام کرد که وظیفه آن مبارزه با نیروهای اشغالگر در خاک عراق است.[5]

نیروهای جیش المهدی در آوریل و آگوست سال 2004 دو عملیات گسترده را در شهر نجف علیه نیروهای آمریکایی سامان دادند. بعد از این رویداد، جنگی فرسایشی میان نیروهای امنیتی عراق و آمریکایی‌ها با نیروهای نظامی وابسته به صدر به جریان افتاد که تا سال 2008، پس از انحلال جیش المهدی توسط مقتدی صدر ادامه داشت.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

با توجه به آن که دولت وقت عراق حضور آمریکایی ها را در عراق به رسمیت شناخته بود، میان صدر و دولت تنش بوجود آمد و نهایتا با دخالت مرجعیت، درگیری جیش المهدی با آمریکایی ها پایان یافت.

صدر پس از انحلال جیش المهدی رویکرد ضدآمریکایی خود را همچنان حفظ کرد و هر از گاهی به آنان هشدار می داد. این در حالی بود که سایر گروه های شیعی تا این حد با آمریکا و حضورش در عراق مخالف نبودند.

برای مثال مجلس اعلای اسلامی دارای رویکردی ملایم‌تر و عمل‌گرایانه‌تر در قبال امریکا است. حزب الدعوه دارای موضعی انتقادی‌تر است، اما این گروه نیز از هرگونه ایجاد تنش و خصومت در روابط خود با آمریکا اجتناب می‌کند. گروه صدر تنها گروهی است که به صورتی آشکار دارای مواضع و جهت‌گیری ضد امریکایی است.

خاندان صدر از دیرباز انقلابی و مخالف آمریکا بوده اند، لذا ضدیت مقتدی صدر با اشغالگران آمریکایی امری طبیعی و قابل پیش بینی بود. علاوه بر این، برخی تحلیلگران بر این باورند که گروه صدر برخلاف سایر احزاب شیعی که دارای سابقه فعالیت و ساختار تشکیلاتی‌اند و یا رهبران مذهبی چون آیت‌الله سیستانی که از مقام و مرتبه بالای مذهبی برخوردارند، از ابتدا فاقد زمینه‌های لازم برای طرح سازمان و رهبری خود بود. از این‌رو، مقتدی صدر از ضدیت با آمریکا به‌عنوان موضوعی برای مطرح کردن خود و همچنین ایجاد چالش در برابر سایر گروه‌های شیعی بهره‌ برداری کرد. علاوه بر این، تشدید خشونت‌های فرقه‌ای در عراق و ناتوانی دولت در ایجاد امنیت و همچنین احساسات ضد امریکایی توده‌های شیعی، گرایش به گروه‌ صدر را افزایش داده و این امر به نوبه خود بر تداوم رویکرد ضد امریکایی صدریون تاثیر می‌گذارد.[6]

جایگاه خدمت به مردم در گفتمان صدر

یکی از شعارهای مهم مقتدی صدر خدمت رسانی به مردم و خصوصا رسیدگی به اقشار محروم عراق است. جریان صدر ریشه در توده های محروم دارد و به همین دلیل و با توجه به روحیه اعتراض آمیزی که دارد، نماینده آن ها در مطالبات از دولت شده است.

با نگاهی به سوابق تظاهرات و اعتراضاتی که جریان او هدایت کرده است، معلوم می شود علاوه بر موضوع مبارزه با فساد، ارائه خدمات دولتی به مردم، جزء مطالبات و اهداف اصلی این اعتراضات بوده است. از نگاه صدر تاکید بر دولت تکنوکرات، ایجاد بابی برای رزق مردم و خدمات رسانی به آن ها و جلوگیری از سرقت بیت المال توسط احزاب است.[7]

