اندیشکده راهبردی تبیین – تحولات راهبردی نشات گرفته از تولید تجهیزات نظامی استراتژیک همواره ایجاد کننده تغییر راهبردها و چه بسا روندهای بزرگ بوده که نمونه تاریخی آن اعلام جنگ ستارگان توسط ریگان در دهه 1980 میلادی می باشد. در شرایط گسترده تحولات تاثیرگذار بر کنش های بازیگران قدرتمند بین‌المللی، مجهز شدن به محصولات بازدارنده مدرن ناشی از برخورداری از دانش فناورانه بدیع، تعیین کننده روندها، افزایش توان چانه زنی، اثربخشی سیاسی بیشتر و مهمتر یارگیری و افزایش ائتلاف و همسوسازی مقابله با تهدیدات رقیبان بین‌المللی است.
بازدارندگی ناشی از دستیابی به تجهیزات نظامی راهبردی در شرایط حاضر برای روسیه یک برتری استراتژیک محسوب میp^شود. سامانه هوشمند S-400 به عنوان یک سیستم پدافندیِ زمین پایهِ مجهز به انوع موشک ها که تهدیدات مختلف را رهگیری و نابود می‌سازد برای رقیب دیرینه ی آن در شرایط حاضر به نوعی غافلگیرکننده تلقی می شود. شکل گیری تحولات و احتمالات پس از دستیابی این سامانه برای کشورهای متحد آمریکا و دیگر بازیگران رقیب این کشور می‌تواند به تحولات پیچیده‌تری بیانجامد. در این نوشتار ابتدا به مقایسه سامانه های مشابه آمریکایی با سامانه S-400 پرداخته و سپس به راهبردهای سیاسی و امنیتی آمریکا در قبال خرید این سامانه توسط برخی کشورهای متحد با این کشور و بعضا عضو ناتو می‌پردازیم.
مقایسه سامانه تاد[1] و پاتریوت[2] آمریکا با سامانه روسی S-400
سامانه تاد (THAAD) یک سامانه زمین پایه با قابلیت تحرک و جابجایی است که برای رهگیری و نابودی موشک های بالستیک کوتاه برد و میانبرد در مرحله نهایی قبل از برخورد و یا در مرحله اولیه پرتاب به سمت هدف طراحی شده است. سامانه تاد دارای چهار جزء اصلی شامل رادار، مرکز مدیریت نبرد و فرماندهی، کنترل ارتباطات و اطلاعات، پرتابگر و موشک رهگیر است. از جمله ویژگی های موشک های سامانه تاد این است که هیچ نوع ماده منفجره ای در کلاهکشان حمل نخواهند کرد. این موشکها مستقیما به بدنه هدف برخورد نموده و با ضربه وارده ناشی از برخورد هدف را نابود می سازد.[3]
سامانه S-400 اولین بار در اگوست 2008 عملیاتی و در سوریه در سال 2015 مستقر گردید. روسیه قرار است تا سال 2020 تعداد 56 عدد از این سامانه را تولید کند. این سامانه شامل شش جزء است؛ یک رادار چندمنظوره، سیستم شناسایی خودکار و هدفمند، سیستم های موشک ضد هوایی، لانچرها و مرکز فرماندهی و کنترل.
این سامانه دارای چهار نوع موشک برای دفاع چند لایه ای است؛ موشک 40N6 (دوربرد – 400کیلومتر)، N648 (دوربرد -250 کیلومتر )، 9N96 (برد متوسط – 120 کیلومتر) وM 96E9 (برد کوتاه – 40 کیلومتر). این سامانه همزمان 36 هدف را شناسایی، 300 هدف را دنبال و ظرف مدت پنج دقیقه، با واحدهای دفاع هوایی، نیروی هوایی و دریایی قابل ادغام می باشد. یکی از تفاوت های اساسی سامانه تاد با S-400 این است که تاد مسئول رهگیری موشک های بالستیک می باشد لکن سامانه S-400 قابلیت درگیری با انواع اهداف هوایی (هواپیما، پهپادها، جنگنده و موشک) را دارد.
