اندیشکده راهبردی تبیین- «فضا» به محیط بی‌کران بر فراز اتمسفر زمین گفته می‌شود که تعیین مرز آن کماکان محل اختلاف است؛ اما امروزه اغلب دانشمندان حوزه حقوق فضا معتقدند که فضای ماورای جو از پایین‌ترین ارتفاع از سطح دریا که در آن اشیای فضایی می‌توانند به دور زمین بچرخند یعنی حدود 62.1 مایل یا 100 کیلومتر شروع می‌شود. دلیل چالش‌برانگیز بودن و اهمیت تعیین این مرز، تفاوت نظام حقوقی حاکم بر فضای ماورا جو (که ازاین‌پس فضا گفته می شود) است؛ به این صورت که کشورها بر هوای فراز مرزهای حاکمیتی خود، سلطه دارند ولی چنین چیزی درباره فضای بالای مرزهای کشور صادق نیست و فضا، قلمرو تمام بشریت است.
امروزه با پیشرفت تکنولوژی نیاز روزمره به امکانات و زیرساخت‌هایی که وابسته به فعالیت های فضایی هستند افزایش یافته و عملاً امکان جدایی از این فعالیت‌ها وجود ندارد. هر کشوری می‌تواند بخشی از این نیازهای خود را از طریق دیگر کشورها تأمین نموده و خریداری نماید؛ درحالی‌که بخشی از این نیازها برای هر کشور دارای اهداف بلندمدت و مستقل بایستی توسط خود آن کشور با تأمین هزینه های گزاف ایجاد شده و به خودکفایی برسد. دستیابی انسان به فضا به کمک فن‌آوری شگفت‌انگیز و توسعه‌های علمی و فنی بسیار شگفت‌انگیز و سریع، در کنار خود، حقوقی را می‌خواهد که تأثیر این اکتشافات و این بهره‌برداری‌ها بر حاکمیت، قلمرو اتباع کشورها و همچنین روابط حاصل از استفاده از فضا، نظام حقوقی مدارات و اجرام آسمانی و حق تقدم کشوری که زودتر از دیگران منابع فضا را کشف کرده و در حال بهره‌برداری است، تعیین مرز میان هوا و فضا و مسائل حقوقی بی‌شمار نشئت‌گرفته از استفاده انسان از فضا را تنظیم کند تا درنتیجه نظام حقوقی این حوزه، جامعه جهانی با تکیه‌بر این قواعد مبتنی بر عقل و توافق جمعی، به مسیر حرکت خود ادامه دهد. با در نظر گرفتن ماهیت بسیار خطرزا بودن فعالیت های فضایی و هزینه های بسیار بالای انجام این پروژه ها بر حساسیت موجود نسبت به حقوق حاکم بر این فعالیت‌ها افزوده می شود.

 

 

حقوق فضا و اصول حاکم بر آن
تا سال 1957 میلادی که بشر تنها به سه حوزه زمین، دریا و هوا دسترسی مؤثر داشت تنها به قاعده‌مند کردن حقوقی فعالیت‌ها در این سه حوزه بسنده کرده بود. پس از دسترسی انسان به فضای ماورای جو با ارسال اولین ماهواره، تبیین نظام حقوقی فضا، اجتناب‌ناپذیر می نمود؛ به‌نحوی‌که از سال 1960 با ایجاد زیرمجموعه‌ی فضایی سازمان ملل متحد با عنوان «کمیته استفاده صلح‌آمیز از فضای ماوراء جو سازمان ملل متحد» (COPUOS) و زیر کمیته‌ی حقوقی آن، امور حقوقی و قاعده مندسازی فعالیت های فضایی به‌طور تشکیلاتی آغاز گردید و از آن روز این کمیته به رفع موانع حقوقی و گسترش این دانش در راستای پیشرفت و توسعه پایدار در فضا کمک می کند.
اهمیت موضوع حقوق فضا به حدی است که تا امروز پنج معاهده فضایی تدوین و توسط کشورهای متعدد پذیرفته شده است؛ اولین و پایه‌ای‌ترین معاهده فضایی به سال 1967 میلادی بازمی‌گردد و از آن روز در کنار تدوین و تصویب چهار معاهده دیگر که هرکدام به‌طور عمومی و تخصصی به مباحث مختلف فعالیت-های فضایی اعم از نظام مسئولیت ، ثبت اشیا و فعالیت‌های مخابراتی می پردازند، قطعنامه های متعددی توسط سازمان های بین المللی تصویب گردیده است.