مقتدی صدر پس از انتخابات در توئیتی اعلام کرد: پس از آن که ملت با رای خود در انتخاباتی پرشکوه قوه مقننه را تشکیل داد، قوه مجریه باید بر اساس عدالت و رفاه و امنیت عمل کند، نه آن که به ساختن قصر بپردازد.[8]

مقتدی صدر در سال 2016 برنامه‌ای را برای اصلاحات در دولت پیشنهاد داد که شامل ابعاد سیاسی، امنیتی و اقتصادی بود و حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق از پارلمان خواست به وی اختیار کامل بدهد تا کابینه وقت را تغییر داده و یک کابینه جدید تشکیل دهد؛ اما پارلمان با این موضوع مخالفت کرد.

پس ‌از آن به دعوت مقتدی صدر، حدود یک‌ میلیون نفر از مردم عراق علیه فساد و سیاست‌های دولت مرکزی، در میدان التحریر در مرکز بغداد تجمع کردند. مقتدی صدر در حضور انبوه تظاهرکنندگان از سیاست‌های دولت مرکزی انتقاد کرد و گفت دولت عراق با بی‌توجهی به ملت، آن‌ها را مجبور کرد با ترس، مرگ و گرسنگی مبارزه کنند.

در آوریل 2016 همه وزرای جریان صدر در کابینه دولت حیدر العبادی اعلام کردند که استعفای خود را تقدیم العبادی کرده‌اند. وزرای جریان صدر با اشاره به دلایل استعفای خود تأکید کردند این کار پس از سخنرانی مقتدی صدر در پایان تحصن مردمی در منطقه الخضراء در بغداد انجام شده و از نظر آن ها باقی ماندن در یک دولت و سهم خواهی جدید باعث فساد و شکست مجدد می‌شود.[9]

در 30 آوریل 2016 طرفداران مقتدی صدر از موانع موجود در امنیتی‌ترین منطقه سیاسی عراق گذار نمودند و پارلمان عراق را به اشغال خود در آورند. در جریان اشغال پارلمان تعدادی از نمایندگان مجلس ملی عراق هم گروگان گرفته شدند و حملاتی از سوی معترضان بر علیه آنان انجام گرفت. متعاقب این حادثه پارلمان عراق با تعطیلی مواجه شد.

موضوع خدمات رسانی پیشتر هم مورد توجه مقتدی صدر قرار گرفته بود. جریان صدر در تابستان ۲۰۱۵ با بهره‌گیری از اعتراض مسالمت‌آمیز مردم به کمبود برق، تظاهرات خیابانی علیه دولت عراق به راه انداخت که بیش از شش ماه به طول انجامید. این اتفاق در حالی رخ داد که ارتش و نیروهای مردمی عراق در مناطق غربی این کشور در حال مبارزه با تروریسم داعش بودند. همین اتفاق سبب بروز تنش‌های سیاسی در داخل عراق، اعمال فشار بر کابینه العبادی، بهره‌گیری مخالفان دولت و همچنین معارضان سیاسی از جمله حزب منحله بعث و به تاخیر افتادن عملیات مبارزه با تروریسم در استان الانبار شد.[10]

مقتدی صدر و مقابله با نفوذ خارجی‌ها

جریان صدر در گفتمان سیاسی خود قائل به استقلال و تمامیت عراق است، در نتیجه دخالت و نفوذ خارجی را برنمی تابد. پایگاه داخلی مقتدی صدر به او اجازه فعالیت نسبتا مستقل از بازیگران خارجی را بخشیده است. مقابله زبانی و عملی با اشغالگران آمریکایی و مواضع تند گذشته علیه سعودی ها بر اساس این نگاه می باشد.