سامانه پاتریوت یک سیستم پیشرفته دفاع موشکی سطح به هوا برای نابودی موشک های بالستیک است که شامل رادارها، تکنولوژی فرماندهی و کنترل و انواع مختلفی از رهگیری هاست که با هماهنگی یکدیگر تهدیدات موشک های بالستیک تاکتیکی، کروز، هواپیماهای بدون سرنشین، هواپیماهای پیشرفته و دیگر تهدیدات را شناسایی و نابود می سازد. امروزه بیش از شانزده کشور (آلمان، مصر، رژیم صهیونیستی، ژاپن، عربستان سعودی، هلند، تایوان و …) از این سیستم دفاعی استفاده میکنند.[4]
در جدول زیر به مقایسه سه سامانه پرداخته می شود: [5]
|
مشخصات |
S-400 |
PAC-3 |
THAAD |
|
حداکثر سرعت برای هدف |
4.8 کیلومتر در ثانیه (17000 کیلومتر در ساعت، 11000 مایل در ساعت، 14 ماخ) |
1.38 کیلومتر در ثانیه (5000 کیلومتر در ساعت، 3106 مایل در ساعت، ماخ 4.1) |
2.8 کیلومتر در ثانیه (10080 کیلومتر در ساعت؛ 6263 مایل در ساعت؛ 8.24 ماخ) |
|
محدوده عملیاتی |
400 کیلومتر (موشک 40N6) 250 کیلومتر (موشک 48N6) 120 کیلومتر (موشک 9M96E2) 40 کیلومتر (موشک 9M96E) |
PAC-1: 70 km PAC-2: 96-160 km PAC-3: 20 km / (در مقابل موشک بالستیک) PAC-3 MSE: 35 km |
>200 km
|
|
سیستم هدایت |
رادار داخلی فعال |
اینرسیایی / فعال موج میلیمتری داخلی پایانه رادار |
ایندیم آنتیمونید تصویربردار جستجوگر اینفرارد |
|
ارتفاع پرواز |
185 کیلومتر برای 40N6 30 کیلومتر برای 9M96 و 9M96E2 20 کیلومتر برای 9M96E |
24.2 کیلومتر |
150 کیلومتر |
|
پیشران |
YAMZ-8424.10 دیزل V12 موتور 400 HP / 294kW |
تک مرحله جامد/ موتور راکت موشکی با مکانیزم کنترل نگرش ویژه برای مانور در پرواز |
راکت سوخت جامد پرات و ویتنی |
|
کلاهک |
کلاهک انفجاری مستقیم |
کلاهک مرحله ذوب و انفجار |
فاقد کلاهک |
|
لانچرها |
حداقل هشت پرتاب با 32 موشک و یک مرکز فرماندهی متحرک |
هشت لوله سیار نیمه متحرک |
شامل حداقل شش لانچر روی خودرو، هر یک مجهز به هشت موشک، با دو مرکز سیار عملیات تاکتیکی و یک رادار زمینی |
|
وزن سرجنگی (کیلوگرم) |
24 تا 180 |
90 |
نامشخص |
بنابراین در مقایسه، سامانه تاد در برابر تهدیدات موشک های بالستیک کاربرد دارد. هر چند پاتریوت با S-400 در مواجه با تهدیدات یکسانند لکن بنا به تجربه ی سامانه پاتریوت که نه چندان موفق بوده در حال حاضر سامانه روسی از اهمیت به سزایی برخوردار می باشد. سامانه S-400 دارای قابلیت بیشتری نظیر محدوده وسیعتر، قیمت مناسب تر و گستره ی وسیعی از اهداف را نیز دارد.
راهبرد سیاسی آمریکا در قبال خرید سامانه روسی توسط متحدانش
یکی از استراتژی‌های آمریکا در برخورد با رقبای بین المللی خود ایجاد ائتلاف و همسوسازی نگرش خود با دیگر کشورها در برخورد با تحولات جهانی است. یکی از ابزار این همسوسازی، همگرایی و اشتراک گرایی تسلیحاتی است. از طریق این رهیافت ایالات متحده همواره با ایجاد وابستگی امنیتی برای کشورها به اهداف مطلوب خود دست می یابد. بدین ترتیب ایجاد تغییر در همسان‌سازی تسلیحاتی همانند خرید سامانه روسی توسط کشورهای متحد آمریکا می‌تواند به نوعی یک نوع فرامعامله و یک آغوش استراتژیک در یک فضای تعامل تسلیحاتی از بلوک غرب به سمت شرق برای متحدان آمریکا باشد که این اقدام پس از پایان جنگ سرد و حدود سه دهه بعد از آن از توان ابرقدرتی و تاثیرگذاری بر دیگر کشورها توسط ایالات متحده خواهد کاست.
