اندیشکده راهبردی تبیین – رقابت بین جناح های سیاسی در عربستان در سه سال اخیر و همزمان با به قدرت رسیدن سلمان بن عبدالعزیز بسیار تشدید شده است. این مسئله باعث نوعی انشقاق در قبایل وابسته به پادشاهی سعودی شده و اقدامات محمد بن سلمان ولیعهد سعودی این روند را تشدید کرده است. حمله بن سلمان به مخالفان داخلی و مصارده اموال شاهزاده ها و تجار باعث شده است بسیاری از کارشناسان حتی از احتمال کودتا در عربستان علیه بن سلمان نیز خبر دهند. اما مسئله مهم در شرایط کنونی عربستان به غیبت یک ماهه بن سلمان در عرصه رسانه ای بر می گردد. پس از حادثه تیراندازی در کاخ الخزامی در ریاض در اوایل اردیبهشت ماه هیچ تصویر و یا فیلم مستندی از بن سلمان منتشر نشده و همین مسئله باعث شده است تا کارشناسان از زخمی شدن بن سلمان خبر دهند.
شنبه اول اردیبهشت ماه منابع محلی عربستان از شنیده شدن صدای تیراندازی در نزدیکی قصر سلطنتی محله «الخزامی» در ریاض خبر دادند. طبق معدود گزارش های منتشر شده، ساکنین محله هایی که نزدیک به کاخ سلطنتی بودند، محله های خود را تخلیه کردند. حتی برخی شبکه ها از زخمی شدن ملک سلمان پادشاه سعودی خبر دادند و تاکید کردند محمد بن سلمان و پدرش را به مکانی نامعلوم منتقل کرده اند و شایعاتی شبیه به این ها در رسانه ها و فضای مجازی دست به دست می شد. حتی شایعه انتقال بن سلمان به پایگاه نظامی سلطنتی توسط نیروهای آمریکایی و بلک واتر هم نقل می شد. عده ای می گفتند که آمریکایی ها در حال اعزام نیروهای خود به محل هستند. حتی برخی رسانه‌ها از بسته شدن حریم هوایی ریاض به‌روی تمام پروازهای تجاری و نظامی و پرواز بالگردهای وابسته به گارد ویژه بن‌سلمان خبر دادند. اما با این وجود رئیس پلیس ریاض اعلام کرد که دلیل تیراندازی، نزدیک شدن یک پهپاد اسباب‌بازی به قصر سلطنتی بن‌سلمان بوده است! [۱]
مجتهد افشاگر سعودی همان زمان در توییتی اعلام کرد، حمله به قصر پادشاهی توسط خودروهایی انجام شده که خمپاره‌اندازهای 50 میلی‌متری حمل می کردند. هویت مهاجمان، هدفشان و تعداد قربانیان حمله هنوز نامشخص است. وی چند ساعت بعد در توییتی دیگر تاکید کرد:« هدف حمله شخص محمد بن سلمان ولیعهد عربستان بوده است. 7 تن از طرفین در این درگیری کشته شدند.مهاجمان گریخته اند. شاید مهاجمان از پهپاد هم کمک گرفته باشند.»
پس از این حادثه بن سلمان ناپدید شد و خبرهای منتشر شده در مورد وی بدون تصویر و یا فیلم بود. البته برخی رسانه ها عکس هایی را به تاریخ سه و هفت روز پس از حادثه تیراندازی منتشر کرده اند اما بسیار مشکوک هستند و احتمال اینکه پیش از حادثه تیراندازی گرفته شده باشد نیز وجود دارد. همین مسئله باعث شده است تا برخی از کارشناسان از احتمال ترور و یا زخمی شدن وی خبر دهند. علاوه بر این با مراجعه به صفحه اول خبرگزاری رسمی عربستان که اخبار نشست‌ها و دیدارهای پادشاه و ولیعهد سعودی را منتشر می‌کند، می‌بینیم که در صفحه مربوط به اخبار بن‌سلمان، آخرین خبر و عکسی که از وی وجود دارد مربوط به 24 آوریل (یعنی سه روز پس از حادثه الخزامی) است و از آن تاریخ به بعد دیگر هیچ خبری از بن‌سلمان در صفحه رسمی وی در خبرگزاری رسمی سعودی منتشر نشده است تا بر ابهامات مربوط به سرنوشت وی بیفزاید.