اصول کلی حاکم بر فعالیت های فضایی مذکور در معاهدات فضایی را می توان چنین نام برد:
1. ممنوعیت اختصاص فضا به کشوری خاص؛
2. ممنوعیت استقرار و کاربرد سلاح های هسته ای و کشتارجمعی در فضا؛
3. آزادی اکتشافات فضا؛
4. وظیفه کشورها در ثبت و اعلام عمومی مختصات پرتاب سفینه و ماهواره و اصولاً هر شئ ارسالی به فضا؛
5. همکاری بین‌المللی در کاوش و انتشار نتایج کاوش ها و فعالیت‌های فضایی تا حد امکان؛
5. اجتناب از ایراد خسارت به کشورهای دیگر و آلوده کردن محیط طبیعی فضا؛
6. امکان دسترسی بدون تبعیض همه ملت ها به ماهواره‌های ارتباطی؛
7. وظیفه ارائه کمک به وسایل حمل‌ونقل فضایی و فضانوردان در خطر؛
در حقیقت باید اذعان کرد این حوزه از حقوق بین‌الملل به‌مراتب بیشتر از دیگر حوزه ها دارای خلأ است و به نحوی کماکان در حال شکل گیری است و بسیاری از قواعد موجود در این حوزه از جنس حقوق نرم هستند که با موضع‌گیری و عملکرد دولت‌ها روزبه‌روز قوام یافته و به حقوق سخت تبدیل می شوند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

تشکیل نیروی فضایی امریکا و تبعات حقوقی استقرار سلاح در فضا
ﭘﺲ از اﺧﺘﺮاع هواﭘﻴﻤﺎ و ﺷـﻜﻞ ﮔﻴـﺮی ﻧﻴﺮوی هوایی در ﻛﺸﻮرهای مختلف، اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻈﺎﻣﻲ از هوا آﻏﺎز ﺷﺪ. در اﺑﺘــﺪا نیروی هوایی به‌عنوان ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﻧﻴﺮوی زمینی ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺸﻮر ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ ﭘﺮواز می ﻛـﺮد و اﻣﻜـﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺟﻨـﮓ را مهیا می کرد. بعدازآن خلبان های کشورهای ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ در هوا با یکدیگر درﮔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ و هواپیماهای دشمن را ﺳﺎﻗﻂ ﻛﺮدﻧـﺪ. ﺑﻌﺪتر، ﺑﻤﺒﺎران و ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻮﺷﻚ رایج گردید؛ و امروز شاهد جنگ الکترونیک ﭘﻴﺸــﺮﻓﺘﻪ و ﻛــﺎرﺑﺮد تسلیحات و ﻣﻬﻤﺎت هوشمند در هوا هستیم. در صورت عدم پایبندی کشورهای قدرتمند به حقوق موجود و اصول حاکم بر استفاده صلح‌آمیز از فضا نیز شاهد چنین روندی در فضا نیز خواهیم بود که تبعات و تهدیدات به‌مراتب خطرزاتری خواهد داشت. ﺑـﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ حوزه ی هوا ﺟﺰو ﻗﻠﻤﺮو ﻛﺸﻮرها ﻣﺤﺴﻮب می ﺷـﻮد و می توانند در آن اﻋﻤﺎل ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻛﻨﻨـﺪ و با قواعد و اعمال قدرت خودشان تا حدی از گسترش زیاده‌خواهی دیگر کشورها بکاهند درحالی‌که در فضا طبق نظام حقوقی بین‌المللی حاکم بر آن، هیچ دولتی حق اعمال حاکمیت ندارد و فضای بالای هیچ کشوری به آن کشور تعلق ندارد و نمی‌تواند در آنجا اعمال حاکمیت کند.
در سال 1982 فرماندهی فضا نیروی هوایی ایالات‌متحده تشکیل شد ، این فرماندهی ارشد در بخش فرماندهی راهبردی ایالات‌متحده نیروی هوایی وزارت دفاع ایالات‌متحده آمریکا است. پایگاه اصلی آن در کلرادو است. این فرماندهی با انواع ماهواره‌ها و عملیات سایبری پشتیبان عملیات‌های نظامی ایالات‌متحده در سراسر جهان است.
اما در سال 2000 دونالد رامسفلد برای اولین بار مسئله نیروهای فضایی مستقل ایالات‌متحده را مطرح کرد که در آن یک سازمان داخلی در نیروی هوایی ایالات‌متحده را برای پرداختن به حاکمیت و سیاست‌های فضایی در زیرمجموعه نیروی هوایی پیشنهاد داد که بنا به دلایلی چون مسئله یازده سپتامبر و حمله امریکا به عراق، این طرح تکمیل نشد؛ بار دیگر دونالد ترامپ رئیس‌جمهور ایالات‌متحده امریکا در مارس 2018 ایده ایجاد این نیرو را چنین مطرح کرد: «ما میزان شگرفی از فعالیت ها را در فضا انجام می دهیم؛ من گفتم، شاید نیازمند نیروی [نظامی] جدیدی هستیم، نامش را می گذاریم نیروی فضایی» وی که پیش از جلسه با اعضای شورای ملی فضایی آمریکا سخن می‌گفت، خواستار تدارک زمینه‌های لازم برای تأسیس هر چه سریع‌تر این نیرو به‌عنوان شاخه ششم ارتش ایالات‌متحده شد.
رئیس‌جمهوری آمریکا گفته است: «هم نیروی هوایی و هم نیروی فضایی خواهیم داشت که هردو یکسان، اما مجزا خواهند بود.» قبل از این پنتاگون نیز به دستور کنگره امریکا، مطالعه روی امکان پیاده‌سازی این ایده را آغاز کرده بود اما انتظار نمی‌رود که گزارش مربوطه را تا دسامبر تحویل دهد .

