اندیشکده راهبردی تبیین- 24 اردیبهشت[1] و همزمان با هفتادمین سالروز «النکبة» بود که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، وعده خود مبنی بر انتقال سفارت آن کشور در رژیم صهیونیستی از تل‌آویو به بیت‌المقدس را به‌رغم واکنش‌ها و مخالفت‌های شدید جهانی و منطقه‌ای، عملی کرد. وعده‌ای که از زمان مبارزات انتخاباتی او مطرح بود و پس از روی کار آمدنش، حساسیت‌ها را ـ به ویژه در جهان اسلام ـ برانگیخت. تصمیمی که اگر چه مستند به قانون مصوب کنگره[2] است، اما هیچ یک از روسای جمهور آمریکا از سال 1995 تاکنون آن را اجرا نکرده بودند.[3]

در میان واکنش‌ها و مخالفت‌های رسمی کشورهای اسلامی در برابر این اقدام، رفتار دولت ترکیه دارای سطحی متمایز و ویژه بود تا حدی که می‌توان ترکیه را پرچمدار مخالفت با انتقال سفارت در جبهه دیپلماسی دانست. ترکیه از زمانی که ترامپ در آذر ماه سال گذشته فرمان اجرای انتقال سفارت را امضا نمود، توانست با اتخاذ دیپلماسی فعال، رهبری تلاش‌ها برای مخالفت با این اقدام را در سطح بین المللی به دست گیرد. برگزاری دو نشست سازمان همکاری‌های اسلامی ظرف کمتر از شش ماه، تمرکز تلاش‌ها برای تصویب قطعنامه در سازمان ملل در محکومیت اقدام آمریکا، فراخوانی سفرای خود از آمریکا و رژیم صهیونیستی، اخراج موقت سفیر رژیم صهیونیستی در ترکیه و همچنین فعالیت‌های متمرکزی که در چهارچوب دیپلماسی عمومی قابل دسته‌بندی هستند بخشی از فهرست اقدامات ترکیه است.

ترکیه رژیم صهیونیستی را از سال 1949 به رسمیت می‌شناسد و در سال 1950 نیز اولین دفتر نمایندگی دیپلماتیک را در تل‌آویو افتتاح کرد و طی این سال‌ها نیز روابط گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف اقتصادی، نظامی، امنیتی و سیاسی با این رژیم داشته است. اگر چه روابط با رژیم صهیونیستی در دوره حاکمیت لائیک‌ها و نظامیان پایه‌ریزی شد و با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه از سال 2002 به این سو این مناسبات در مجموع دچار تنش‌هایی بوده، اما هیچ گاه این روابط قطع نشده است.

هم‌زمانی تحولات فلسطین با انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی ترکیه از یک‌سو و رقابت ترکیه با الگوی ایران برای حمایت از فلسطین از سوی دیگر، بررسی جایگاه فلسطین در رویکردهای اخیر دولت اردوغان را ضروری‌ می‌نماید.

 

 

حمایت از فلسطین در سیاست خارجی ترکیه

از احمد داوود اوغلو، نویسنده کتاب «عمق استراتژیک»، وزیر خارجه و نخست‌وزیر پیشین، به عنوان معمار سیاست خارجی ترکیه نام برده می‌شود. دکترین داوود اوغلو که با هدف تبدیل ترکیه به قدرت اول منطقه غرب آسیا تئوریزه شد، حول مفهوم بازگشت به عظمت عثمانی است. او معتقد بود کشورش باید از «عمق تاریخی، موقعیت جغرافیایی و میراث عظیم برجای مانده از امپراطوری عثمانی» در جهت ایفای نقش فعال در حل و فصل مناقشات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بهره ببرد. همچنین او معتقد بود «کشورش به دلیل موقعیت خاص خود دارای عمق استراتژیک است» لذا باید نقش رهبری را در چندین منطقه ـ و نه فقط بالکان ـ ایفا کند، چیزی که به این کشور در نظام بین الملل اهمیت استراتژیک می‌دهد. [4]