سامانه S-400 به عنوان یک نوع سامانه جدید دفاع هوایی منحصربه فرد، آنچنان که از اظهارات تحلیل‌گران امنیتی ایالات متحده پیداست باعث نگرانی عمیق شده است.[6] به نظر می رسد آمریکا به تناسب هر کشور خواهان منع خرید سامانه پدافندی روسی بالاخص از سوی متحدانش می‌باشد. به عنوان نمونه در مورد هند با توجه به اظهارات مقامات هندی، آمریکا خواهان این است که هند به عنوان شریک دفاعی اصلی آمریکا باقی بماند.[7]
با توجه به تمایل کشورهایی نظیر هند، ترکیه، عربستان، مصر، عراق و مراکش (چین این سیستم را خریداری کرده است) برای خرید این سامانه و اهمیت برخی از این کشورها در معادلات منطقه ای و فرامنطقه ای، خرید S-400 از شرایط ویژه ای برخوردار خواهد شد.
در خلال سفر ولیعهد عربستان به روسیه در اکتبر 2017 توافقنامه خرید چهار سامانه ضدهوایی S-400 و همچنین ساخت آن در عربستان امضا شد.[8] هند نیز قصد خرید 5 سامانه S-400 با قیمت 4.5 میلیارد دلار را اعلام نموده است. ترکیه نیز قرار داد خرید چهار سامانه به مبلغ 2.5 میلیارد دلار که در جولای 2019 تحویل خواهد گرفت، منعقد کرده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
آمریکا معتقد است خرید یک سامانه روسی به ویژه توسط متحدان راهبردی اش در واقع بستر شکل گیری تحولات نوین در روابط این کشورها با ایالات متحده می باشد که می تواند سرآغاز تحولات پیچیده و گسترده تری را رقم بزند. عمده نگرانی آمریکا در دو دلیل خلاصه می‌شود؛ ابتدا با روند خرید توسط کشورهای مذکور یک دومینوی خرید تسلیحات روسی شکل بگیرد که دقیقا خلاف تصور ایالات متحده طی دهه‌های اخیر بوده است و مهمتر، از دست دادن شرکای راهبردی یا تضعیف رابطه با آنها است که پیامد آن می‌تواند سرآغاز افول قدرت ایالات متحده باشد.
آمریکا معتقد است خرید این سامانه توسط کشورها همانند هند در تئوری و عمل برای روسیه فایده‌مند است و باید گزینه های جدیدی به هند در خصوص نخریدن سامانه روسی داده شود. هند به عنوان شریک راهبردی اقتصادی برای ایالات متحده یک قدرت تاثیرگذار منطقه ای به حساب می آید. روابط سیاسی، اقتصادی و صنعت هسته ای هند با آمریکا، قدرت چانه زنی و تامین منافع آمریکا در منطقه را در دسترس قرار می دهد. حال تغییر رویکرد به سمت سامانه های پیشرفته روسی می‌تواند تا حدی این کشور را از حوزه نفوذ آمریکا خارج سازد و تامین نیاز تسلیحاتی را به سمت شرق بکشاند. به نظر می‌رسد عمده نگرانی اصلی آمریکا در قبال مخالفت با خرید سامانه روسی توسط هند، تضعیف روابط با شریک سیاسی و تجاری نظامی آمریکاست. هر چند مسئله تغییر مسیر دیگر کشورها و شکل گیری دومینوی خرید تسلیحاتی از روسیه به عنوان رقیب جدی به همراه چین می تواند اثرات میان مدت و بلند مدت قابل توجهی بر قدرت و منافع ایالات متحده داشته باشد.