اما مهم ترین خبر در مورد احتمال ترور بن سلمان را روزنامه کیهان منتشر کرد. حسین شریعتمداری مدیر مسئول این روزنامه در گزارشی ضمن بررسی احتمال ترور بن سلمان اعلام کرد، آنچه شواهد و قرائن یاد شده در مورد ترور بن سلمان را از احتمال به قطعیت نزدیک می‌کند یک خبر به کلی سرّی است که از سرویس اطلاعاتی و امنیتی یکی از کشورهای عربی منطقه درز کرده و به گونه‌ای در اختیار کیهان قرار گرفته است. این سرویس اطلاعاتی در گزارش محرمانه خود برای مقام عالی کشور متبوع خویش با قاطعیت آورده است که در جریان درگیری‌های شنبه شب ریاض- اول اردیبهشت/۲۱ آوریل- حداقل دو گلوله به محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان اصابت کرده و احتمال اینکه از دنیا رفته باشد نیز وجود دارد. [2]
اما بن سلمان چرا ناپدید شده و در 5 هفته گذشته هیچ فیلمی از وی منتشر نشده است؟
سناریوی اول: یکی از مهمترین بحث های مطرح شده در مورد سرنوشت بن سلمان این است که وی در حادثه تیراندازی در کاخ الخزامی در اوایل اردیبهشت ماه کشته شده باشد. به نظر می رسد که هیچ سند و مدرک قابل اعتنایی برای مرگ بن سلمان وجود نداشته باشد. هرچند جامعه عربستان بسیار بسته بوده و به ندرت اخبار محرمانه از این کشور خارج می شود اما به دنبال رشد شبکه های اجتماعی در عربستان، افشاگری ها علیه خاندان سلطنتی بسیار زیاد شده و در صورت کشته شدن بن سلمان حتما شاهزاده های مخالف این خبر را افشا می کردند. علاوه بر این در صورت کشته شدن بن سلمان بعید بود که ملک سلمان که اوضاع جسمی مناسبی ندارد نسبت به تعیین ولیعهد جدید سهل انگاری کند. بنابراین احتمال کشته شدن بن سلمان بسیار ضعیف است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
سناریوی دوم: احتمال دیگر این است که در حادثه کاخ الخزامی بن سلمان توسط مخالفان زخمی شده باشد. حامیان این سناریو معتقدند که هیچ دلیل دیگری نمی تواند غیبت یک ماهه بن سلمان را توجیه کند چرا که وی که جوان بوده و به شدت عطش قدرت دارد هیچ گاه یک ماه از رسانه ها به دور نبوده و به احتمال زیاد وی زخمی شده است.
زخمی شدن بن سلمان گزینه ای است که بیش از همه در رسانه ها مطرح شده است. با توجه به اظهارات مجتهد افشاگر معروف سعودی از حمله به کاخ الخزامی با هدف کشتن ولیعهد سعودی این احتمال وجود دارد که ولیعهد عربستان زخمی شده باشد. روزنامه المنار فلسطین ماه گذشته و تنها چند روز پس از وقوع تیراندازی در نزدیکی کاخ پادشاهی عربستان، به نقل از شماری از رسانه های صهیونیستی از احتمال تیر خوردن محمد بن سلمان خبر داده بود. این اولین بار نبود که افراد ناشناس اقدام به انجام عملیات علیه سران سعودی به ویژه ولیعهد سعودی می‌کردند؛ 6 ماه پیش از وقوع این حادثه، وزارت کشور سعودی در بیانیه‌ای اعلام کرده بود که یک فرد مسلح با سلاح کلاشنیکف و چند نارنجک، به نیروهای گارد پادشاهی کاخ سعودی در شهر جده حمله کرده است. اما نکته دیگر که سناریوی دوم یعنی زخمی شدن بن سلمان را بسیار قوت می بخشد به انتشار نخستین عکس از بن سلمان پس از حادثه تیراندازی در کاخ الخزامی برمی گردد.
