عصر روز دوشنبه دوم مهرماه بنیاد مطالعات قفقاز نشستی با موضوع «ایران و روسیه؛ چشم‌انداز همکاری‌های منطقه‌ای» برگزار کرد.
مهمانان این نشست آندری کوروتایف، رئیس مرکزی پایش مخاطرات بی‌ثباتی‌های سیاسی ــ اجتماعی مدرسه عالی اقتصاد مسکو؛ لئونید عیسایف، دانشیار دانشکده مطالعات آسیا و آفریقای مدرسه عالی اقتصاد سن‌پترزبورگ؛ آلیسا شیشکینا، پژوهشگر ارشد دانشکده علوم اجتماعی مدرسه عالی اقتصاد مسکو؛ نیکلای کوژانف، پژوهشگر ارشد دانشکده علوم اجتماعی مدرسه عالی اقتصاد مسکو و همچنین حسن بهشتی‌پور کارشناس مسائل اوراسیا و نعمت‌الله ایزدی سفیر اسبق ایران در روسیه (1373ــ1369) بودند.
تمرکز این جلسه بر همکاری‌های میان تهران و مسکو در حال حاضر و آینده بود، در این راستا مسائلی همچون شرایط تداوم این همکاری‌ها پس از بحران سوریه، تحریم‌ها و جنگ یمن و موضوعات بالقوه برای تقویت روابط روسیه و ایران مطرح شد.
تغییر نگرش پوتین به ایران از دیدگاه کوژانف
کوژانف به‌عنوان اولین سخنران این نشست با بیان اینکه برای ارائه تصویری از آینده روابط ایران و روسیه ابتدا باید نگاهی به گذشته این مناسبات داشت، گفت: از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تا سال 2012 نگاه مسکو به تهران به‌مثابه ابزار چانهزنی بود، نمونه این رویکرد توافق سال 1996 میان روسیه و آمریکا بود که با لغو همکاری‌های نظامی ــ تسلیحاتی و هسته‌ای میان تهران ــ مسکو، ضربه سنگینی به پایه روابط دوجانبه و همچنین اقتصاد روسیه وارد کرد، در نهایت هم در سال 1999، آمریکایی‌ها با عدم پایبندی به این توافق محرمانه، آن را علنی کردند. همچنین در سال 2010 نیز مدودف با ملغی اعلام کردن معاهده تحویل سامانه اس300 به ایران باعث بازتاب منفی زیادی در این کشور شد. اما از سال 2012 و آغاز دوره سوم ریاست جمهوری پوتین، تغییراتی در مناسبات دوجانبه ایران ــ روسیه ایجاد شد. در این دوره پوتین علی‌رغم دلخوری‌ای که از احمدی‌نژاد از سال 2007 داشت، اما تصمیم گرفت نگرش جدیدی نسبت به جمهوری اسلامی ایران در پیش بگیرد. در سال 2007 وقتی به‌خلاف قول احمدی‌نژاد در راستای حمایت از انتخاب مسکو به‌عنوان مقر دبیرخانه اوپک گازی، از دوحه به‌عنوان گزینه این نهاد پشتیبانی کرد لذا رئیس جمهوری روسیه از این برخورد ناراحت شد، با این حال سال 2012 نقطه عطفی در چارچوب روابط دو کشور به‌وجود آورد.
کوژانف
وی علت تغییر در نگرش پوتین به ایران را در سه دلیل خلاصه کرد و افزود: ناامیدی پوتین از بهبود روابط روسیه با غرب، سقوط و یا در معرض سقوط قرار گرفتن دولت‌های نزدیک به مسکو در شمال آفریقا و خاورمیانه در جریان بهار عربی و همچنین چرخش جهت‌گیری ایران با روی کار آمدن روحانی به‌سمت غرب سه علت اتخاذ چنین تصمیمی در کرملین بود.
کوژانف تأکید کرد: براین‌اساس از آن زمان روسیه تلاش کرد بنیان‌هایی برای رشد در روابط با ایران ایجاد کند، در این میان تجربه بحران سوریه نشان داد این همکاری امکان‌پذیر است. در قضیه برجام هم این مسئله اثبات شد. در حوزه کریدورهای بین المللی از جمله مسیر ترانزیتی شمال ــ جنوب هم شرایط همکاری فراهم آمد، علاوه بر این‌ها استقبال روسیه از حضور ایران در گفتگوهای مربوط به حوزه آسیای مرکزی و افغانستان نیز وجه دیگری از موقعیت‌های همکاری را نشان داد.