در مورد ترکیه مسئله پیچیده تر است ترکیه عضو سازمان ناتو است. از نظر آمریکا ترکیه به عنوان یک متحد استراتژیک برای آمریکا و عضوی از ناتو، یک بازیگر توانمندساز اثبات شده برای اقدامات امنیتی و یک بازیگر محوری در رقابت بلند مدت برای تعادل قدرت مطلوب در منطقه به حساب می آید. لذا استفاده از تجهیزات نظامی روسی به عنوان رقیب جدی در مقابل همپیمانان غربی نگران کننده است.
ترکیه معتقد است به عنوان یک کشور مستقل می تواند هر نوع شریک نظامی داشته باشد و بر اساس منافع و امنیت خود تصمیم گیری نماید لکن ایالات متحده در تلاش است محدودیت هایی را پس از انعقاد قرارداد خرید سامانه S-400 علیه ترکیه انجام دهد. کاهش ارزش پول ملی ترکیه که رئیس جمهور این کشور از آن به عنوان ترور اقتصادی یاد کرده، اعلام مخالفت آمریکا با محاکمه دو تن از شهروندان خود توسط ترکیه در مسئله کودتای نافرجام 2016 که منجر به تحریم علیه این کشور و کاهش ارزش پول بود، در کنار مخالفت‌های آمریکا با خرید سامانه S-400 از سوی ترکیه، از جمله مواردی است که در تبیین اختلافات اخیر دو کشور قابل اشاره است.
خرید سامانه روسی توسط متحدان تاریخی آمریکا می تواند به شکل گیری رهیافت جدید امنیتی و کاهش نفوذ این کشور در منطقه بیانجامد. استقرار این سامانه طی یک سال آینده در چین، انعقاد توافق نامه عربستان ـ روسیه و ترکیه-روسیه که در نهایت می تواند شکل دهنده ی یک نوع جدیدی از سیستم پدافندی نوین در مقابل تهدیدات ایالات متحده باشد (به شرط قابل اتکا بودن به این سامانه)، عملا قدرت آمریکا را محدود خواهد ساخت.
ایالات متحده برای جبران این خلاء ابتدا با استفاده از قدرت دیپلماسی هوشمند در پی اقناع متحدان و دیگر کشورها برای عدم خروج از چرخه تجارت تسلیحاتی بین خود و مشتریان همیشگی برآمده است. استفاده از قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها (کاتسا)[9] که برخی دولت مردان ایالات متحده از آن سخن به میان آورده اند در همین راستا است. منشا تحریم علیه ترکیه، تهدید به تحریم هند، سخن پراکنی علیه توافق بین عربستان و روسیه، ترس از تضعیف ایالات متحده در روبرو شدن با رقبای قدرتمند خود می باشد.
راهبرد نظامی ـ امنیتی آمریکا در مواجهه با سامانه S-400
ایالات متحده در مواجه با خرید یک سامانه روسی توسط هم پیمانانش، در پی مخالفت صریح با هر نوع ابزار موجود می باشد. آمریکا برای ممانعت از خرید این سامانه، کشورهای خریدار را تهدید به قطع انتقال تکنولوژی‌های خاص کرده است.
یکی دیگر از دلایل اهمیت این سامانه، جایگاه آن در ژئواستراتژی منطقه است. جرافیای پوششی این سامانه با وسعت نفوذ 600 کیلومتر، بسیار زیاد است که این مسئله قدرت مانور عملیاتی آمریکا در منطقه غرب آسیا، آسیای مرکزی و شرق آن را محدود می سازد. برخورداری از انواع موشک ها، رادار داخلی فعال، سیستم فرماندهی و مدیریت متمرکزِ منحصرا روسی بر توان تهدیدی این سامانه افزوده است.
سامانه S-400 می‌تواند بر توازن قوای منطقه ای به شدت تاثیر گذاشته و رقابت تسلیحاتی را نیز افزایش دهد. به عنوان نمونه با خرید آن توسط هند ممکن است پاکستان نیز خواهان آن باشد. آنچنان که چین با خرید آن، هند را در چرخه خرید قرار داده است.
