اندیشکده راهبردی تبیین- تظاهرات مردم عراق عليه ضعف خدمات عمومي و علي الخصوص عدم برق رساني کافي و خاموشي هاي طولاني مدت در گرماي طاقت فرساي اين کشور در کنار مسائل ديگري مانند کم آبي، مشکلات اشتغال و مهم تر از آن فساد گسترده در بخش هاي مختلف اداري و دولتي از اواسط تير ماه در استان بصره آغاز گرديد. حجم و ميزان اعتراضات بسيار بيشتر از سال هاي گذشته بوده است. حمله به بخش سفرهاي خارجي فرودگاه نجف و نيز فرودگاه بصره و ايجاد خسارت از جمله اقدامات تظاهرکنندگان بوده است. دامنه اعتراضات به استان هاي مختلف عراق از جمله استان هاي نجف، کربلا، المثني، ميسان، ديوانيه و ذي قار کشيده شده است. در بغداد تظاهر ات کنندگان تلاش کردند که به سمت کانون استقرار نهادهاي حکومتي موسوم به منطقه سبز امنيتي حرکت کنند که با مقاومت نيروهاي امنيتي موفق به اين کار نشدند. تخصيص بودجه توسط العبادي براي تصفيه آب و وعده وزير نفت براي ايجاد ده هزار شغل اقداماتي ناکافي است که ناشي از بي توجهي به ريشه ناپايداري ها در جنوب عراق بوده و راهکاري براي اصلاحات بلند مدت اقتصادي نمي باشد. در مقابل اقدامات فوري براي تصفيه آب (جدا سازي نمک از آب) مانند بسته 7 ميليارد دلاري براي پروژه ي مشترک تأمين آب از دريا «CSSP» درگير موانع بروکراسي اداري مي باشد. بدتر اينکه دولت موقت درگير مذاکرات براي تشکيل کابينه ائتلافي بعد از انتخابات ارديبهشتماه است که انگيزه کمي براي دنبال کردن سياست هاي بلند مدت دارد. از طرف ديگر طبقه حاکم در واکنش به اعتراضات ممکن است به راهکارهاي تست شده کوتاه مدت مانند راضي کردن معترضان با وعده اشتغال زايي و يا تهديد روي بياورد که مؤثر بودن چنين رويکردي در جنوب عراق بعد از سال ها بي توجهي مقامات، محل ترديد است. بدون تعهد دولت به حل مشکلات جنوب عراق نارضايتي هاي فعلي مي تواند آغازگر ناپايداري هاي بيشتري باشد .
علل گسترش اعتراضات در عراق و ريشه هاي آن
از شعارها و اعلاميه هاي معترضين چنين استنباط مي شود که خواسته هاي سياسي نيز در حال ادغام در مطالبات آن ها مي باشد و برخي از آن ها خواهان تغيير نظام پارلماني به رياستي و نيز حذف احزاب سياسي موجود از صحنه سياست به اتهام فساد و ناکارآمدي شده اند. يکي از نمايندگان مجلس عراق در مصاحبه اي عوامل مؤثر در گسترش اعتراضات را به اين صورت بيان مي کند: مردم عراق و به صورت ويژه ساکنين استان هاي جنوبي در طول ساليان اخير از حق و حقوق اوليه و امتيازات اقتصادي محروم بوده اند و در شرايط فعلي اين مشکلات با مباحث سياسي در هم آميخته است و احزاب و گروه هاي سياسي نيز در صدد اجراي برنامه هاي خود و دستيابي به اهداف سياسي با استفاده از اين اعتراضات مي باشند. عدم اجراي قوانين موجود يکي از عوامل نارضايتي مردم به شمار مي رود. به عنوان مثال در زمينه تقسيم درآمدهاي ملي، طبق قانون 5 دلار از فروش هر بشکه نفت به استان ها داده مي شود که به دلايل مختلفي مانند کاهش قيمت نفت اين قانون اجرايي نشده است و استان هايي مانند بصره که منبع اصلي نفت عراق مي باشد خدماتي را دريافت نکرده اند. دليل ديگر نارضايتي رويکرد حزب حاکم در بي توجهي به استان هاي جنوبي و نيز فساد گسترده است که باعث مي شود اندک اعتبارات اختصاص داده شده نيز صرف شهروندان نشود. تمرکز زدايي از دولت