اندیشکده راهبردی تبیین | مرکز تفکر نسل سوم انقلاب

اندیشکده راهبردی تبیین – طی روزهای اخیر، همراهی یا عدم همراهی عراق با تحریم‌های آمریکا علیه ایران، به یکی از مسائل تهران و بغداد تبدیل شد و عملا در حوزه رسانه ای و اجتماعی دو کشور نیز بازتاب یافت. با این وجود، هم‌چنان این سوال جدی مطرح است که عراق با تحریم‌های آمریکا علیه ایران چه می‌کند؟

رفتار دولت عراق در قبال تجارت دو کشور با دلار، نشان داد که با وجود محکومیت‌های گسترده اظهارات همراهانه العبادی با آمریکا در صحنه داخلی عراق، بغداد در برخی حوزه‌های تحریمی ناچار به همراهی با آمریکاست. شناخت حوزه‌هایی که با توجه به مفاد تحریم‌های آمریکا و البته اراده دولت عراق، احتمالا تحت تاثیر تحریم‌ها قرار خواهند گرفت، برای مدیریت اقتصاد کشور در شرایط جدید، امری ضروری است.

روابط اقتصادی ایران و عراق

در حال حاضر عراق یکی از مهمترین شرکای اقتصادی و تجاری جمهوری اسلامی ایران در منطقه و جهان به شمار می رود. واردات کالا از ایران به عراق در عرض ۱۲ ماه تا پایان ماه مارس ۲۰۱۸ بالغ بر ۶ میلیارد دلار بوده که ۱۵ درصد کل واردات عراق را شامل می‌شده است. این کالاها شامل مواد کشاورزی، غذایی، صنعتی و خدمات فنی مهندسی می باشد. افزون بر این، حجم بزرگی از معاملات انرژی ۱۲ میلیارد دلاری که میان کشورهای صادرکننده نفت انجام می‌گیرد، متعلق به معاملات میان ایران و عراق است.[1]

از سال 84 که مبادلات تجاری میان دو کشور آغاز شد، صادرات ایران به عراق تنها حدود 790 میلیون دلار بود. در آبان 85، یک ماه بعد از سفر نخست وزیر وقت عراق به ایران، ستاد توسعه روابط اقتصادی ایران و عراق تشکیل شد تا تجارت و مبادلات اقتصادی دو کشور را ساماندهی کند. پس از آن حجم مبادلات دو کشور بطور جهشی رشد قابل توجهی یافت بطوری که در سال 89 حجم مبادلات تجاری دو کشور به 4 میلیارد و 439 میلیون دلار رسید.[2]

به جز مقطع حمله داعش و سقوط موصل در عراق، مناسبات تجاری ایران و عراق، روند صعودی داشته است. به گفته ایرج مسجدی سفیر جمهوری اسلامی ایران در بغداد، در سال 96 ارزش تبادل تجاری میان ایران و عراق به بیش از 13 میلیارد دلار رسید.[3]

دبیر اتاق مشترک ایران و عراق هم گفته است جمهوری اسلامی ایران حضور خوبی در بازار عراق دارد و 15 درصد صادرات غیرنفتی ایران به این کشور صورت می‌گیرد. اما اینکه آیا پتانسیل ایران برای حضور در بازار عراق همین‌قدر است، پاسخ منفی است و قطعاً ایران پتانسیل آن را دارد که سهم بیشتری از بازار عراق را تصاحب کند.[4]

مفاد تحریم‌های آمریکا علیه ایران

بر مبنای فرمان ترامپ به وزارت خزانه‌داری آمریکا، در 6 آگوست 2018 بار دیگر محدودیت‌های آمریکا برای اقتصاد ایران که با توافق برجام تعلیق شده بودند، در یک فرآیند کوتاه‌ مدت به اقتصاد ایران تحمیل شد. وزارت خزانه‌داری آمریکا به کلیه افراد حقیقی و حقوقی که در حوزه‌های مرتبط با تحریم‌های هسته‌ای با ایران در حال همکاری هستند هشدار داده است تا اقدامات لازم برای جلوگیری از تحریم شدن از سوی آمریکا را اعمال کنند.

تحریم های 6 آگوست شامل حوزه های مختلف اقتصادی و تجاری با ایران است از جمله: خرید‌ و‌ فروش اسکناس یا اسناد مبتنی ‌بر دلار از سوی دولت ایران، خرید‌ و ‌فروش طلا و سایر فلزهای گرانبها، خرید، تامین یا انتقال فلزات خام یا نیمه‌خام مانند آلومینیوم و آهن، زغال‌سنگ و نرم‌افزارهای مورد استفاده از سوی صنایع ایران، افتتاح حساب ریالی در خارج از مرزهای ایران و مبادله ریالی با ارقام قابل‌توجه، خودروسازی ایران، فرش و مواد خوراکی تولیدشده در ایران.