بنا به اظهارات یک تحلیل گر هندی سامانه S-400 در واقع توسعه یافته همان سامانه ای است که در سال 1960 یک هواپیمای جاسوسی U2آمریکا را نابود ساخت. بر همین مبنا آمریکا یکی از عمده تهدیدات این سامانه را عدم پنهانکاری جنگنده های F35 و F22 رپتور در مقابل آن می داند. بحث اصرار آمریکا برای عدم خرید این سامانه توسط کشورها، گمانه زنی ها درخصوص ضعف هواپیماهای F35 و F22 را به عنوان دو نوع جنگنده پیشرفته انحصاری آمریکا تقویت می نماید. یکی دیگر از دلایل منع خرید از منظر آمریکا کشف دامنه تشخیص و ویژگیهای دیگر جنگنده F35 توسط سامانه S-400 می باشد. البته احتمال اینکه S-400 نتواند نسل جدید هواپیماهای آمریکا F35 و F22 را ردیابی و شناسایی کند نیز وجود دارد. زمانی که سامانهS-400 در سوریه مستقر گردید، با حمله موشکی آمریکا به برخی پایگاههای نظامی سوری در داخل خاک این کشور، برخی گمانه زنی هایی وجود داشت مبنی بر اینکه این سامانه نتوانست موشک های آمریکا را شناسایی نماید. البته گمانه دومی هم در کار بود؛ اینکه روسها بنا به دلایلی این سامانه را غیرفعال کرده بودند که گمانه دوم محتمل‌تر به نظر می‌رسد. زیرا مقامات نظامی روسیه معتقد بودند با فعال کردن این سامانه روند پیش‌رو می توانست به جنگ موشک ها بیانجامد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
از طرفی آمریکا معتقد است با توجه به طول عمر مفید موشک های روسی (آنچنان که برخی تسلیحات روسی دوران جنگ سرد همچنان قابل استفاده می باشند) سامانه S-400 می تواند دهه ها در سیستم دفاعی کشورهای خریدار به عنوان یک عامل بازدارنده باقی بماند. یکی از نگرانی های آمریکا در قبال خرید این سامانه بالاخص در مورد ترکیه این است که بهره برداری هم زمان از دو نوع سیستم پیشرفته روسی و F35 آمریکایی، می تواند باعث شود تا روسیه به قابلیت های پنهان کاری و آسیب پذیری جنگنده های نسل جدید آمریکایی دست یابد (به نظر می رسدF35 بیشتر در جلوی خود قابلیت پنهان کاری دارد و در واقع در مرحله بازگشت به پایگاه از پشت قابلیت شناسایی و انهدام را پیدا خواهد کرد.)
سامانه S-400 نه تنها با سیستم های پدافندی ناتو سازگار است بلکه هر نوع داده ای که در این سامانه فعال باشد، به دلیل توان جنگ سایبری روسیه، تهدیدی عمده برای آمریکا لحاظ می‌شود و می تواند شبکه دفاعی اعضای ناتو را به طور گسترده با تهدید مواجه سازد. البته هر چند S-400 تهدیداتی را متوجه آمریکا و اعضای ناتو می سازد لکن ترکیه به عنوان یکی از اعضای ناتو با در اختیار گرفتن این سامانه می تواند ابعاد فنی، تجهیزاتی و تهدیداتی این سامانه را در بلند مدت در اختیار غرب نیز قرار دهد. به همین دلیل، روس ها اصلی ترین تهدید فروش این سامانه را در اختیار قرار گرفتن اطلاعات فنی و عملیاتی این سامانه توسط غرب به ویژه آمریکا می دانند آنچنان که در فروش آن به ترکیه یکی از شروط اصلی توافق را عدم انتقال فناوری و آموزش بصورت انحصاری طرح کرده‌اند.
در سطحی خُرد، ایالات متحده بعضا از راهبردهای نظامی در مواجه با این سامانه استفاده خواهد نمود. یکی از این راهبردها دست زدن به اقداماتی نظیر ایجاد جنگ الکترونیک برای تضعیف رادار این سامانه، اختلال در بارگذاری و شلیک موشک ها با جنگ الکترونیک، استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین برای به اشتباه انداختن رادار این سامانه، نفوذ زمینی به پایگاه این سامانه یا ارسال وسایل نقلیه غیرنظامی برای اختلال، نابودسازی و خنثی سازی اثرات شناسایی، کشف، رهگیری و نابودسازی اهداف می تواند باشد.
