اندیشکده راهبردی تبیین- در تاریخ 10 شهریور 1397 (1 سپتامبر 2018) دولت آمریکا بودجه سازمان آنروا را به طور کامل قطع کرد. این تصمیم از سوی گروه‌های مختلف فلسطینی و حتی برخی دولتهای غربی مورد انتقاد جدی قرار گرفت. این تصمیم ترامپ در سلسله اقدامات دولت وی در مسئله فلسطین، در صحنه میدانی و واقعی فلسطین بسیار مهم و تأثیرگذار خواهد بود؛ دلیل این مسئله ماهیت سازمان آنروا و هدف از این اقدام است. در این یادداشت سعی شده ضمن پرداختن به مسئله آنروا، اهمیت این تصمیم بر آینده وضعیت آوارگان فلسطینی و هدف از این اقدام مورد بررسی قرار گیرد.
1-آنروا؛ سازمانی برای زندگی آوارگان
آنروا نهادی وابسته به سازمان ملل در می 1950 کار خود را آغاز کرده و مأموریتش به صورت دوره‌ای تجدید شده است که آخرین تاریخ تجدید این مأموریت مربوط به ژوئن 2017 است. آنروا سازمانی است که به تقریبا شش میلیون آواره فلسطینی در اردن، لبنان، سوریه و اراضی اشغالی و نوار غزه خدمات ارائه می‌دهد.
آنروا در حقیقت یک سازمان است که به دنبال ارائه خدمات مدنی و اجتماعی به آوارگان فلسطینی در کشورهای عربی غرب آسیا و حتی آوارگان مستقر در کمپ‌های فلسطینیان در داخل فلسطین و نوار غزه است. کشورهای عضو سازمان ملل به صورت داوطلبانه به این نهاد کمک مالی می‌کنند و خدمات آنروا شامل آموزش، بهداشت، بهبود زیرساخت‌ها و اوضاع اردوگاه‌ها، اعطای وام‌های کوچک و کمک در حالت‌های اضطراری هنگام جنگ‌های رخ‌داده مانند 51 روزه است. قابل‌ذکر است که بیش از نیمی از بودجه آنروا صرف آموزش تحت عنوان بند «شناخت و مهارت‌های اکتسابی» می‌شود و پس آن بندهای «زندگی سالم و طولانی» و «سطح شایسته‌ای از معیشت» قرار دارد.[1] در حقیقت تأکید بر آموزش و اداره مدارس آوارگان و ارائه کمک‌های اقتصادی را می‌توان مأموریت‌های اصلی آنروا دانست.
2-اهداف آمریکا از 6 دهه حمایت از آنروا
البته ذکر این نکته هم ضروری است که ماهیت شکل‌گیری آنروا یک راهبرد دقیق و کلان آمریکایی در ابتدای دهه 50 میلادی است. بر اساس این فرضیه آژانس آنروا در نتیجه فشار آمریکا تأسیس گردید و آمریکایی‌ها می‌خواستند از این آژانس به عنوان ابزار نابودی ملت فلسطین و محو وجود آنان بهره گیرند تا طرح صهیونیست‌ها در فلسطین تکمیل گردد.
اخیراً مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا در واکنش به سخنان امام خامنه‌ای درباره فلسطین، ایران را متهم به حمایت از تروریست کرد و مدعی کمک‌رسانی آمریکا از سال 1994 به مردم فلسطین شده بود. وی در توئیت خود مدعی شده بود: «(آیت‌الله) خامنه‌ای می‌گوید که به فلسطینیان اهمیت می‌دهد. واقعیت این است که از سال ۱۹۹۴ ایالات‌متحده ۶/۳ میلیارد دلار برای حمایت از مردم فلسطین کمک کرده است.[2]» بخشی از اشاره پمپئو به 3.6 میلیارد دلار، مربوط به کمک‌های آمریکا به آنروا است؛ اما باید توجه داشت که آنروا برای تحقق این هدف پدید آمد که اندیشه بازگشت به وطن و هویت فلسطینی در میان آوارگان و نسل‌های بعدی آنان به فراموشی سپرده شود و کمک به مردم فلسطین نه از منظر و هدف حق حقوقی آنان بلکه در راستای مسیری برای تکمیل اشغالگری حق و سرزمین آنان بوده است. تلاش در جهت دور ساختن ملت فلسطین از سرزمین خویش و تثبیت وجود رژیم صهیونیستی و چیرگی بر شخصیت فلسطینیان به‌منظور جلوگیری از انقلاب آنان بالاترین بهره‌ای است که موسسان این آژانس علاقه داشتند از این سرمایه‌گذاری به دست آورند.