وی در ادامه با اشاره به رقابت روسیه و ایران در مسئله صادرات انرژی به اروپا اظهار داشت: نگاه مسکو به حضور در بازار انرژی اروپا است و سیاستمداران روس تمایل دارند سمت‌گیری ایران در این زمینه به‌سوی شرق باشد، با این حال روس‌ها بازارهای خلیج فارس و شبه‌قاره را هم مدنظر دارند، دراین راستا روسیه تلاش دارد سوآپی با ایران داشته باشد به این صورت که در شمال به ایران گاز بدهد و در جنوب، معادل آن را برای ارسال به بازارهایش دریافت کند، لذا این موضوع زمینه همکاری آنها در بعد انرژی باشد.
کوژانف همچنین با بیان موانع همکاری میان روسیه و ایران تصریح کرد: این دو کشور در حوزه همکاری قرابت صددرصدی ندارند، برای مثال هر دو هدفشان ابقای اسد در قدرت است اما درباره فضای پس از جنگ برنامه‌های یکسانی ندارند. در حوزه تحریم‌ها از جمله تحریم نفتی علیه ایران هم این موضوع را شاهد هستیم که علی‌رغم مخالفت مسکو با تحریم یکجانبه آمریکا بر ضد تهران، اما اعلام آمادگی کرده است که حاضر است این کسری را جبران کند.
وی به سیاست خارجی عملگرای روسیه پرداخت و گفت: در سیاست خارجی، سیاستمداران روسیه مورد به مورد وارد می‌شوند و این مسئله باعث می‌شود در برخی موارد مثل تحریم نفتی به‌ضرر ایران اما در راستای منافع خود موضع‌گیری کنند، چون برای روسیه اولویت، ثبات بازار نفت جهانی است، همچنین به‌دلیل اهمیت حفظ تعادل در روابط با دنیا، روسیه کنار ایران با اسرائیل هم مراوده دارد و مناسبات با تهران مانع ارتقای همکاری‌ها با ریاض نمی‌شود.
کوژانف در پایان خاطرنشان کرد: مسئله‌ای که وجود دارد این است که پیشران‌های روابط ایران ــ روسیه محدودیت زمانی دارند، برای مثال اگر بحث تحریم‌ها و بحران سوریه تمام شود، این سؤال مطرح است؛ مناسبات با تهران باید چگونه تعیین شود؟ در حالی که فاکتوری مثل همسایگی و جغرافیا می‌تواند پیشران باشد، به‌ویژه آنکه به‌خلاف همسایگی دردسرساز روسیه با اوکراین، این همجواری فارغ از دولت‌های حاکم بر آن می‌تواند منجر به همکاری شود.
هدف ترامپ دیکته منویات آمریکا بر سیاست خارجی تهران
وی همچنین درباره هدف ترامپ از فشارهایی که بر ایران وارد می‌کند اظهار داشت: من از فردی که به دولت ایالات متحده نزدیک است شنیدم که تلاش ترامپ در این مسیر، رسیدن به توافقی دوجانبه با تهران با هدف دستیابی به بازارهای ایران و دیکته منویات آمریکا بر سیاست خارجی این کشور است.
عیسایف: سیاست خارجی مسکو در منطقه عملگراست
عیسایف در ابتدا با تمرکز بر تعریف سیاست خارجی روسیه گفت: سیاست خارجی روسیه در خاورمیانه عملگرا است و دیگر به‌مانند دوره شوروی وجه ایدئولوژیک ندارد. تجریه شکست‌خورده روس‌ها در زمان شوروی نشان داد که ایدئولوژیک بودن سیاست خارجی باعث می‌شود از سال 1930 تا 1991 هیچ رابطه‌ای با عربستان برقرار نشود و یا در سال‌های آخر عمر این امپراتوری، مناسبات با اسرائیل قطع شود.
وی ادامه داد: لذا در شرایط کنونی با در پیش گرفتن سیاست خارجی عملگرا، دیگر شاهد این نیستیم که روابط با اسرائیل، مانع همکاری مسکو با تهران و یا به‌عکس شود، همچنین برای نمونه تا سال 2015 در سایت وزارت خارجه روسیه، گروه‌های جیش الاسلام و احرار الشام به‌عنوان گروه‌های تروریستی معرفی شده بودند اما تحولات خاورمیانه منجر شد تا این گروه‌ها در این تارنما، به گروه‌های میانه‌رو قابل مذاکره تغییر جایگاه بدهند، این مسئله بدون آنکه تغییری در وضعیت سوریه و دولت اسد رخ داده باشد انجام شد که گویای سیاست خارجی منعطف روسیه است. همچنین عدم واکنش پدافند هوایی سوریه که در اختیار روس‌ها است به حملات هوایی اسرائیل، نشان می‌دهد آنها می‌توانند بنا به تحولات، از برخی مسائل چشم‌پوشی کنند. مواضع دولت روسیه در یمن و بحث دولت کردی سوریه هم از دیگر شاهد مثال‌هایی است که عملگرا بودن سیاست خارجی مسکو را آشکار می‌سازد.