بنابراین ایالات متحده ابتدا در تلاش است تا مانع از دستیابی متحدان فعلی خود به سامانه پدافند هوایی روسی شود. سپس در پی راهکارهای نظامی ـ امنیتی لازم در خصوص نحوه مواجهه با سامانه مذکور از طرق مختلف می باشد.
نتیجه گیری
پیشرفت سریع فناوری های نوظهور و عملیاتی ساختن آنها که به دانش پیشرفته نیاز دارد، جایگاه کشورها را در محیط بین الملل دچار دگرگونی می سازد. در شرایط حاضر فضای روانی حاصل از پیشرفته بودن سامانه S-400روسیه در مقابل سامانه های آمریکایی، نوعی عقب ماندگی نظامی و راهبردی برای آمریکا محسوب می شود. ایالات متحده برای جبران این خلاء ابتدا با استفاده از قدرت دیپلماسی هوشمند در پی اقناع متحدان و دیگر کشورها برای عدم خروج از چرخه تجارت تسلیحاتی بین خود و مشتریان همیشگی برآمده است. استفاده از قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها (کاتسا)[10] که برخی دولت مردان ایالات متحده از آن سخن به میان آورده اند در همین راستا است.
منشا تحریم علیه ترکیه، تهدید به تحریم هند، سخن پراکنی علیه توافق بین عربستان و روسیه، ترس از تضعیف ایالات متحده در روبرو شدن با رقبای قدرتمند خود می باشد. سپس به نظر می رسد فقدان یک سامانه پدافندی و حتی آفندی موثر در مواجه با تهدیدات نوین برآمده از سامانه S-400 روسیه، آمریکا را در یک مسیر سردرگمی در نوع برخورد قرار داده است. نبود جایگزین همطراز سامانه روسی و پیشرفت تکنولوژی های حساس توسط روسیه و اینکه شاید آمریکا در حال حاضر یک سیستم فعال به عنوان رقیب واقعی سامانه S-400 ندارد، بسیار برای آمریکا نگران کننده شده است.
بنابراین تضعیف روابط با متحدان منطقهای، افزایش قدرت رقبا، عدم کارایی مطلوب سامانههای پدافندی آمریکایی، دستیابی روسیه به نقاط آسیب پذیری سیستم های دفاعی و تهاجمی ایالات متحده و در نهایت عدم پاسخ مطلوب و مناسب به سامانه پدافندی صاداراتی روسی، می تواند آمریکا را در تنگنای استراتژیک قرار دهد.
منابع:
[1] . Terminal High Altitude Area Defense (THAAD)
[2] . Patriot
[3] . روش Hit To kill
[4] . Ready for today. Right for tomorrow. https://www.raytheon.com/capabilities/products/patriot
[5] . Battle Of The Air Defense Systems: S-400 Vs Patriot And THAAD, Thursday, August 16, 2018, http://www.defenseworld.net/feature/20/Battle_of_the_Air_Defense_Systems__S_400_Vs_Patriot_and_THAAD#.W5011iQzbIU
[6] . استیون براین در نشریه نشنال اینترست معتقد است که این سامانه قواعد بازی در غرب آسیا را تغییر خواهد داد.
(https://ir.sputniknews.com/us/)
[7] . Shubhajit Roy, India’s S-400 missile system deal with Russia set to escape US sanction, New Delhi, July 25, 2018, « https://indianexpress.com/article/india/indias-s-400-missile-system-deal-with-russia-set-to-escape-us-sanction-5274535/».
[8] . سمیه پسندیده، آیا موشکهای اس-400 عربستان قدرت موشکی ایران را ضعیف می کند؟، 09.10.2017، قابل مشاهده در :
https://ir.sputniknews.com/opinion/201710092909055/
[9] . Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act (CAATSA)
[10] . Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act (CAATSA)