در حقیقت در اختیار داشتن نبض زندگی اقتصادی، تحصیل و آینده بخش زیادی از آوارگان به آمریکایی‌ها کمک می‌نمود که بتوانند آوارگان را به مسیری که دوست دارند هدایت کنند و از تفکر مقاومت و بازگشت دورنگه دارند. در اساسنامه آنروا در زمان شکل‌گیری ذکر شده بود آمریکا خود به تنهایی 65 درصد از کل بودجه آژانس را باید تامین کند[3]؛ هرچند تا پیش از قطع کامل کمک‌ها، سهم آمریکا از کمک به آنروا 30 درصد رسیده بود. کسانی که به هدفمند بودن شکل‌گیری آنروا معتقدند سهم بالای آمریکا در بودجه این سازمان در اساسنامه‌اش را به عنوان یکی از شواهد خود در غرض سیاسی آمریکا مطرح می‌نمایند. حال آنکه آنروا در این مسیر تا چه میزان موفق بوده و توانسته است تفکرات مقاومت گونه و بازگشت به وطن را در میان آوارگان کمرنگ نماید، از حوصله این یادداشت و بحث خارج است و در جای خود نیاز به بررسی دقیق و موشکافانه است؛ اما وضعیت کنونی آوارگان و تصمیم آمریکا در قطع کمک به آنروا نشان می‌دهد آمریکایی‌ها نتوانسته‌اند از نفوذ خود در آنروا به اهدافی که داشته‌اند به طور کامل دست یابند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-تعریف حداقلی آنروا از «آوارگان فلسطینی»
تعریفی که آنروا برای آوارگان فلسطینی ارائه می‌دهد عبارت است از: «هر فردی که در فاصله زمانی ژوئن 1946 تا می 1948 در فلسطین اقامت داشته و منزل و تمام املاک خود را به دلیل نزاع عربی-صهیونیستی در سال 1948 از دست داده است.» این تعریف در حقیقت به نوعی بر مرزهای 1948 تاکید دارد و بخش زیادی از آوارگان ناشی از جنگ‌های 1967 و 1973 را نادیده گرفته است؛ بر اساس این تعریف گروهی از آوارگان کنار گذاشته می‌شوند که به شرح ذیل هستند:
- آوارگانی که در حوزه کاری آنروا زندگی نمی‌کنند همچون آوارگان فلسطینی ساکن عراق، مصر، کشورهای حوزه خلیج‌فارس، آوارگان ساکن اراضی اشغالی 1948 و…
- آوارگان غیر نیازمند که داخل اردوگاه‌های پناهندگان در مناطق حوزه کاری آنروا زندگی می‌کنند.
- آوارگان موسوم به آوارگان در وطن همچون آوارگان داخل و خارج بیت‌المقدس و آوارگان روستاهای عمواش، بیت توبا و یالو.
- کسانی که قبل از جنگ در خارج از وطن خود به سر می‌بردند و نیز کسانی که بعد از سال 1952 یعنی سالی که آنروا آن را سال پایانی پناهندگی ناشی از جنگ 1948 تعیین کرده و پناهنده شده‌اند و نیز آوارگان پس از جنگ 1967.