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

در این رابطه به‌طورجدی از سال گذشته گمانه‌زنی‌هایی آغاز شد و مورد مخالفت مقام‌های نیروی هوایی آمریکا قرار گرفت. البته این مخالفت فرماندهان نظامی به دلیل اعتقاد آن ها به استفاده صلح آمیز از فضا نبود، بلکه به گفته خودشان چون اعتقاد داشتند تأسیس یک نیروی جدید، تنها به افزایش بوروکراسی غیرضروری و ایجاد مشکلاتی در بودجه منجر خواهد شد با این مسئله مخالف بودند. تصمیم ترامپ باید به تأیید نمایندگان کنگره آمریکا هم برسد.مطلبی که بایستی هنگام پرداختن به مسئله نظامی‌گری در فضای ماورای جو از منظر حقوقی در نظر گرفته شود تفاوت بین نظامی شدن و تسلیحاتی شدن فضا است؛ نظامی شدن و یا به تعبیر دیگر استفاده نظامی از فضا موضوعی است که می‌توان گفت از همان ابتدای دستیابی بشر به فضای ماورا جو وجود داشته و کماکان ادامه دارد. بدین معنا که در ساده‌ترین حالت ممکن از تحلیل اطلاعات دریافتی از ماهواره ها در جهت‌دهی و برنامه‌ریزی فعالیت های نظامی استفاده می‌شده است؛ لیکن آنچه امروزه بسیار محل چالش است مقوله استقرار تسلیحات در فضا توسط کشورهای فعال فضایی خصوصاً ایالات‌متحده امریکا، به بهانه محافظت از دارایی‌هایشان در فضا است.
ماده 4 معاهده فضای ماورا جو به‌صراحت استقرار و ساخت تجهیزات نظامی در ماه و دیگر اجرام آسمانی و همچنین آزمایش تمام سلاح‌ها را در فضای ماورا جو را منع می‌کند و با اغماض در مورد قرار دادن تسلیحات در مدارهای زمین، روی ماه و یا دیگر اجرام سماوی، صرفاً استقرار تسلیحات هسته ای و کشتارجمعی را منع می کند، می توان چنین مفهومی را اتخاذ کرد که قرار دادن تسلیحات غیرهسته‌ای و غیر کشتارجمعی طبق این معاهده ممنوع نیست. حال باید به بررسی معنای سلاح کشتارجمعی پرداخت تا به شناختی درست از این ممنوعیت رسید.
ارائه معنایی قطعی از «سلاح کشتارجمعی» ساده نیست لیکن می توان گفت سلاح کشتارجمعی سلاحی است که به‌قصد ایجاد خرابی و کشتار وسیع ساخته‌شده‌اند؛ خصوصاً سلاح های شیمیایی، بیولوژیکی و هسته-ای . مطلب دیگر که می‌تواند مورد چالش واقع شود این است که آیا معیار تشخیص چنین سلاح‌هایی، به‌عنوان سلاح کشتارجمعی ایجاد اثر تخریبی مذکور، در صورت استفاده در فضا بر روی زمین است، و یا ایجاد این اثرات مخرب در صورت استفاده بر روی زمین نیز کافی است تا از مصادیق سلاح کشتارجمعی به‌حساب آمده و قرار دادن آن بر مدارهای زمین و دیگر اجرام آسمانی ممنوع باشد؟ طبق ماده 31 بند 1 کنوانسیون 1969 وین، تفسیر واژه‌های به‌کاررفته در معاهدات مطابق معانی معمول آن واژه‌ها صورت می-گیرد و در اینجا معنای معمول از سلاح کشتارجمعی، سلاحی است که در صورت استفاده بر روی زمین، موجب اثرات وسیع تخریبی و مرگ می گردد که به‌طریق‌اولی سلاح هایی که در صورت استفاده در فضا موجبات این موارد تخریبی بر زمین هستند را نیز شامل می گردد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