در سایه سیاست‌های جدید، دولت ترکیه تلاش کرد تا با ایفای نقش حمایتی از مسلمانان «از فیلیپین و سومالی تا میانمار و بوسنی» جایگاه خود را در جهان اسلام بازیابد. [5] در همین راستا، مهمترین تغییر رفتار سیاسی ترکیه در جهان اسلام پس از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، تغییر موضع آنکارا در موضوع فلسطین بود. تا آنجا که پس از ترور مقامات رسمی حماس از سوی رژیم صهیونیستی، این رژیم به عنوان «دولت ترور» خطاب شد و تنها چند هفته پس از انتخابات فلسطین در 2006 و پیروزی حماس، ترکیه میزبان هیئت بلندپایه‌ای از حماس به رهبری خالد مشعل بود. [6]

در پی درگیری دولت حماس با رژیم صهیونیستی در 2008، روابط آنکارا و تل آویو تیره شد و حمایت دولت اردوغان از حماس به عنوان «یک چرخش در محور غربی» در رسانه‌های غربی مورد انتقاد قرار گرفت. [7] مواضع اردوغان در اثنای جنگ غزه و آدم کش نامیدن شیمون پرز در اجلاس بین المللی داووس 2010، در فضای حمایت از فلسطین بسیار تاثیرگذار بود. تنش‌های رژیم صهیونیستی و ترکیه پس از حمله رژیم به کاروان آزادی در 2010 بیش از پیش وخیم شد.

اگرچه با آغاز جریانات بیداری اسلامی در سال 2011 و تغییرات ناگهانی در وضعیت منطقه، سیاست‌های پیشین ترکیه از جمله «تنش صفر با همسایگان» و «چند جانبه‌گرایی در روابط منطقه‌ای» با چالش روبرو شد، اما سیاست‌های دولت اردوغان در خصوص فلسطین همچنان در چهارچوب همان دکترین کلی در حال پیگیری است.

از سوی دیگر روابط ترکیه با رژیم صهیونیستی اگر چه در این سال‌ها و به ویژه پس از بحران بیت‌المقدس دچار تنش شده است، اما دو طرف همچنان علاقه مند به حفظ آن بوده‌اند. این مساله بیش از همه عوامل در وابستگی دو طرف در حوزه اقتصاد نمود دارد. در سال 2017، از 4.3 میلیارد دلار تجارت دو جانبه، 2.9 میلیارد دلار صادرات ترکیه به رژیم صهیونیستی و 1.4 میلیارد دلار صادرات از رژیم به ترکیه بود.[8] ترکیه علاقه‌مند به حفظ این سطح از روابط اقتصادی و مازاد تجاری به رژیم صهیونیستی است. صادرات نفت ترکیه از طریق نفت‌کش به بندر حیفا، استفاده ترکیه از مسیر ترانزیتی دریایی ـ زمینی فلسطین اشغالی برای دسترسی به اردن که به نوعی جایگزین مسیر سوریه محسوب می‌شود و افزایش چشم‌گیر استقبال از مسیر توریستی تل‌آویو ـ استانبول که یکی از سودآور‌ترین مسیرهای گردشگری ترکیه است از نمونه‌های روابط اقتصادی میان آن دو است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

اردوغان و بحران بیت‌المقدس

هنگامی که ترامپ در 6 دسامبر 2017 اعلام کرد قصد دارد قانون سفارت قدس را اجرا کند، کشورهای مختلف نسبت به این تصمیم واکنش نشان دادند. ترکیه در ابتدا خواستار نشست فوق العاده سازمان همکاری اسلامی شد که این نشست به مدت دو روز در استانبول با موضوع واکنش به تصمیم ترامپ برگزار شد.[9]

در ادامه، یک دیپلماسی راهبردی از سوی مقامات ترکیه برای حمایت از بیت المقدس پیگیری شد که شامل ابتکارات برای افزایش تعداد کشورهایی است که فلسطین را به عنوان یک کشور و بیت‌المقدس شرقی را به عنوان پایتخت آن می‌شناسند. همچنین حفاظت از وضعیت حرم شریف و تقویت اقتصاد بیت‌المقدس و فلسطینی‌ها با کمک صندوق‌های مالی، به ویژه بانک توسعه اسلامی از دیگر محورهای این راهبرد است. [10]