مرحله بعدی تحریم ها در ماه نوامبر خواهد بود که شامل تحریم بخش انرژی و نفت و گاز و پتروشیمی و سیستم بانکی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.[5]

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

تنگناها و محدودیت‌‌های عراق

با آن که تصمیم دولت ترامپ مبنی بر تحریم ایران یک جانبه و فاقد وجاهت قانونی بوده و در نتیجه الزام آور نیست، اما بسیاری از کشورها به دلیل تبعات منفی آن، ناچار به اجرای آن هستند؛ زیرا در صورت عدم همراهی با آمریکا تحت تحریم تجاری این کشور قرار می گیرند.

عراق نیز که با آمریکا مروادات سیاسی و اقتصادی دارد، از این امر مستثنی نیست. لذا موضع اولیه دولت حیدر العبادی آن بود که به رغم مخالفت با تحریم ایران توسط آمریکا، اما به دلیل حفظ منافع ملت عراق ناچار به اجرای آن خواهد بود.

این موضع العبادی با مخالفت‎های گسترده‎ای نه تنها در ایران، بلکه در داخل عراق مواجه شد. از طرفی، با توجه به مناسبات پایدار سیاسی میان بغداد و تهران و نیز حجم نسبتا بالای مراودات تجاری، العبادی قدری کوتاه آمد و اعلام کرد در موضوع تحریم‎ها، تنها معاملات به دلار را متوقف خواهد کرد.

برخی ناظران در تحلیل مواضع البعادی قائل به این هستند که وی با توجه به نتایج انتخابات شانس زیادی برای تجدید نخست‎وزیری خود ندارد، لذا از ابتدا دست به دامان آمریکایی ها شده و با موضع گیری علیه ایران در خصوص تحریم ها، در واقع به آنان چراغ سبز نشان داده است، به این امید که چراغ سبز و حمایت واشنکتن را برای تصدی مجدد منصب نخست وزیری کسب کند.

برخی نیز به شرایط دشوار اقتصادی و اعتراضات داخلی عراق اشاره کرده و بر این باورند که العبادی نمی خواهد در سایه تحریم های آمریکا، ریسک تداوم همکاری اقتصادی با ایران را به جان بخرد.

گروهی هم می گویند شاید العبادی تحت تاثیر عملیات روانی و فضاسازی داخلی عراق علیه ایران قرار گرفته است که اخیرا با هدایت سعودی ها و همراهی بعثی ها در برخی از شهرهای عراق صورت گرفته و چنین القا شده است که عراقی ها با ایران و آن چه دخالت هایش در عراق خوانده می شود، مخالف هستند.

در هر حال العبادی دچار اشتباه محاسباتی شده است. اولا دوره دولت او سپری شده و قادر به انجام برنامه ریزی و کار زیادی برای آینده نیست. ثانیا العبادی ظاهرا از نقش و نفوذ جمهوری اسلامی ایران در عراق و به ویژه در میان گروه های شیعی غافل شده و بیهوده چشم امید به آمریکا دوخته است.

حوزه‌های اثرپذیر از تحریم‌ها

با توجه به این که دایره تحریم های آمریکا گسترده است و تقریبا کلیه موضوعات مهم اقتصادی و تجاری را در برگرفته است، می توان پیش بینی کرد، مراوادات تجاری ایران و عراق در عرصه های مختلف دچار مشکل خواهد شد.

اما نکته قابل توجه این است که تهدید ترامپ به این که شرکت‌هایی که با ایران معامله کنند نمی‌توانند در آمریکا معامله‌ای داشته باشند در داخل عراق با توجه چندانی روبه‎رو نشده است، چون بیشتر شرکت‌های خصوصی در این کشور در آمریکا سرمایه‌گذاری نکرده‌اند و با دلار معامله نمی‌کنند. این شرکت‌ها توانسته‌اند بدون مشکل داد و ستد با ایران را ادامه ‌دهند.

اما شرکت‌هایی که در عرصه انرژی، ساختمان و خودرو فعال هستند احتمالا با مشکل مواجه خواهند شد. به گفته سخنگوی وزارت تجارت عراق، ایران بخاطر قیمت پایین و راه‌های حمل و نقل کوتاه، مهم‌ترین طرف معامله شرکت‌های نیازمند مواد ساختمانی و وسایل یدکی خودرو است. لذا حتی اگر دولت عراق خود را موظف به رعایت برخی تحریم‌ها علیه ایران کند، اعمال همه آنها برای این کشور بسیار دشوار خواهد بود.