علاوه بر این «بدر العساکر» مدیر دفتر ویژه ولیعهد عربستان سعودی عکسی از «محمد بن سلمان ولیعهد این کشور برای نخستین بار پس از حادثه تیراندازی در کاخ پادشاهی در منطقه «الخزامی» منتشر کرد. در این عکس بن سلمان در کنار «حمد بن عیسی آل خلیفه» پادشاه بحرین، شیخ« محمد بن زاید» ولیعهد ابوظبی و «عبدالفتاح السیسی» رئیس جمهور مصر دیده می شود. العساکر درباره این عکس که در حساب شخصی اش در توئیتر منتشر شد، نوشت: «دیدار دوستانه میان برادران…چند روز پیش به میزبانی جناب آقای رئیس جمهور مصر عبدالفتاح السیسی برگزار شد.» [3] به نظر می رسد انتشار این عکس از سوی مدیر دفتر ویژه بن سلمان پس از رسانه ای شدن دلیل غیبت ولیعهد سعودی با هدف کنترل افکار عمومی و عبور از شایعه ترور بن سلمان بوده است. البته هنوز مشخص نشده است که این عکس واقعا بعد از حادثه تیراندازی گرفته شده یا یکی از عکس های قدیمی بن سلمان است که در این شرایط منتشر شده است. العساکر در حالی این تصویر را منتشر کرده که پیش از این هیچ یک از رسانه‌های این چهار کشور خبر این ملاقات چهارنفره را ذکر نکرده بودند.
علاوه بر این رسانه های عربی و سعودی تصاویری از مراسم سحری ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان ، با اعضای خاندان حاکم و شماری از وزرا و شاهزادگان به مناسبت آغاز ماه مبارک رمضان منتشر کردند؛ تصاویری که در هیچکدام از آنها تصویری از محمد بن سلمان، ولیعهد جوان سعودی دیده نمی شود. همچنین محمد بن سلمان ولیعهد و وزیر دفاع عربستان در نشست شورای وزیران این کشور که به ریاست سلمان بن عبدالعزیز پادشاه سعودی در کاخ سلام جده برگزار شد حضور نداشت. علاوه بر این بن‌سلمان در مراسم فارغ‌التحصیلی دانشکده افسری ملک عبدالعزیز نیز حضور نداشت. پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت دفاع عربستان در خبری اعلام کرد که «فیصل بن بندر بن عبدالعزیز» حاکم ریاض، به جای «محمد بن سلمان» ولیعهد و وزیر دفاع عربستان در مراسم فارغ‌التحصیلی دانشکده افسری حاضر شده است. در خبر منتشر شده، هیچ اشاره‌ای به چرایی غیبت ولیعهد و وزیر دفاع سعودی در این مراسم که طبیعتا باید با حضور وزیر دفاع برگزار شود، نشده است. بنابراین زخمی شدن بن سلمان یکی از محتمل ترین سناریوهای مطرح شده است.
سناریوی سوم: بن سلمان در فروردین ماه در سفر به آمریکا علیه فلسطین مواضع شدیدی اتخاذ کرد. وی در مصاحبه با نشریه آتلانتیک به صراحت از حق موجودیت رژیم صهیونیستی برای داشتن سرزمین دفاع کرد. این مسئله برای عربستان بسیار سنگین بود. فشار افکار عمومی باعث شد تا ملک سلمان در نشست سران عرب در ظهران برای رهایی از این فشار حتی عنوان نشست را به قدس تغییر دهد و در بیاینه پایانی از فلسطین به صورت ظاهری دفاع کرد. بنابراین یکی دیگر از احتمالات این است که بن سلمان با هدف رهایی از فشارهای رسانه ای مدتی را به دور از رسانه ها به سرببرد. دلیل اصلی این مسئله نیز به موضوع انتقال سفارت آمریکا از قدس به تل آویو بر می گردد. دوشنبه 24 اردیبهشت این انتقال با کشتار شدید مردم فلسطین همراه بود و این مسئله از قبل قابل پیش بینی بود. بن سلمان در این شرایط باید یک موضع صریح و واضح می گرفت، نظر وی طبیعتا دفاع از رژیم صهیونیستی می بود. چرا که به قدرت رسیدن بن سلمان تنها با کمک های ترامپ و نتانیاهو صورت گرفته است. بن سلمان به عنوان رکنی اساسی در حمایت از رژیم صهیونیستی نه به مخالفت با این رژیم اعتقاد دارد و نه بنا دارد آینده خود و پادشاهی اش را در سایه چنین هزینه هایی با چالش مواجه ببیند. علاوه بر این یکی ازشعارهای اساسی مردم درغزه و کرانه باختری شعار علیه بن سلمان و آل سعود بود و غایب ترین رسانه ها در پوشش این ماجرا رسانه های متعلق به سعودی بودند. از طرفی موضع حمایتی بن سلمان از رژیم صهیونیستی در این شرایط که حتی برخی کشورهای اروپایی نیز از فلسطین حمایت کرده اند می توانست فشارهای داخلی و منطقه ای علیه وی را بار دیگر افزایش دهد. بنابراین وی بهترین راهکار را غیبت رسانه ای تا اتمام ماجرای انتقال سفارت دانسته است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
یکی دیگر از دلایل غیبت بن سلمان می تواند به طرح و برنامه ریزی وی برای شناسایی و دستگیری مخالفان بر گردد. طبق این فرض، بن سلمان با یک غیبت نسبتا طولانی این فرصت را برای مخالفان فراهم خواهد کرد تا از به اصطلاح خلاء قدرت به وجود آمده برای انجام نقشه های خود استفاده کنند. این مسئله باعث خواهد شد تا مخالفان به نوعی از لایه های پنهان خارج شده و مخالفت علنی خود را اعلام کنند. در این حالت، بن سلمان پیش از اعلام پادشاهی، آخرین مخالفان خود را دستگیر کرده و به نوعی هر گونه فرصت احتمالی به مخالفان در آینده را از آن ها سلب خواهد کرد.