صدری ها از ابتدا با جمهوری اسلامی مناسبات خوبی داشتند و از حمایت این کشور خصوصا در مقطع مبارزه با آمریکایی ها برخوردار بودند. مقتدی صدر حدود دو سال در ایران اقامت داشت و در برخی رسانه های منطقه به عنوان عامل ایران معرفی می‏شد. اما به تدریج مقتدی صدر راه خود را از ایران جدا کرد و به مخالفت با سیاست های جمهوری اسلامی ایران در منطقه و به ویژه عراق برخاست. وی بارها تصریح کرده است خواهان حفظ روابط حسنه با جمهوری اسلامی است، اما در برخی امور با این کشور اختلاف جوهری دارد.[11]

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

مقتدی صدر نه تنها از حضور و نفوذ ایران با محوریت نیروی قدس در عراق انتقاد کرده، بلکه بارها از مشارکت گروه‌های شبه نظامی شیعی در سوریه انتقاد جدی کرده و حمایت از رژیم بشار اسد را تصمیمی نادرست خوانده بود.

گروه نظامی وابسته به جریان صدر در سازمان نیروهای حشد الشعبی موسوم به «سرایا السلام» نیز از معدود نیروهای شیعی است که در سوریه هیچ فعالیتی انجام نداده و از مرزهای عراق پا بیرون نگذاشته ‌اند. صدر همچنین خواهان انحلال نیروهای الحشد الشعبی پس از نابودی کامل داعش در عراق بوده که نقطه مقابل محور مقاومت و دیدگاه جمهوری اسلامی است.[12]

مقتدی صدر سعی دارد با تکیه بر گفتمان ملی و استقلال عراق، با همه اطراف روابط متوازن داشته باشد. حتی وی اعلام کرده است ما آماده میانجیگری برای حل و فصل برخی مسائل میان ایران و عربستان هستیم. به اعتقاد صدر تنش سیاسی میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان نتایج منفی برای عراق دارد به همین دلیل اعلام آمادگی کرده است تا با وجود مشکلات در این مسیر برای حل مسائل فیما بین آن ها در چارچوب مصلحت عراق و منطقه وارد عمل شود.[13]

درست است که گفتمان جدید صدر در شرایط تازه عراق، منطقی و توجیه پذیر است؛ اما چرخش مقتدی صدر حداقل در دو حوزه ایران و عربستان چندان باورپذیر نیست. وی زمانی با جمهوری اسلامی روابط خوبی داشت و از کمک های آن برخوردار بود. در مقابل، مقتدی صدر همواره به عربستان می تاخت و دخالت های این کشور را به ویژه در حمایت از بعثی ها و تکفیری های داعش زیر سوال می برد. اما طولی نکشید که مقتدی صدر زمزمه مخالفت با ایران را سرداده و یکباره به سمت عربستان سعودی گرایش یافت. در واکاوی این چرخش چند گزاره قابل طرح است:

– اختلافات داخلی شیعیان موجب اختلاف جریان صدر با ایران شده است. بدین معنا که جمهوری اسلامی معمولا راهبرد حمایت از کلیت شیعیان را در عراق دنبال می کند و زمانی که یکی از جریانات شیعی به دلیل رقابت و اختلاف با سایر جریان ها ساز مخالف می زند، به طور طبیعی روابطش با ایران نیز دچار تنش می شود.

– سعودی ها در راهبرد جدید خود سیاست جذب شیعیان عراق را با هدف دور ساختن آن ها از ایران در پیش گرفته و ماموریت این کار به محمد بن سلمان ولی عهد سعودی محول شد که دم از گفتمان اعتدال و انفتاح می زد. با این نگاه می توان گفت سفر مقتدی صدر به عربستان و نشست با بن سلمان نخستین گام موفق ولی عهد سعودی محسوب می شود.

– سوابق مقتدی صدر نشان می دهد وی فردی احساساتی و دارای شخصیتی ناپایدار و به نوعی دچار تذبذب سیاسی است. لذا چرخش های او قابل پیش بینی بوده و بر همین اساس احتمال تغییر مواضع او در آینده نیز وجود دارد.