اگر تحریم‎های انرژی در ماه نوامبر هم اضافه شود، حوزه های اثرپذیر افزایش می یابد، زیرا بخش قابل توجهی از مراودات تجاری دو طرف مربوط به این حوزه است. تحریم نظام بانکی هم موجب خلل در گردش پولی شده و هر گونه تبادل تجاری را با مشکل مواجه می کند.

و البته همه این امور بستگی به اراده دولت جدید عراق دارد که تا چه حد نسبت به حفظ مناسبات تجاری با جمهوری اسلامی اهتمام ورزد. اگر چنین اهتمامی وجود داشته باشد قطعا بغداد به دنبال راهکارهایی برای دور زدن و کاهش تاثیر تحریم‎ها خواهد رفت. شاید به همین دلیل است که رسانه های مختلف از اهتمام ایران نسبت به ترکیب دولت جدید عراق و اتکا به متحدان شیعه خود در این کشور سخن گفته‌اند. [6]

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

راهکارهای احتمالی برای کاهش اثرگذاری تحریم‌های آمریکا

– درخواست معافیت: مقامات دولتی و بانکی در عراق اعلام کرده‌اند که به زودی یک هیأت عراقی به واشنگتن سفر می‌کند تا از آمریکا بخواهد برای عراق در زمینه تحریم‌ها علیه ایران استثنا قائل شود. به گفته رویترز، در حال حاضر وزارتخانه‌های مختلف مشغول تهیه فهرست اجناس وارداتی‌ای هستند که ورودشان از ایران برای اقتصاد عراق اجتناب‌ناپذیر به شمار می‌رود. قرار است درخواست مستثنی شدن این اجناس از تحریم‌های آمریکا داده شود. وزارت امور خارجه آمریکا در این باره توضیح روشنی نداده است. یک مقام وزارت امور خارجه آمریکا به خبرگزاری رویترز گفته که آمریکا در مورد سیاست تحریمی‎اش علیه ایران با کشورهای مختلف در سراسر جهان گفت‌ وگو می‌کند. وی تاکید کرده است عراق دوست و شریک مهم آمریکاست و ما نسبت به برقراری ثبات و امنیت و رفاه در این کشور تعهد داریم.[7]

البته چنین موضعی دوپهلو است، یعنی از یک سو نسبت به اجرای تحریم ها تاکید ورزیده است، اما از سوی دیگر با عراق و مردم این کشور اعلام همراهی کرده است. جدیت و توانمندی مقامات عراق در رایزنی دیپلماتیک با طرف آمریکایی، ممکن است موفق به دریافت معافیت هایی هر چند محدود شود.

– استفاده از ارز غیر از دلار: آن گونه که سعد الحدیثی، سخنگوی دفتر حیدر العبادی نخست وزیر عراق اعلام کرده است پایبندی عراق به تحریم های آمریکا علیه ایران تنها مختص به دلار و تعاملات بانکی و مالی و تجارت بین دو کشور است و اگر ارز دیگری در تعاملات میان دو کشور جایگزین دلار شود عراق روابط تجاری خود با ایران را حفظ خواهد کرد.[8]

در همین راستا بانک مرکزی عراق در تاریخ 7 اوت 2018 به بانک‌های این کشور ابلاغ کرده است که در تجارت با بانک‌های ایران از دلار آمریکا استفاده نکنند.

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق نیز اعلام کرد ایران و عراق رابطه دلاری با یکدیگر ندارند و مبادلات تجاری بر اساس ریال یا دینار است و مبادلات بانکی از سوی بانک مرکزی به گونه‌ای نیست که بخواهد روابط دلاری آن را تحت تاثیر قرار دهد. [9] هر چند تصمیم بانک مرکزی عراق نگرانی‌هایی را برای تجار ایرانی که با این کشور مبادلات تجاری دارند ایجاد کرده‌ است، اما به عقیده بسیاری از فعالان اقتصادی این محدودیت مانعی بر سر راه تجارت دو کشور نخواهد بود.

– تجارت پنهان: در صورتی که با افزایش فشارهای آمریکا، راهکارهای رسمی و آشکار در تجارت دو طرف به بن بست برسد، تنها راه تداوم تجاری، توسل به راه های پنهان و زیرزمینی است. این شیوه هر چند دارای تبعات و مخاطراتی برای دو طرف بوده و بستر وقوع مفاسد و سوء استفاده های اقتصادی را فراهم می سازد، اما در عین حال در شرایط اضطراری ممکن و راهگشا خواهد بود. در صورت اجرای این روش، حتما باید ابعاد نظارتی بر آن تقویت شود.