سؤال دیگر آنجاست که آیا نیروی فضایی ایالات‌متحده، می تواند بدون بهره گیری از سلاح هایی با توان تخریبی بالا که در زمره سلاح های کشتارجمعی قرار می گیرند، به اهداف اعلامی خود از تشکیل این نیرو دست یابد و به تعبیر خودشان از دارایی‌های فضایی خود محافظت کنند؟
طبق تعریف ارائه‌شده دولت ایالات‌متحده از سلاح کشتارجمعی، بمب، نارنجک، راکت دارای محرک بیش از چهار اونس، مین و… ازجمله مصادیق سلاح کشتارجمعی به‌حساب می‌آیند . حال می توان ادعا نمود، سلاح‌هایی که ایالات‌متحده به‌واسطه تشکیل نیروی فضایی خود به بهانه دفاع از دارایی‌های خود در فضا، مورد استفاده قرار می‌دهد و در مدار زمین و یا در مرحله بعدی روی ماه و دیگر اجرام سماوی قرار می دهد، بنا به تعریف حقوقی مورداستفاده خودشان، سلاح کشتارجمعی به‌حساب می آید و طبق ماده چهارم معاهده فضای ماورا جو که ایالات‌متحده از اعضای این معاهده است به‌صراحت منع شده است و این عمل نقض صریح این ماده به‌حساب می آید.

عکس العمل دیگر قدرت های فضایی در این خصوص و تبعات آن بر صلح و امنیت بین المللی
رقابت در عرصه فضایی سابقه ای چند ده‌ساله دارد و از زمان پرتاب نخستین ماهواره به فضا تا به امروز، عمدتاً میان آمریکا و روسیه (شوروی سابق) در جریان بوده است. تا زمانی که ایالات‌متحده و دیگر کشورهای قدرتمند فضایی درﺻــﺪد توسعه ی افسارگسیخته ﻛﻨﺘﺮل خود بر فضا و دامن زدن به چالش های فضایی در حوزه بین‌الملل باشند، طبعاً اﻳﻦ اﻣﺮ بر احتمال استقرار سلاح در فضا در آینده نزدیک دلالت می-نماید که تا امروز و صرفاً با وجود احتمال چنین مسئله‌ای فعالیت هایی مانند آزمایش سامانه‌های ضد موشک بالستیک A-135 روسیه در آوریل سال جاری را شاهد بودیم که برای مقابله با تهدید از هوا و فضا طراحی شده و به نحوی پاسخ به فرمان تشکیل نیروی فضایی امریکا تلقی می شود ؛ در صورت عملی شدن استقرار سلاح در مدارهای زمین و یا سطح اجرام آسمانی توسط آمریکا، شاهد عکس العمل سریع دولت های پیشتاز فضایی همچون روسیه و چین به‌صورت عملیاتی خواهیم بود که این پدید در کنار مسئله نقض فاحش نظام حقوقی حاکم بر استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورا جو مسئله تهدید صلح و امنیت بین المللی در پیش خواهد بود. در صورت وجود عزم جدی بر استفاده صلح آمیز و پایدار از فضا توسط تمام کشورها به‌عنوان قلمرو تمام بشریت در راستای منافع تمام بشریت توقف چنین عملیات های زیاده‌خواهانه ای ضروری است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

آثار و تبعات تشکیل نیروی فضایی امریکا بر امنیت ملی جمهوری اسلامی و بایسته های داخلی در مقابل آن

با لحاظ وضعیت فضای ماورا جو، یعنی ماهیت بدون مرز بودن آن، استقرار سلاح در چنین شرایطی تهدیدی بالقوه برای امنیت ملی جمهوری اسلامی به‌حساب می آید. چراکه در فاصله زمانی بسیار کوتاهی حامل های فضایی این تسلیحات می توانند بر فراز خاک کشور قرار بگیرند، بدون آن که با لحاظ حقوق بین-الملل ورود به مرزهای کشورمان تلقی شود.
بخش اصلی اقدامات و موضع گیری که در مقابل این تهدید بالقوه توسط جمهوری اسلامی قابل اتخاذ است در کنار تقویت بنیه دفاعی (مانند توان موشکی) از رهگذر سازمان های بین المللی و دیپلماسی چندجانبه است؛ به‌صورتی که بایستی توجه تمام بازیگران جامعه جهانی را به خطرات چنین موضوعی جلب نمود و با لابی-گری مؤثر و رایزنی های متعدد با هم پیمانان، ائتلاف علیه این تصمیم ایالات‌متحده ایجاد نمود. اهرم فشار موجود در مقابل این عملکرد، فشار اذهان عمومی و دیگری فشار سیاسی کشورها و سازمان های بین المللی است که باید به‌صورت موازی پیگیری شود؛ یعنی اولاً رسانه های رسمی و غیررسمی جمهوری اسلامی با تبیین خطرات و تبعات موضوع، و به‌طور عام دیپلماسی عمومی با هوشمندی توجه ملت ها را تا حد امکان به موضوع جلب کنند و از طرف دیگر نمایندگان ایران در سازمان های بین المللی به فعالیت های فوق الذکر بپردازند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr6', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr6", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