- تبعیدیان و افراد فاقد اوراق هویت.[4]
4-اهمیت آوارگان و نقش آنروا در آینده وضعیت فلسطین
اما آنچه در مسئله آنروا حائز اهمیت است، مسئله آوارگان است. بر اساس آمار ارائه شده از سوی سازمان آمار فلسطین در پایان سال 2017 جمعیت فلسطینیان جهان به 13 میلیون نفر رسیده که 6.7 میلیون نفر آن آوارگان خارج از سرزمین فلسطین هستند. از نکات حائز توجه آن است که بر اساس آمار سازمان آنروا برای سال 2017 حدود 5.9 میلیون فلسطینی را آوارگان تشکیل می‌دهند. رقم بالای نزدیک به 6 میلیون نفر موجب شده اکنون فلسطینیان بزرگ‌ترین جمعیت آوارگان جهان را علی‌رغم گذشت بیش از 6 دهه از آغاز اشغال فلسطین به دست صهیونیست‌ها به خود اختصاص دهند.
اهمیت آنروا در میان آوارگان زمانی مشخص می‌شود که بدانیم بر اساس پرونده‌های موجود در آژانس امدادرسانی و کاریابی آوارگان فلسطین (آنروا) شمار آوارگان فلسطینی که در آن ثبت هستند تا دسامبر 2017 حدود 5.87 میلیون آواره هستند که حدود 28.4 درصد از آن‌ها در 58 اردوگاه رسمی متعلق به آژانس امدادرسانی و کاریابی زندگی می‌کنند. 10 اردوگاه رسمی این سازمان در اردن، 9 اردوگاه در سوریه، 12 اردوگاه در لبنان، 19 اردوگاه در کرانه باختری و 8 اردوگاه هم در نوار غزه قرار دارند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اما آنچه مسئله را پیچیده‌تر می‌کند آن است که با توجه به اطلاعات آمارگیری نفوس و مسکن که در سال 2017انجام‌گرفته در حال حاضر 42.5 درصد از جمعیت فلسطینیان ساکن مناطق تشکیلات خودگردان را آوارگان تشکیل می‌دهند[5]. باید توجه داشت که آنروا بسیاری از 6 میلیون آواره فلسطینی خارج از مرزهای این سرزمین را با توجه به تعریف خود از آوارگان، در زمره اطلاعات خود ثبت نکرده است. لذا بخشی از آمار افراد لیست آنروا، در داخل کرانه باختری و نوار غزه زندگی می‌کنند و این 6 میلیون نفر ثبت‌شده غیر از بخش زیادی از آوارگان خارج از سرزمین‌های فلسطینی‌اند که در زمره آوارگان از منظر آنروا قرار ندارند.
اگر رقم آوارگان را با تعریفی وسیع‌تر از وسیع آنروا در نظر بگیریم با قرار گرفتن بسیاری از آوارگان جنگ 1967 و … در زمره آوارگان، اهمیت مسئله آوارگان برای آینده مسئله فلسطین دوچندان می‌شود. همواره یکی از مهم‌ترین موضوعات در تمام مذاکرات صلح مسئله آوارگان، حق بازگشت آوارگان، دریافت غرامت آنان و تعریف از مشمولین آوارگان بوده است. حجم بالای آوارگان، هزینه بالای غرامت آنان و همچنین چالش صهیونیست‌ها با مسئله جمعیت که یکی از اصلی‌ترین دغدغه آنان برای تداوم وجود نامشروعشان است[6] باعث شده هیچ‌گاه مسئله بازگشت را نپذیرند و حتی در صلح اسلو این مسئله را همانند قدس به آینده موکول نمایند.