تلاش‌های ترکیه در سازمان ملل به ویژه در مجمع عمومی پس از وتوی آمریکایی پیش نویس قطعنامه مصر برای محکومیت اقدامات در بیت‌المقدس قابل توجه است. مجمع عمومی در 21 دسامبر 2017 به درخواست یمن و ترکیه به منظور بررسی تصمیم ترامپ تشکیل جلسه داد. علیرغم فشارهای آمریکا و رژیم صهیونیستی 128 کشور در مجمع عمومی علیه اقدام امریکا موضع گرفتند. قطعنامه مجمع عمومی تاکید می‌کند که هرگونه تغییر در وضعیت بیت‌المقدس اثر قانونی ندارد و مطابق قطعنامه‌های شورای امنیت باید لغو شود و همه کشورها باید از ایجاد دفاتر دیپلماتیک در مقدس بیت المقدس اجتناب کنند. [11]

این روند پس از انتقال سفارت امریکا به بیت‌المقدس در 14 می 2018 همچنان ادامه داشت. استانبول در 17 و 18 می، شاهد اجلاس فوق العاده سران سازمان همکاری اسلامی بود. ترکیه در پی این اقدام امریکا و در اعتراض به کشتار بی رحمانه معترضان فلسطینی در غزه در راهپیمایی‌های بازگشت، سفرای خود را از آمریکا و رژیم صهیونیستی فراخواند و همچنین به سفیر رژیم صهیونیستی در آنکارا دستور داد موقتا این کشور را ترک نماید. همچنین در پی شهادت فلسطینیان در غزه، سه روز در ترکیه عزای عمومی اعلام شد.

حرکات نمادین اردوغان در حمایت از فلسطین هم در فضای افکار عمومی بسیار اثرگذار بوده است. ملاقات با محمد الطویل، نوجوان 14 ساله فلسطینی مبتلا به سندروم داون که درکرانه غربی توسط سربازان صهیونیست بازداشت شده بود در دسامبر 2017 و همچنین دیدار با فوزی الجنیدی، نوجوان فلسطینی که به عنوان نماد مخالفت مردمی با انتقال سفارت آمریکا به قدس در رسانه‌ها شناخته شده بود، در ژانویه 2018 از این نمونه‌ها است.

 

 

مسأله فلسطین و انتخابات در ترکیه

ترکیه 24 ژوئن امسال شاهد انتخابات زودهنگام پارلمانی و ریاست جمهوری است. انتخاباتی که حدودا یک سال پیش از موعد قانونی خود برگزار می‌شود. این، اولین انتخابات پس از اصلاحات قانون اساسی و تغییر نظام این کشور از پارلمانی به ریاستی است. به عقیده صاحب نظران، چالش‌های داخلی و منطقه‌ای ترکیه و دغدغه‌های حزب عدالت و توسعه برای تصاحب مجدد مجلس و دولت باعث شده است که اردوغان این انتخابات را زودهنگام برگزار نماید.

گرچه اردوغان از چالش‌های منطقه‌ای ترکیه به عنوان دلیل برگزاری زودهنگام انتخابات یاد کرده است، اما احتمالا سهم عمده‌ای از دلایل آن، دلایل اقتصادی است. در 2017، ترکیه نرخ رشد 7.4 درصدی را تجربه کرد که نرخی قابل توجه است. همچنین نرخ بیکاری اندکی کاهش یافت. اما کاهش ارزش لیر در برابر دلار و یورو که از زمان کودتای نظامی تا کنون 3 موج کاهشی را ثبت کرده برای این کشور چالش ایجاد کرده است. برخی کارشناسان معتقدند بازه زمانی طولانی بین اصلاح قانون اساسی و انتخابات ریاست جمهوری، سرمایه­گذاران را در بلاتکلیفی نگه داشته و این وضع را تشدید می‌کند. از سوی دیگر گذشت زمان نشان داد روند حمایت‌های مردمی از عملیات ترکیه در عفرین، کاهشی بوده و به رغم حرارت اولیه در پشتیبانی مردمی از دولت اردوغان در این زمینه، زمان در این مورد به نفع دولت نیست. [12]