جمع بندی و نتیجه گیری
آنچه در اینجا مسلم است، استقرار سلاح های کشتارجمعی و هسته ای در فضا ممنوع است. ایالات‌متحده امریکا که به‌صراحت تشکیل نیروی فضایی این کشور را قریب الوقوع اعلام داشته است، از مواضع ناقض حقوق بین الملل خود عقب نمی نشیند و سعی بر توجیه آن دارد. مقابله با چنین اقداماتی مگر با فشارهای جامعه ی بین المللی ممکن نیست؛ در این زمینه بایستی در کنار تقویت توان دفاعی کشور از ظرفیت سازمان-های بین‌المللی استفاده نموده و از رهگذر نمایندگی جمهوری اسلامی در این سازمان ها و با لابی گری مؤثر، توجه اذهان تصمیم سازان در این نهادهای مؤثر را به سمت خطرات و تبعات ادامه چنین روندی از سوی بازیگران قانون‌گریز حوزه فضا جلب نموده تا از ایجاد رقابت تسلیحاتی در فضای ماورا جو جلوگیری کرد و عزم و اراده ای جدی علیه چنین فعالیت هایی را توسط کشورهای همسو در راستای تثبیت استفاده صلح آمیز از فضا و عدم ایجاد تهدید علیه صلح و امنیت بین المللی ایجاد نمود.

---

منابع و پی نوشت ها

1-O’Leary 2009, p.84
2- Outer Space Treaty, Article 1
3-Ultra Hazardous
4-Committee On Peaceful Uses of Outer Space
5-Liability
6-Registration
7-Telecommunication activities
8- Appropriation
9-Soft law
10-Hard law

11-حسین نواده توپچی، «رژیم حقوقی فضای ماورا جو زمین و چالش های پیش روی آن»، تهران: راهبرد، 1387، شماره 46.

12- Air Force Space Command
13- America’s fortress: Inside the base that defends U.S. in outer space, CBS News, October 25, 2017, at:
https://www.cbsnews.com/news/space-defense-inside-colorado-cheyenne-mountain-air-force-station/.
14-Donald Rumsfeld
15- Berman Russell “does the US military need a space corps?” the Atlantic, August 8, 2017, at:
https://www.theatlantic.com/politics/archive/2017/08/military-space-corps/536124/.
16- Koren Marina “what does Trump mean by SPACE FORCE” the Atlantic, March 13, 2018, at:
https://www.theatlantic.com/science/archive/2018/03/trump-space-force-nasa/555560/.

17- آمریکا نیروی فضایی نظامی تشکیل می‌دهد، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 28 خرداد 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:

www.irna.ir/fa/News/82946095.
18- Mike Fabey,“debate intensifies over Roger’s space corps proposal”, September 8, 2017, at:
https://spacenews.com/debate-intensifies-over-rogers-space-corps-proposal/.

19- Militarization
20- Weaponization
21-Mass Destruction Weapons
22- Frans von der Dunk, Hand book of space law, Edward Elger, Cheltenham, p 336
23- The Free Dictionary, at:
https://www.thefreedictionary.com/nuclear+weapon.
24- Title 18 S2332a, section 921
25- Office for Outer Space Affairs, United Nations treaties and principles on outer space sales No.E.02.I.20
26-Tom O’connor, “US space force will challenge Russia and China military power beyond this world”, NewsWeek, june 19, 2018, at:
https://www.newsweek.com/us-space-force-will-challenge-russia-china-military-power-beyond-world-984551.
27-Kyle Rempfer, “Russia warns of ‘tough response’ to creation of US space force”, AirForceTimes, June 21, 2018, at:
https://www.airforcetimes.com/flashpoints/2018/06/21/russia-warns-of-a-tough-response-to-creation-of-us-space-force/.
28-Province of mankind