فدرال به استان ها و نحوه اجراي آن نيز عاملي ديگر است که مي تواند از ريشه هاي نارضايتي و شروع اعتراضات باشد. با توجه به اينکه در سطح استاني و محلي براي جمع آوري منابع و بودجه هنوز به دولت مرکزي وابسته هستند، اين موضوع که مسئوليت ارائه خدمات با دولت محلي است يا دولت مرکزي هميشه مورد انتقاد بوده است . طبق گزارش واشنگتن پست؛ در يک سال گذشته بيش از 260 مورد از اعتراضات گزارش شده است که تعدادي از آن ها محدود و برخي نيز فراگير بوده است و از نوامبر 2017 تا آوريل 2018 تظاهرات مختلفي در مقابل اصلاحات نخست وزير در بخش تأمين انرژي برق صورت گرفته است زيرا معتقد بودند که اين اصلاحات و خصوصي سازي ها در جهت افزايش قيمت ها مي باشد. کشته شدن يک نفر در 9 ژوئن در درگيري بين دو قبيله در استان ذي قار بر سر ژنراتور برق و مشاهده روزمره خونريري ها و درگيري هاي قبيله اي و خياباني و کشتار افراد بي گناه در زمان حمله داعش از جمله عواملي است که مي تواند در شروع و افزايش به خشونت کشيده شدن اعتراضات مؤثر بوده و ريشه اعتراضات اخير را مي توان در ارتباط بين اين موارد جستجو کرد. اعتراضات در بصره نيز در ابتدا بيشتر حول محور ايجاد شغل بيشتر و خدمات دهي مناسب توسط دولت مي چرخيد که با کشته شدن يک نفر اعتراضات جنبه انفجاري به خود گرفت. بيش از 60درصد جمعيت عراق زير 25 سال است و سيستم آموزش عالي عراق ظرفيت آماده سازي اين گروه را براي کار در بخش خصوصي ندارد و بخش دولتي نيز با توجه به کاهش قيمت نفت در حال کوچک تر شدن مي باشد. در اين شرايط يکي از درخواست هاي عمده معترضين اشتغال در بخش انرژي است که تنها 4 درصد نيروي کار عراق را در استخدام دارد و به همين دليل تظاهرکنندگان اعتقاد دارند نيروهاي خارجي جاي آن ها را در بخش انرژي گرفته اند. اين در شرايطي است که بيشتر معترضين فاقد تخصص کافي براي استخدام در اين مشاغل مي باشند. در نقطه ديگر شرکت هاي نفتي نيز تمايلي به استخدام مردم بصره ندارند و آن ها را دردسر ساز مي دانند و تلاش مي کنند از آن ها دوري کنند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
مواضع رهبران عراق در قبال اعتراضات
رهبران عراق و شخصيت هاي با نفوذ عراقي اکثراً موضعي محتاطانه در پيش گرفته اند و با حمايت از خواسته-هاي تظاهر کنندگان خواستار بهبود وضعيت و حل مشکلات آن ها شده اند. در راستاي برطرف کردن مشکل برق در روزهاي گذشته وزير نيروي عراق به ايران سفر کرد و رايزني هايي را با همتاي ايراني خود براي تأمين برق عراق انجام داد که با توجه به مشکل کمبود برق در ايران پاسخ منفي مقامات کشورمان را به همراه داشت و چند روز بعد از بازگشت به عراق حيدرالعبادي نخست وزير عراق وزير برق را به دليل خدمات رساني ضعيف برکنار کرد. شيخ مهدي کربلايي نماينده آيت الله سيستاني مرجع عاليقدر عراق نيز در خطبه-هاي نماز جمعه شهر کربلا بيانيه اي را قرائت کرد که ديدگاه هاي اين عالم بزرگوار را انعکاس داده بود. در اين بيانيه ضمن حمايت از خواسته هاي معترضين از خشونت هاي متقابل به وجود آمده عليه معترضين و نيروهاي امنيتي انتقاد شده است و دولت مردان نيز به دليل بي توجهي به تأمين نيازهاي مردم در ساليان اخير مورد انتقاد قرار گرفته اند؛ در ادامه آيت الله سيستاني خواستار تسريع در تشکيل دولت جديد و تلاش