تردیدی نیست که حمایت اردوغان از فلسطین، در افزایش محبوبیت او در جامعه ترکیه نقش مثبت دارد. این مساله به دغدغه عمومی مردم این کشور نسبت به مساله فلسطین باز می‌گردد و این که آرمان فلسطین در جامعه ترکیه تبدیل به یک اولویت مهم شده است. سطح دغدغه‌های افکار عمومی ترکیه در خصوص فلسطین به گونه‌ای است که احزاب داخلی در ایام انتخابات در حمایت از این مساله با هم رقابت می‌کنند و احزاب اپوزیسیون اقدامات دولت را در این زمینه ناکافی می‌دانند.[13] لذا عده‌ای مواضع اخیر اردوغان در قبال مساله فلسطین از جمله فراخوان او برای راهپیمایی ضد رژیم صهیونیستی در اولین جمعه ماه رمضان در استانبول و حملات لفظی او علیه این رژیم را اساساً بخشی از کمپین انتخاباتی او و حزب عدالت و توسعه می‌دانند. [14]

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

درست است که اردوغان از مساله فلسطین در راستای افزایش محبوبیت داخلی و خارجی خود استفاده می‌کند، اما این که این اقدام را بتوان صرفا یک حرکت تاکتیکی نامید، نگاهی ناقص به پرونده فلسطین در سیاست خارجی ترکیه است. نگاهی همه جانبه به اقدامات ترکیه پس از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه و همچنین بررسی رفتار اردوغان، نشان از نگاه راهبردی ترکیه به مساله فلسطین دارد که در راستای منافع ملی ترکیه تعریف شده و شاید بتوان گفت که از ریشه‌های ایدئولوژیک حزب حاکم نیز بهره‌ای برده است. نگاهی که از یک سو به دنبال رسیدن به هدف رهبری تحولات جهان اسلام از سوی ترکیه است، و از سوی دیگر با بازی با برگه روابط با رژیم صهیونیستی، سعی در تقویت و تنظیم مناسبات ترکیه با غرب دارد. یک سیاست ترکیبی که در عین ارتباطات گسترده با رژیم صهیونیستی، انتقادات تندی را نیز علیه آن مطرح می‌کند.[15]

 

جمع‌بندی

مرور رویکرد حزب عدالت و توسعه در قبال فلسطین و همچنین رابطه با رژیم صهیونیستی، نشان‌دهنده افزایش سطح حمایت از مسئله فلسطین و همچنین وجود زمینه‌های واگرایی در روابط با رژیم است، اگر چه منافع ملی ترکیه به زعم اردوغان، ایجاب می‌کند این روابط حفظ شود. دولت اردوغان به ویژه در بحران بیت‌المقدس، با وجود اینکه در میدان حداقلی فلسطین بازی کرده و فقط بیت‌المقدس شرقی را متعلق به فلسطینیان می‌داند، اما با اتخاذ دیپلماسی فعال و پویا توانست به خوبی خود را در جایگاه رهبری مخالفت‌ها بر ضد اقدامات توسعه طلبانه علیه قدس قرار دهد. این رویکرد با موفقیت دولت در همراه ساختن افکار عمومی ترکیه به نفع این روند همراه بوده است.

فارغ از نیات ترکیه، صرف حمایت از مساله فلسطین در روزهایی که کشورهای عربی به دنبال عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی هستند، هرگونه واگرایی در روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی، خود یک فرصت برای معتقدان به آرمان رهایی قدس است. اگرچه به رسمیت شناختن این رژیم از سوی ترکیه و تعریف فلسطین در مرزهای 1967 مساله‌ای است که می‌تواند چالش این فرصت باشد، به خصوص اگر جایگاه ترکیه در رهبری اقدامات حمایتی از فلسطین به صورت بلامنازع تثبیت شود.