مجتهد شاهزاده افشاگر معروف سعودی نیز به این سناریو معتقد است. این شاهزاده در حساب توییتری خود نوشت که «بن‌سلمان» از زمانی که ناپدید شده، در حال خوشگذرانی در کشتی تفریحی خود در دریای سرخ است و گاهی به یکی از قصرهای ساحلی می‌رود. مجتهد می‌گوید ولیعهد سعودی در این مدت با مقام‌های رژیم صهیونیستی در این کشتی دیدار کرده و تمامی اوامر مربوط به بازداشت‌های اخیر و تکذیب اظهارات رئیس‌جمهوری فرانسه را از کشتی تفریحی خود صادر کرده است. او مدعی است که بن‌سلمان چند روز پیش در کاخی واقع در منطقه «رابغ» بوده، اما نمی‌توان زخمی‌شدن او در حادثه «الخزامی» را تأیید یا تکذیب کرد. مجتهد تاکید کرد، افراد نزدیک به ولیعهد سعودی و یا کسانی که با او در ارتباط هستند، می‌گویند که او عمداً بعد از حادثه تیراندازی از انظار ناپدید شده تا این گونه وانمود شود که او مرده یا زخمی شده است تا از این طریق پسرعموهایش که به دنبال کودتا علیه او بودند، علیه او دست به تحرکاتی زده و او بتواند با شناسایی این افراد، آنها را از سر راه خود بردارد.»[4]
پیامدهای سناریوهای مطرح شده
محتمل بودن هرکدام از سناریوهای بررسی شده، پیامدهایی را در دو سطح داخلی و منطقه ای به همراه خواهد داشت:
سناریوی کشته شدن بن سلمان:
در صورتی که بن سلمان در حوادث کاخ الخزامی کشته شده باشد این مسئله می تواند شرایط داخلی و منطقه ای عربستان را تحت تاثیر قرار دهد.
تغییر بازی سیاسی: مهمترین پیامد سناریوی کشته شدن بن سلمان تغییر بازی سیاسی در عربستان است. بن سلمان در شرایطی به عنوان ولیعهد عربستان انتخاب شد که هیچ یک از شرایط ولیعهدی را نداشت و تنها با کمک آمریکا و دونالد ترامپ رئیس جمهور این کشور موفق به کودتا علیه بن نایف شد. در چنین شرایطی تایید خبر کشته شدن بن سلمان باعث خواهد شد تا شاهزاده های قدرتمندی مانند متعب بن عبدالله و محمد بن نایف وارد عرصه سیاسی شوند.
جنگ قدرت: کشته شدن بن سلمان می تواند جنگ قدرتی را بین شاهزاده های رقیب نیز موجب شود. در شرایطی که این سناریو محقق شود قبایل وابسته به شاهزاده ها از خلاء قدرت به وجود آمده برای به قدرت رساندن شخصیت مورد نظر خود استفاده خواهند کرد. در واقع با توجه به محدودیت هایی که بن سلمان علیه برخی شاهزاده ها انجام داده است این مسئله می تواند به برخی درگیری ها در دربار سعودی در جهت رسیدن به قدرت منتهی شود.