براي رفع مشکلات شده است. حيدرالعبادي نخست وزير عراق نيز در بيانيه اي تأکيد کرده است که توصيه هاي آيت الله سيستاني را سر لوحه کار دولت قرار خواهد داد. ديگر شخصيت تأثير گذار در تحولات عراق، مقتدي صدر رهبر جريان صدر است که مي توان گفت جزو معدود شخصيتهايي است که توانايي، انگيزه و ابزار لازم براي سازماندهي سياسي معترضين را دارد. وي تاکنون محتاط بوده است و حمايتهاي کنترلشدهاي از تظاهر کنندگان داشته است و بايد اشاره کرد که در صورت حمايت و پشتيباني شديد وي از اعتراضات، ابعاد مشکل بيشتر و پيچيدهتر خواهد شد. مقتدي صدر در توئيتي که روزهاي اخير منتشر کرد نوشت: «سرکوب معترضان را پايان دهيد. فساد و ظلم و سرکوب، استفاده از گاز اشک آور و کشته و زخمي شدن معترضين بي عدالتي است. بايد حکومت را اصلاح کنيد چرا که صداي مردم شنيده مي شود، مظلومي که از شدت گرما ناله و از فقر فرياد مي زند». طلال السعدي يکي از رهبران جريان صدر تأکيد کرده است تحرکات و اعتراضات ما مسالمت آميز بوده و خواهد ماند و اين تظاهرات عليه نظام نيست بلکه در راستاي حمايت از نظام است تا به ضرورت پايان دادن به فساد در زمينه هاي اداري و مالي پي ببرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
تأثير اعتراضات در سياست خارجي عراق
رويکرد تهاجمي احزاب سني و حتي گروه مقتدي صدر نسبت به احزاب مورد حمايت ايران از حمايت آمريکا و ديگر احزاب مخالف ايران که بيم تشکيل دولت ائتلاف احزاب طرفدار ايران را دارند مي باشد. موضع ايران در توقف صدور برق باعث شده است گروه ها و احزاب مخالف ايران و بعثيها بر عليه ايران دست به کار شده و حيدرالعبادي نيز دست به دامن عربستان سعودي شود. پر رنگ شدن شعارهاي ضد ايراني و حمله به احزاب شيعي مورد حمايت ايران به خوبي نشان دهنده اين است که گروه هايي تلاش مي کنند سمت و سوي اعتراضات را به سمت ايران سوق دهند. استفاده ايران از برق به عنوان يک عامل ثبات در عراق و نزديکي به اين کشور و در اختيار گرفتن بازارهاي آن با توجه به تشديد تحريم ها و شرايط خاص ايران بعد از برجام ضروري به نظر مي رسد و عدم تأمين برق عراق توسط ايران مي تواند سبب نزديکي عراق به عربستان و ساير کشورها شده و جايگاه و منافع ايران در اين کشور را متزلزل مي کند. در سمت ديگر افزايش عمليات رواني ضد ايراني توسط کشورها و گروه هاي مخالف حضور ايران در عراق با استفاده از اين موضوع که ايران صادرات برق خود را به عراق قطع کرده مي باشد و عربستان و گروه هاي طرفدار آن نيز در تلاش هستند با استفاده از وضعيت موجود، اهداف خود را در عراق دنبال کنند که در اين راستا مي توان به توافقات عراق و عربستان براي تأمين برق مورد نياز عراق اشاره کرده. بنابراين در صورت شدت يافتن جريانات ضد ايراني در اعتراضات عراق و گسترده تر شدن دامنه آن و عدم توانايي ايران در تأمين برق مورد نياز عراق احتمال نزديکي بيشتر بين عربستان سعودي و عراق وجود دارد و اين به معناي فاصله گرفتن سياست خارجي عراق از ايران مي باشد. البته در اين تحليل، نبايد افراط کرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتيجه گيري