فرصت‌های ناشی از توفیق صدر در انتخابات

به نظر می رسد پیروزی مقتدی صدر در انتخابات حداقل از سه جهت فرصت محسوب می شود:

1- وی رهبر یک جریان شیعی است که در میان توده های شیعه (و حتی غیرشیعه) عراق پایگاه مهمی دارد. رای بالای مقتدی صدر در واقع در سبد آرای شیعه ریخته شده و حاکی از پویایی و اقتدار شیعه در عراق به عنوان اکثریت جمعیتی در این کشور است.

2- مقتدی صدر به رغم برخی چرخش ها، همچنان یک عنصر انقلابی است که استکبارستیزی و مقابله با اشغالگری آمریکا در شخصیت او همچنان پابرجاست. لذا پیروزی او در انتخابات خوشایند آمریکایی ها نبوده و بلکه پیروزی مهمی برای محور مقاومت و جمهوری اسلامی ایرانی محسوب می شود.

3- ائتلاف مقتدی صدر با سایر لیست های شیعی به ویژه ائتلاف فتح که در انتخابات دوم شده است، نویدبخش روی کار آمدن دولت مقتدر شیعی و همسو با جبهه مقاومت می باشد.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

تهدیدهای ناشی از توفیق صدر در انتخابات

با توجه به چرخش ها و مواضع جدید مقتدی صدر، پیروزی او در انتخابات ممکن است متضمن تهدیدها و چالش هایی باشد از جمله:

1- در سطح تبلیغاتی و عملیات روانی، از سوی رسانه های مخالف، پیروزی صدر در انتخابات عراق، پیروزی عربستان و شکست ایران قلمداد می شود. این اقدام می تواند بر افکار عمومی تاثیر نهد و مکمل ادعای دخالت و نفوذ ایران در عراق شده و چنین القا کند که رای «آری» مردم عراق به مقتدی صدر در واقع رای «نه» به جمهوری اسلامی ایران بوده است.

2- دوری مقتدی صدر از ایران و نزدیکی او به عربستان سعودی، این نگرانی را برمی انگیزد که لیست سائرون با لیست های نزدیک به ایران (فتح و دولت قانون) وارد ائتلاف نشود و در مقابل، به سوی لیست های رقیب برود. به طور طبیعی رقبا نیز تلاش دارند او را جذب کرده و از تعداد بالای کرسی‌های او برای حضور بیشتر در دولت آینده بهره برداری کنند.

3- گفتمان جدید صدر هر چند به ظاهر مطلوب و وجیه است، اما این نگرانی وجود دارد که پس از پیروزی او در انتخابات، خواسته یا ناخواسته موجب به حاشیه راندن گفتمان اسلامگرایی و مقاومت شود. البته ضدیت مقتدی صدر با آمریکا و یا حمایت او از آرمان فلسطین از حجم این نگرانی می‎کاهد؛ اما در برخی از مسایل منطقه‎ای (به ویژه عربستان و سوریه)، نشانه‏هایی از تعارض صدر با گفتمان مقاومت بچشم می خورد.

منابع

[1] فی الامتحان العراقی، صحیفة المستقبل، 19 أیار 2018

http://almustaqbal.com/article/2046715

[2] جزئیات سفر مقتدی صدر به عربستان، خبرگزاری تسنیم، 11 مرداد 1396

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/05/11/1481139

[3] مسیر مقتدی صدر، روزنامه شرق، 30 اردیبهشت 1397

http://www.sharghdaily.ir/fa/main/detail/187863

[4] الصدر: مقبلون على تشكیل حكومة تكنوقراط، السومریة نیوز، 16 أیار 2018

https://www.alsumaria.tv/news/236748

[5] مقتدى الصدر.. الزعیم الشیعی الذی حارب أمریكا، موقع ساسة، 18 أیار 2018

https://www.sasapost.com /

[6] رویکرد گروه های داخلی عراق به ایران و آمریکا، پژوهشنامه عراق پس از صدام و بازیگران منطقه‌ای، خرداد 1387