چنین موضوعی از دید عراقی‎ها نیز دور نمانده است. به گفته سخنگوی اتحادیه کارفرمایان عراق، با توجه به بیش از 1200 کیلومتر مرز مشترک میان ایران و عراق، جلوگیری از ورود کالا از ایران به عراق ناممکن است، چون ایران از هر موقعیتی استفاده خواهد کرد تا کالاهای صادراتی‌اش را همچنان روانه عراق کند و در آن میان حتی ممکن است از شبه‌نظامیان متحدش کمک بگیرد.[10]

البته رسیدن به چنین وضعیتی کاملا بعید است؛ زیرا ظرفیت های تجاری میان ایران و عراق حتی در شرایط تحریم و فشار آمریکا، به گونه ای است که در صورت به کارگیری آن، مراودات اقتصادی و تجاری دو طرف ـ که متضمن منافع دوطرفه است ـ هیچ گاه متوقف نخواهد شد. به همین دلیل اغلب کارشناسان و مسئولان عراقی نسبت به تداوم مناسبات اقتصادی با ایران امید دارند. کسانی هم که نسبت به آینده این امر ابراز نگرانی می کنند، عمدتا ناشی از انگیزه های سیاسی می‎باشد. این ها با طرح دوگانه «همراهی با ایران یا همسویی با آمریکا» معتقدند عراق باید برای حفظ منافع ملی خود یکی از دو راه را انتخاب کند.[11]

جمع بندی

تحریم‎های جدید آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران، کشورهایی مانند عراق را که با ایران مراودات تجاری گسترده ای دارند، در موقعیت دشواری قرار داده است. دولت عراق از یک سو نمی‎تواند همسایه بزرگ و متحد راهبردی خود را نادیده بگیرد و از دیگر سو به دلیل مناسبات سیاسی و اقتصادی با آمریکا، تبعات ناشی از نقض تحریم ها برایش دشوار خواهد بود.

با این حال عراق قادر به اتخاذ تدابیر و راهکارهایی است که ضمن حفظ مروادات تجاری خود با ایران، تاثیرپذیری از تحریم های آمریکا را به حداقل برساند. درخواست معافیت از تحریم‎ها و یا تبدیل دلار به سایر ارزها (دینار، یورو و…) از جمله شیوه های حفظ روابط تجاری با جمهوری اسلامی ایران است.

از طرفی، آن دسته از شرکت های عراقی که با آمریکا معامله ای ندارند، در ادامه رابطه تجاری با ایران مشکلی نخواهند داشت. اما بخش هایی مانند حوزه انرژی که با آمریکا مراوده دارند، احتمالا با مشکلاتی مواجه خواهند شد. تحریم‎های نفتی و بانکی ایران که قرار است از ماه نوامبر اجرا شود، این روند را دشوارتر خواهد کرد.

با این حال، به رغم اقدامات یک‎جانبه و فشارهای قلدرمآبانه آمریکا، پیش بینی ناظران اقتصادی آن است که مناسبات اقتصادی و تجاری تهران و بغداد هر چند دچار موانع و مشکلاتی خواهد شد، اما هیچ گاه متوقف نخواهد شد.

وجود مرزهای طولانی و همکاری‎های عمیق چندین ساله دو طرف در ابعاد سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی و نیز وجود هیات حاکمه شیعه و همسو با جمهوری اسلامی در عراق، توطئه آمریکا برای اعمال فشار و انزوای جمهوری اسلامی ایران را تا حد زیادی ناکام خواهد کرد.

پی‎نوشت‎ها

[1] خواست عراق از آمریکا: استثناء قائل‌شدن در تحریم‌های ایران، سایت دویچه وله، 21/8/2018

https://www.dw.com/fa-ir/iran/a-45168760

[2] روابط اقتصادی ممتاز ایران و عراق، خبرگزاری ایسنا، 6/10/95

http://www.irna.ir/fa/News/82361577

[3] ارزش تبادل تجاری ایران و عراق از 13 میلیارد دلار گذشت، خبرگزاری ایرنا، 9/4/97

http://www.irna.ir/fa/News/82957625

[4] بررسی آینده روابط اقتصادی ایران و عراق، سایت تابناک، 20 خرداد 97

http://www.tabnak.ir/fa/news/807066

[5] شعاع تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران، روزنامه دنیای اقتصاد، 20/2/97

https://donya-e-eqtesad.com

[6] ما تريده إيران من العراق للخلاص من العقوبات الأمريكية، موقع سبوتنیک العربي، 12/8/2018