کنشگران ثالث از موانع عمده همکاری میان ایران و روسیه در منطقه هستند
عیسایف با اشاره به وجود اختلاف نظر میان تهران و مسکو در جزئیات مسائل منطقه‌ای خاطرنشان کرد: در روابط کلی، دو کشور دارای تفاهم هستند اما در جزئیات این اختلاف‌ها خودشان را نشان می‌دهد از جمله اینکه دو طرف راه‌حل سیاسی را پایان‌بخش جنگ یمن می‌دانند اما در جزئیات گفتگوها عدم‌تفاهم دارند، لذا این موارد مانع همکاری مسکو ــ تهران است، در این میان باید به نقش کنشگران ثالث به‌عنوان موانع ایجاد همکاری نیز پرداخت مانند نقش‌آفرینی عربستان در بحران یمن.
وی افزود: در دوره کوتاه مربوط به اواخر سال 2014 و اوایل 2015 روسیه از موضع ایران در یمن حمایت کرد. در همان زمان مناسبات مسکو با ریاض تنش‌آلود بود اما با تغییر وزیر نفت سعودی‌ها که منجر به افزایش قیمت جهانی نفت شد و همچنین فوت ملک عبدالله و روی کار آمدن ملک سلمان و پسرش، روابط عربستان و روسیه بهبود یافت، لذا جهت‌گیری‌های کرملین در مسئله یمن به‌سمت همسویی با ریاض میل کرد.
عربستان به‌دنبال میانجیگری روسیه
عیسایف درباره تقاضای عربستان از روسیه برای میانجیگری در روابط ریاض ــ تهران گفت: من از سفیر روسیه در ریاض و همچنین سفیر روسیه در یمن که در پایتخت عربستان فعلاً ساکن است شنیدم که سعودی‌ها مایلند روس‌ها نقش میانجیگری در روابط ایران ــ عربستان و همچنین عربستان و حوثی‌ها ایفا کنند، علت چنین مسئله‌ای هم به ناکامی‌های سعودی‌ها در یمن برمی‌گردد. اخیراً هم ناظرین بین المللی گزارشی درباره وضعیت انسانی یمن ارائه دادند که نشان می‌دهد در نتیجه اقدامات عربستان فاجعه انسانی در آنجا رقم خورده است، لذا سعودی‌ها نگران طرح این گزارش در شورای امنیت هستند و از این رو خواستار حمایت روس‌ها در این موضوع هستند.
عیسایف
وی تأکید کرد: بی‌اعتمادی میان ایران و روسیه یک مانع برای همکاری‌های دوجانبه است اما تقلای عربستان برای خروج از باتلاق یمن می‌تواند خبر خوبی برای تهران باشد، هرچند که به‌دلیل بی‌اعتمادی که سعودی‌ها هم نسبت به روس‌ها دارند، نقش مسکو در میانجیگری بین تهران ــ ریاض محدود می‌شود.
کورتایف: همکاری ایران ــ روسیه در سوریه یک موفقیت بزرگ است
آندری کورتایف درباره تکرار همکاری‌های تهران و مسکو در موضوعاتی به‌جز سوریه گفت: آنچه در سوریه میان ایران و روسیه رخ داد، یک موفقیت بزرگ در همکاری بود. در حلب ما شاهد بودیم که نیروی زمینی ایران با نیروی هوایی روسیه توانستند یک اقدام مؤثر را رقم بزنند اما این همکاری قابل تعمیم به سایر حوزه‌ها و موضوعات نیست.
کورتایف
تلاقی منافع روسیه ــ ایران از نگاه شیشکینا
خانم الیسا شیشکینا در ابتدا با تعریف رویکرد سیاست خارجی ایران در منطقه گفت: سیاست خارجی ایران در قبال افغانستان و آسیای مرکزی هم عملگرا است و هم ایدئولوژیک. ایران در زمینه ارتقای همکاری با کشورهای فارسی‌زبان ایدئولوژیک عمل می‌کند اما در زمینه حضور در بازارهای آسیای مرکزی و به‌خصوص تاجیکستان رویکردی عملگرا دارد.
رویکرد ایران برای استفاده از آسیای مرکزی در مسیر رسیدن به بازار انرژی اروپا مطلوب روسیه نیست
وی افزود: ایران منطقه قفقاز جنوبی را محدوده تأثیرگذاری خود می‌داند و به این حوزه به‌عنوان معبری برای رسیدن به اروپا می‌نگرد. نگاه تهران به ارمنستان و گرجستان به‌مثابه ابزاری برای رسیدن به بازار انرژی اروپا، مطلوب مسکو نیست.