5-حذف آنروا و چالش‌های پیش روی کشورهای عربی
سخت شدن زندگی آوارگان در کمپ‌های آنروا در کشورهای عربی و کرانه باختری یا نوار غزه پیامدهای بسیار زیادی را به دنبال خواهد داشت. این مسئله در وهله نخست بر دولتهای عربی برای کنترل و تامین زندگی آوارگان تأثیر خواهد گذاشت. این موضوع موجب شد اتحادیه عرب در نشستی به این منظور ضمن محکوم کردن اقدام ترامپ در قطع حمایت مالی از آوارگان، کمک‌هایی را برای کمک به آنروا در نظر بگیرد. این موضع‌گیری کشورهای عربی موجب شد «مشعشع» سخنگوی آنروا در گفتگو با خبرگزاری اسپوتنیک تأکید کند که کشورهای عربی مانند عربستان، قطر و امارات هر کدام 50 میلیون دلار به سازمان آنروا کمک کرده‌اند و این مبالغ برای اولین بار و برای مقابله با تصمیمات آمریکا علیه سازمان آنروا پرداخت‌شده است. وی همچنین افزود که کویت نیز کمک مالی خوبی به سازمان آنروا داشته است و همه این کمک‌ها بی‌سابقه بوده است و به همین دلیل از اتحادیه عرب می‌خواهیم که از کشورهای عضو اتحادیه بخواهد این کمک‌ها به صورت دوره‌ای و منظم صورت بگیرد تا نوعی ثبات مالی برای این سازمان ایجاد شود.[7]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
6-آنروا؛ نخستین گام عملیاتی «حذف مسئله آوارگان»
همان‌گونه که گفته شد مسئله آوارگان برای صهیونیست همواره حیاتی بوده است. پس از آنکه ترامپ گام نخست در کنارگذاشتن موضوعات چالشی از روی میز مذاکرات سازش یعنی پایتختی قدس شریف را آغاز کرد صهیونیست‌ها بسیار به تحقق کنارگذاشتن دومین موضوع از روی میز مذاکرات یعنی مسئله آوارگان امیدوار شدند؛ هرچند در شیوه عملکرد در خصوص مسئله آوارگان میان سران تل‌آویو اختلاف‌نظرهایی وجود داشته است.
شبکه 14 تلویزیون رژیم صهیونیستی در گزارشی فاش کرد که در ماه اخیر میان مسئولین رژیم صهیونیستی در خصوص مسئله آنروا اختلاف دیدگاه وجود داشته است. به‌گونه‌ای که 4 نفر از مسئولان برجسته رژیم صهیونیستی چند هفته پیش از تصمیم دولت آمریکا، بر لزوم خودداری از قطع فوری و کامل کمک‌های مالی به آنروا و به ویژه عدم قطع حمایت‌های مالی از فعالیت‌های آن در غزه به خاطر ترس از وخامت اوضاع انسانی در این منطقه تاکید داشتند؛ اما نتانیاهو 2 هفته پیش از تصمیم علنی ترامپ در خصوص آنروا موضع تل‌آویو در قبال آنروا را تغییر داد و از توقف کامل و فوری کمک‌های آمریکا به آنروا حمایت کرد.[8]
در این خصوص موشه یعلون وزیر جنگ سابق رژیم صهیونیستی که اکنون از اصلی‌ترین رقیبان و مخالفان نتانیاهو برای کرسی نخست‌وزیری شناخته می‌شود یک روز پس از اعلام تصمیم آمریکا در حذف کمک‌های مالی خود به آنروا از اقدام ترامپ و نتانیاهو حمایت و اعلام کرد: «باید مسئله آوارگان و حق بازگشت را از روی میز مذاکرات حذف کنیم؛ وگرنه نمی‌توانیم مذاکرات را به پایان برسانیم و هدف آنروا تداوم‌بخشی به معضل آوارگان است…ما باید هر چه سریع‌تر به این مسئله پایان بدهیم و مشکل آوارگان را به هر شیوه ممکن حل کنیم.»[9]
همچنین روزنامه صهیونیستی چپ‌گرای صهیونیستی هاآرتص در گزارشی اعلام کرد که تصمیم دولت آمریکا برای قطع کمک‌های خود به آژانس امدادرسانی و کاریابی سازمان ملل برای آوارگان فلسطینی گامی در راستای آغاز اجرای معامله قرن است. این روزنامه در گزارشی به قلم جاکی خوری تاکید کرده است: «اعلام قطع کمک‌های آمریکا به آنروا نشان می‌دهد که دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا عملاً نقشه خود درباره منازعه اسرائیلی ـ فلسطینی را اجرا می‌کند و سعی در نابودی جنبش ملی فلسطین دارد…طرح صلح آمریکا کاملاً همسو با طرح بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر تدوین شده است.» بر اساس گزارش هاآرتص بخش اول طرح معامله قرن مبتنی بر افزایش شهرک‌سازی‌ها و اجرای طرحی به منظور جداسازی کامل و همیشگی قدس از اراضی فلسطینی در راستای دفن ایده تشکیل کشور یکپارچه فلسطینی در کرانه باختری است و اقدام رژیم صهیونیستی در زمینه تخلیه روستای بادیه نشین خان الاحمر هم در همین راستا صورت می‌گیرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
7-جمع‌بندی
حذف حمایت مالی در وهله اول و موجودیت آنروا در مراحل بعدی، تلاشی است تا سازمانی که با تعریفی حداقلی از آوارگان، بر مسئله حق بازگشت آنان و حقوقشان بر اساس قطعنامه‌های سازمان ملل تاکید می‌نماید را کنار بگذارند. حذف آنروا، مقدمه‌ای است برای حذف موضوع آوارگان و پذیرش حقوق آنان در ادامه مسیر معامله قرن.