ابهام در اجرای سند چشم انداز2030: سند چشم انداز 2030 به عنوان یکی از اقدامات بن سلمان معرفی شده است. این در شرایطی است که اصلاحات مطرح شده در این سند به ویژه در بُعد اجتنماعی با واکنش هایی همراه بود و به نوعی در تضاد با سنت حاکم بر جامعه عربستان بوده است. به همین دلیل احتمال دارد که پس از بن سلمان اجرای برنامه های وابسته به این سند محدود و حتی متوقف شود.
محدود شدن قدرت آل سلمان: ملک سلمان پادشاه سعودی در سه سال گذشته تلاش زیادی را به عمل آورده تا قدرت را از آل سعود به آل سلمان انتقال دهد. در این مسیر وی مهمترین پست حکومتی یعنی ولیعهدی را به پسر خود محمد بن سلمان و مهمترین سفارت عربستان در خارج یعنی آمریکا را به خالد بن سلمان واگذار کرد. نقطه قدرتِ ملک سلمان برای این اقدامات نیز جسارت محمد بن سلمان بود. در شرایط کنونی اگر مرگ بن سلمان تایید شود این معادله به هم خورده و قدرت بار دیگر به خاندان آل سعود باز خواهد گشت، چرا که هیچ یک از پسران ملک سلمان پس از محمد، قادر به اجرای نقسی مشابه با ولیهعد نیستند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
کاهش سیاست های تهاجمی عربستان در منطقه: به قدرت رسیدن سلمان بن عبدالعزیز در سال 2015 باعث تغییراتی در ساخت داخلی قدرت شد و همین مسئله سیاست خارجی عربستان را نیز با تغییراتی مواجه کرد. در واقع در دورانی که بن سلمان به عنوان حاکم عملی عربستان مطرح شد، سیاست خارجی عربستان از محافظه کاری تدافعی به محافظه کاری تهاجمی تغییر پیدا کرد. سیاست تهاجمی عربستان در دوره ملک سلمان و در ماه های پایانی سال 2017 حتی متحدان سنتی عربستان را نیز هدف قرار داد. از این رو سعد الحریری نخست وزیر لبنان چند روز در حصر خانگی در عربستان به سر برد و حتی در بیانیه ای که وی تحت فشار قرائت کرد ایران و حزب الله به شدت مورد حمله قرار گرفتند. حتی در خرداد سال 96 بن سلمان قطر را نیز تحریم و روابط خود را با این کشور قطع کرد. در این شرایط به نظر می رسد پس از بن سلمان سیاست تهاجمی عربستان تغییر کرده و بار دیگر روند محافظه کاری تدافعی به عنوان استراتژی منطقه ای عربستان مطرح شود. البته تداوم این سیاست تدافعی در درجه اول به پادشاه آینده عربستان و نوع نگاه او و در درجه بعد به میزان ارتباط ترامپ با عربستان خواهد داشت.
سناریوی زخمی شدن بن سلمان
سناریوی زخمی شدن بن سلمان نیز یکی از مهمترین سناریوهای مطرح شده است. در صورت وقوع این سناریو بن سلمان پس از درمان بار دیگر به عرصه سیاسی باز خواهد گشت. اما این بازگشت پیامدهایی را به دنبال خواهد داشت.
سخت ترشدن فضا برای مخالفان: ماجرای اوایل اردیبهشت ماه و حمله به کاخ الخزامی باعث خواهد شد تا بن سلمان روند دستگیری و حذف مخالفان را با شدت بیشتری ادامه دهد. در واقع در شرایط بازگشت بن سلمان، مخالفان فرصت بسیار محدودتری برای فعالیت خواهند داشت چرا که بن سلمان فرصت های اعطا شده به مخالفان را دلیل حوادث الخزامی خواهد دانست.
تسریع در روند اعلام پادشاهی بن سلمان: در صورت بازگشت بن سلمان به قدرت پس از زخمی شدن، وی به این نتیجه خواهد رسید که در برهه بسیار حساس و خطرناکی قراردارد و احتمال تکرار حملات مشابه و یا حتی کودتا وجود دارد. بنابراین بن سلمان سعی خواهد کرد که به سرعت فرایند پادشاهی خود را طی کرده و ملک سلمان را متقاعد کند که از قدرت کناره گیری کند. برخی رسانه ها ماند المنار فلسطین اعلام کرده اند که احتمالا بن سلمان تا عید فطر به عنوان پادشاه انتخاب خواهد شد.