از منظر جمهوری اسلامی حمایت همه جانبه از فلسطین، یک دستور کار مهم سیاست خارجی است. لذا هرگونه تقویت جبهه ضد صهیونیسم می‌تواند و باید به عنوان یک فرصت شمرده شود. نگاه فرصت محور به مواضع ترکیه از سوی جمهوری اسلامی نیازمند اتخاذ دیپلماسی فعال جهت تثبت نقش پویای ایران در منطقه است. مساله‌ای که لزوم هماهنگی هرچه بیشتر دستگاه رسمی دیپلماسی و ساختارهای غیر رسمی آن در کشور را جهت حمایت فعالانه از جبهه مقاومت و لزوم حفظ منافع ملی جمهوری اسلامی در رقابت با رقبای منطقه‌ای بیشتر ملموس می‌سازد.

به رغم موضع حداکثری جمهوری اسلامی در مساله فلسطین، عواملی مانع از دست یابی به نتایج حداکثری در سال های اخیر بوده است. عواملی چون ضعف دیپلماسی فعال در سطح رسمی و عمومی از سوی مسئولین اجرایی، محدود بودن فعالیت‌های مردمی در حمایت از فلسطین به روز قدس، عدم وجود تلاش برای توجیه افکار عمومی داخل در این زمینه از دیدگاه منافع ملی و مواردی از این دست باعث شده تا جمهوری اسلامی در پرونده مهمی مثل انتقال سفارت آمریکا به بیت المقدس نتواند آن‌گونه که شایسته بود به ایفای نقش بپردازد.

---

منابع و پی نوشت ها:

[1]. 14 می 2018

[2] . Jerusalem Embassy Act

[3] . حسین معلم، انتقال سفارت آمریکا از تل‌آویو به قدس اشغالی؛ اهداف و پیامدها، اندیشکده راهبردی تبیین، 25 بهمن 1395، قابل بازیابی در:

انتقال سفارت آمریکا از تل‌آویو به قدس اشغالی؛ اهداف و پیامدها

[4] . علی امیدی و فاطمه رضایی؛ عثمانی‌گرایی جدید در سیاست خارجی ترکیه، شاخص‌ها و پیامدهای آن در خاورمیانه؛ فصلنامه روابط خارجی؛ پائیز 90

[5]. Soner Cagaptay, “The New Davutoglu: The Next Prime Minister’s Game Plan,” Foreign Affairs, September 1, 2014

[6] . امیر محمد حاجی یوسفی و همت ایمانی؛ تحولات روابط ترکیه و اسرائیل در دهه اخیر و پیامدهای آن برای ایران؛ فصلنامه روابط خارجی، تابستان 90

[7] Ely Karmon & Michael Barak ; Erdogan’s Turkey and the Palestinian Issue; PERSPECTIVES ON TERRORISM ; April 2018

[8] تحولات قدیم و جدید: چه چیزی در روابط ترکیه ـ اسرائیل تغییر کرده است؟ ؛ موسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل؛ 8 خرداد 1397؛ قابل بازیابی در وب‌سایت موسسه آینده پژوهی جهان اسلام

[9] ترکیه در سال ۹۶؛ روندها و رویدادها؛ 8 فروردین 1397؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ قابل بازیابی در :

ترکیه در سال 96؛ روندها و رویدادها

[10]. HANDE FIRAT ; Turkey mulls three-phase roadmap for Jerusalem;  Hurriyet daily news ; December 27 2017 :

 http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-mulls-three-phase-roadmap-for-jerusalem-124813

[11]  “Resolution Adopted by the General Assembly on 21 December 2017,” United Nations General Assembly;

http://www.un.org/ en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/ ES-10/19.

[12]  انتخابات برلمانية ورئاسية تركية مبكرة: الدوافع والتحديات؛ مرکز الجزیره للدراسات، 22 أبریل 2018

[13] صابر گل عنبری، چگونه فلسطین به قلب سیاست ترکیه رفت؟؛ خبر آنلاین :

https://www.khabaronline.ir/detail/778405/World/middle-east

[14] تحولات قدیم و جدید؛ چه چیزی در روابط ترکیه – اسرائیل تغییر کرده است؟ ؛ موسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل، ترجمه شده توسط موسسه آینده پژوهی جهان اسلام؛ 8 خرداد 1397

[15] . محمود سمیر الرنتیسی؛ العلاقات الترکية ـ الامریکیة فی عهد ترامب، من خیبة العمل إلی تصاعد التوتر؛ 27 دیسمبر 2017؛ مرکز الجزیره للدراسات