هرچند بسیاری از کشورهای عربی از تحقق سازش نهایی با تل‌آویو استقبال می‌کنند اما مسئله آوارگان چالشی مهم برای بافت اجتماعی و اقتصادی آنان بالاخص کشور اردن است. شاید بتوان این‌گونه بیان کرد که اگر در مسئله پایتختی قدس، کشورهای عربی تنها به محکومیت سیاسی بسنده کردند اما در موضوع آوارگان به این سادگی‌ها از مسئله عبور نخواهند کرد. از سوی دیگر، آوارگان و بازگشت آنان یک اهرم و فرصت طلایی برای مقاومت در مسیر عقیم کردن معامله قرن است. لذا ما شاهدیم بیش از شش ماه است حماس با تداوم راهپیمایی‌های بازگشت در نوار غزه به دنبال زنده نگه داشتن این موضوع است.[10] شاید بتوان مسئله آوارگان را شاه کلید معامله قرن نامید.
منابع
[1]«هر آنچه باید درباره «آنروا» بدانید»، خبرگزاری فارس، منتشرشده در تاریخ 12 شهریور 1397،قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.farsnews.com/news/13970611000861
[2]«این آمریکا بوده که به مردم فلسطین کمک رسانده!»، خبرگزاری ایسنا، منتشرشده در تاریخ 17 شهریور 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.isna.ir/news/97061708228
[3] «ماهیت فعالیت‌های آنروا و چرایی تلاش آمریکا برای تعطیلی آن»، مرکز اطلاع‌رسانی فلسطین، منتشرشده در تاریخ 2 سپتامبر 2018، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://farsi.palinfo.com/15283
[4] «آوارگان فلسطینی ازنظر حقوق بین‌الملل»، پایگاه بصیرت، منتشرشده در تاریخ 26 اردیبهشت 1387، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://basirat.ir/fa/news/30102
[5]«افزایش ۹ برابری جمعیت شهروندان فلسطینی از سال ۱۹۴۸ تاکنون»، خبرگزاری قدس، منتشرشده در تاریخ 23 اردیبهشت 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
[6] برای مطالعه بیشتر ر.ک: سید احمد موسوی، « شهرک‌سازی و مهندسی جمعیت در کرانه باختری »، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ 28 مرداد 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
[7] «اتحادیه عرب کشورهای عربی را به کمک به سازمان آنروا تشویق کند»، خبرگزاری مهر، منتشرشده در تاریخ 24 شهریور 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mehrnews.com/news/4403688
[8]« نامه محرمانه نتانیاهو به کاخ سفید درباره قطع کمک‌های واشنگتن به آنروا»، مرکز اطلاع‌رسانی فلسطین، منتشرشده در تاریخ 2 سپتامبر 2018، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://farsi.palinfo.com/15289
[9] «مسئله آوارگان فلسطینی و حق بازگشت باید از روی میز مذاکرات حذف شود»، خبرگزاری مهر، منتشرشده در تاریخ 11 شهریور 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mehrnews.com/news/4391368
[10] برای مطالعه بیشتر ر.ک: محمد محسن فایضی، « فلسطین و راهپیمایی بازگشت؛ زمینه‌ها و دستاوردها »، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ 22 فروردین 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