شیشکینا تصریح کرد: در همین حوزه پارامترهای قفقاز جنوبی نشان می‌دهد که این حوزه، محل تلاقی منافع روسیه و ایران است، با این حال تجارت و حضور در پروژه‌های اقتصادی می‌تواند زمینه‌ساز همکاری آنها شود. در بحث مبارزه با تروریسم به‌خصوص در افغانستان شرایط برای گسترش مناسبات وجود دارد، اما مسئله این است که مبارزه با تروریسم در افغانستان تحت‌الشعاع تحولات سوریه و یمن قرار گرفته است. همچنین درگیری دو کشور روسیه و ایران با تحریم‌ها می‌تواند بستری برای همکاری دوجانبه باشد.
شیشکینا
توضیح بهشتی‌پور درباره ماجرای سال 2007
حسن بهشتی‌پور در شروع سخنان خود با اشاره به مسئله‌ای که کوژانف درباره دلخوری پوتین از احمدی‌نژاد در سال 2007 بیان کرد، گفت: در آن زمان رئیس جمهور وقت ایران پس از یک کار کارشناسی دقیق، به روسیه پیشنهاد داد که یا ایران دبیرکل اوپک گازی را به‌دست آورد یا تهران مقر دبیرخانه این سازمان انتخاب شود اما روس‌ها با هر دو پیشنهاد مخالفت کردند، لذا احمدی‌نژاد هم در واکنش به این مسئله، از دوحه به‌عنوان مقر دبیرخانه اوپک گازی حمایت کرد که به مذاق روس‌ها خوش نیامد. واقعیت این است که اگرچه روسیه همواره منتقد یکجانبه‌گرایی آمریکا است اما خودش در منطقه در رابطه با کشورها یکجانبه‌گرا عمل می‌کند.
بهشتی‌پور
همکاری‌های سه‌جانبه در منطقه قفقاز می‌تواند بر کاهش آثار تحریم‌های روسیه و ایران اثر مثبت بگذارد
وی افزود: به‌نظر من بهتر است در این نشست‌ها به یافتن راه‌حل‌ها در روابط دوجانبه تمرکز یابیم، از جمله توجه به همکاری‌های سه‌جانبه در آسیای مرکزی. اتفاقی که میان ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان رخ داد موضوع خوبی است که می‌تواند در قفقاز شمالی هم بستر همکاری ایجاد کند. این مسئله قادر است آثار تحریم‌ها را بر دو کشور کاهش دهد، در این میان ایجاد بانک مشترک و تقویت راه‌های ارتباطی ریلی، دریایی و زمینی مؤثر خواهند بود.
ایزدی: عدم‌اعتماد طرفین از نزدیکی به غرب باعث نگرانی است
نعمت‌الله ایزدی سفیر اسبق ایران در مسکو در شروع بحث خود به نقطه عطفی که مهمانان روس جلسه به‌عنوان مبنای تغییر رویکرد مسکو به تهران اشاره کردند پرداخت و گفت: یکی از نکاتی که به آن اشاره شد و دوستان روس ما از آن به‌عنوان نقطه عطفی در تغییر نگرش پوتین به ایران پرداختند، بحث نگرانی مسکو از افزایش روابط تهران با غرب از سال 2012 بود، لذا این سؤال به‌وجود می‌آید که؛ روس‌ها در جهت جلوگیری از شکل‌گیری روابط ایران با غرب چقدر اثرگذار هستند و عمل می‌کنند؟
حسن همجواری میان روسیه و ایران تداوم‌دهنده همکاری‌های دوجانبه است
وی افزود: من در ملاقات با مقامات رسمی روسیه هم بارها گفته‌ام که آنچه روابط دو کشور از آن رنج می‌برد، عدم اعتماد دوطرفه از بهبود روابط یکی با غرب است. ما هر زمان هم با یکدیگر وارد همکاری می‌شویم، این حضور و همکاری صددرصدی نیست که البته بخشی از آن طبیعی است، لذا در نتیجه این روند برای مثال در تحریم نفتی ایران این پرسش به‌وجود می‌آید که؛ چرا روس‌ها از ما حمایت نمی‌کنند؟ بنابراین در این مناسبات باید بر حسن همجواری تأکید کرد و آن را جدی گرفت.
- این مطلب، صرفاً جهت اطلاعِ مخاطبان، نخبگان، اساتید، دانشجویان، تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران بازنشر یافته و الزاماً منعکس‌کننده‌ی مواضع و دیدگاه‌های اندیشکده راهبردی تبیین نیست.
- منبع: تسنیم