سناریو غیبت خودخواسته بن سلمان
غیبت خودخواسته نیز یکی از محتمل ترین سناریوها در مورد غیبت 5 هفته ای بن سلمان است. در صورت واقعی بودن این سناریو طبق فرض نخست یعنی فرار بن سلمان از واکنش در مورد انتقال سفارت آمریکا به قدس بسیار بعید است که در فرایند سیاست های داخلی و منطقه ای عربستان تغییر ایجاد شود.
اما اگر فرض دوم پذیرفته شود و غیبت خودهواسته بن سلمان به عنوان یکی نقشه در جهت شناسایی مخالفان در نظر گرفت عرصه داخلی عربستان شاهد تغییراتی خواهد بود. در واقع در این صورت بن سلمان پس از شناسایی مخالفان در دوران غیبت خود، در انظار عموی ظاهر شده و دستگیری مخالفان با سرعت بیشتری ادامه پیدا خواهد کرد. به نظر می رسد در این مرحله فعالان سیاسی و اجتماعی چندان مد نظر نباشند و بیشتر شاهزاده های مخالف و به اصطلاح رقبای بن سلمان برای رسیدن به تخت پادشاهی مد نظر باشند. در واقع در این حالت، جو امنیتی بر دربار سعودی حاکم شده و دستگیری شاهزاده حتی احتمال واکنش دیگر قبایل را نیز به همراه خواهد داشت. در هر صورت با پایان این مرحله از پاکسازی ها، بن سلمان مسیر پادشاهی خود را هموار دیده و به عنوان پادشاه معرفی خواهد شد.
این مسئله در عرصه خارجی نیز می تواند باعث رادیکال تر شدن بن سلمان شود. تا پیش از این، ولیعهد عربستان در سیاست خارجی خود به دلیل وجود برخی شاهزاده های قدرتمند و مخالف به نوعی با احتیاط رفتار کرده و سیاست های تهاجمی خود را با موانع داخلی مواجه دیده است. اما در صورت پاکسازی مخالفان، وی روند تهاجمی تر کردن سیاست خارجی عربستان را بدون هیچ مشکل داخلی ادامه خواهد داد.
نتیجه
بررسی برخی از شواهد موجود نشان دهنده این است که غیبت 5 هفته ای بن سلمان نمی تواند تصادفی باشد. اخیرا بن سلمان با رئیس فیفا در ریاض دیدار داشت اما پایگاه شبکه العربیه عربستان از تصاویر آرشیوی برای اعلام این خبر استفاده کرد و همین مسئله بر غیر عادی بودن غیبت بن سلمان تاکید دارد. علاوه بر این بررسی برخی از حساب های توییتری مانند العهد الجدید، مجتهد و یک توییتر وابسته به هواداران محمد بن نایف ولیعهد سابق عربستان نشان دهنده این است که بن سلمان زخمی شده است. البته این مسئله تنها یکی از سناریوهای مطرح شده بوده و احتمال غیبت خودخواسته نیز وجود دارد. در هر صورت بعید است که غیبت بن سلمان طولانی شود و احتمالا باید به زودی شاهد مشخص شدن سرنوشت او بود. اما نکته مهم به دلیل این غیبت نسبتا طولانی بر می گردد و همین مسئله می تواند در تغییر سیاست های عربستان در دو حوزه داخلی و منطقه ای موثر واقع شود.
منابع:
[۱] راز غیبت طولانی بن سلمان، خبرگزاری تسنیم،۲۹ ارديبهشت ۱۳۹۷
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1397/02/29/1729364
[2] بن‌سلمان و برگی از یک سند سرّی!، روزنامه کیهان، ۲۶ ارديبهشت ۱۳۹۷
http://kayhan.ir/fa/news/132646
[3] سناریوهای غیبت چهار هفته ای بن سلمان، باشگاه خبرنگاران جوان، ۰۱ خرداد ۱۳۹۷
https://www.yjc.ir/fa/news/6541134
[4] ادعاهای افشاگر سعودی در مورد وضعیت «محمد بن سلمان»، خبرگزاری فارس، ۱۳۹۷/۰۳/۰۸
https://www.farsnews.com/news/13970308001190