استان هاي جنوبي عراق در زمان جنگ عليه داعش بيشترين نيرو را بسيج کردند و نخبه هاي حاکم مشروعيت خود را مديون اين قشر از جامعه عراق مي باشند که در سال هاي طولاني مورد بي توجهي قرار داشته اند. تداوم اعتراضات مردمي در استان هاي مرکزي و جنوبي عراق در شرايط فعلي که اين کشور در دوران بعد از داعش مي باشد و هنوز از فضاي انتخابات عبور نکرده است و نيز آينده روشني از تشکيل دولت جديد ديده نمي-شود، عرصه سياسي عراق را آبستن حوادث و تحولات غير قابل پيش بيني کرده است. با توجه به وجود شبهه در پروسه انتخابات و هم زماني آن با اعتراضات مردمي، وضعيت مشروعيت دولت مرکزي نزد مردم نيز در هاله اي از ابهام قرار دارد و اين مهم مي تواند حامل پيام هايي براي دولت مردان عراقي باشد که بي توجهي به آن ها مي تواند زمينه هاي بروز عواقب غير قابل جبراني را فراهم نمايد. به نظر مي رسد با گذشت زمان، حيدرالعبادي گزينه هاي محدودتري را پيش روي خود مي بيند و تطميع قبايل نزديک به مراکز انرژي شايد در کوتاه مدت براي العبادي زمان بخرد اما اين نارضايتي و اعتراضات در بلند مدت نياز به حل ريشه اي مشکلات اقتصادي و اجتماعي و سياسي دارد. نکته قابل ذکر در اعتراضات روزهاي اخير عراق اين است که به صورت تاريخي اعتراضات در عراق در تابستان و فصل گرما به وقوع پيوسته است اما اين برداشت که گرما و کمبود برق دليل اصلي اين اعتراض است و بعد از فصل گرما مشکل حل خواهد شد با توجه به خواسته هاي معترضين، برداشتي اشتباه مي باشد. برقراري نسبي آرامش بعد از خروج داعش از عراق باعث شده است که ضعف هاي ساختاري دولت بيش از پيش نمايان شود و مردم نيز بيشتر پيگير حل مشکلات معيشتي و اقتصادي خود باشند. تخصيص بودجه و طرح هاي جديد مانند استخدام نيروي کار با تکيه بر درآمدهاي نفتي وعده-هايي بيش نيست و اجرايي کردن آن ها دشوار است زيرا خواسته ها و برنامه هاي احزاب سياسي مختلف باعث شده است که در استان هايي مانند نجف درآمدها نصيب احزاب و طرف هاي سياسي شود و ساير شهروندان از اين درآمدها سهمي نداشته باشند. بنابراين با اجراي برنامه هاي جديد نيز محروميت شهروندان و در نتيجه اعتراضات آنها (ولو به شکل ضعيفتر) ادامه پيدا خواهد کرد. به همين دليل دولتمردان عراقي بايد به حل ريشهاي مشکلات بيانديشند.
منابع
1- Matthew Schweitzer,» Protests in Southern Iraq Intensify, Is Instability to Follow?«, relief web, منتشر شده در تاریخ 24 جولای 2018
قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://reliefweb.int/report/iraq/protests-southern-iraq-intensify-instability-follow
2- – احمد حاجی رشید، «چرایی اعتراضات عراق در سایه استمرار مناقشات سیاسی»، خبرگزاری کُردپرس، منتشر شده در تاریخ 5 مرداد 1397، قابل بازیابی در پیوند:
http://www.kurdpress.com/details.aspx?id=29299
3- Sarhang Hamasaeed, » Iraq’s Protests Show the Fragility that Gave Rise to ISIS Remains
«, موسسه صلح ایالات متحده, منتشر شده در 19 جولای 2018
قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.usip.org/publications/2018/07/iraqs-protests-show-fragility-gave-rise-isis-remains
4- Benedict Robin, »Protests are mounting in Iraq. Why?
«, خبرگزاری واشنگتن پست, منتشر شده در جولای 2018
قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2018/07/21/protests-are-mounting-in-iraq-why/?noredirect=on&utm_term=.47d34ce1a69d
