اندیشکده راهبردی تبیین | مرکز تفکر نسل سوم انقلاب

اندیشکده راهبردی تبیین – طی هفته‌های گذشته، مرجعیت عراق بار دیگر نقش کلیدی خود در تعیین نخست‌وزیر این کشور را به نمایش گذاشت. آیت‌الله سیستانی، چه با بیانیه‌های خود و چه از طریق نمایندگان خود در نماز جمعه‌های کربلا و نجف، توانست معیارهای کلان برای انتخاب نخست وزیر آینده عراق را طرح و به‌ شاخصی برای حرکت احزاب و گروه‌ها تبدیل سازد. ایشان اگرچه در معرفی ملاک‌ها، رویکرد ایجابی دارند اما در قبال اشخاص، نقشی سلبی ایفا می‌کنند تا جایی که تاکید ایشان بر عدم انتخاب کسانی که پیش‌تر نخست‌وزیر بوده‌اند، عملا باعث بسته‌شدن پرونده‌ی نخست‌وزیری حیدر العبادی شد.

اثرپذیری بازیگران داخلی از مواضع مرجعیت

گروه‌های سیاسی عراق اعم از شیعه، سنی و کرد عموما تابع رهنمودهای مرجعیت هستند. اصولا شخصیت کاریزماتیک و ذی‌نفوذ آیت الله سیستانی به گونه‎ای است که کسی جرات مخالفت با ایشان را حداقل در ظاهر ندارد.

به طور طبیعی شیعیان به دلیل علقه مذهبی، بیش از سایرین به فتاوا و رهنمودهای آیت‎الله سیستانی التزام نشان می دهند. حزب الدعوه اسلامی عراق که اکنون منصب نخست وزیری را در اختیار دارد، با صدور بیانیه ای ضمن ستودن نقش مرجعیت دینی این کشور و شخص آیت الله سید علی سیستانی در زمینه حمایت از عراق، دفاع از مقدسات، حفظ وحدت ملی، اعلام کرد: شورای رهبری حزب الدعوه از حضرت آیت الله سیستانی نظرخواهی کرد و ایشان ضرورت تسریع در انتخاب نخست وزیر جدید که دارای مقبولیت ملی گسترده باشد را مورد تاکید قرار دادند. در این بیانیه تاکید شده است که پیروی از مرجعیت برخاسته از ایمان و مسئولیت شرعی و ملی ماست.[1]

سایر گروه های شیعی از جمله جریان صدر، مجلس اعلا و حکمت ملی نیز در قبال مرجعیت چنین رویکرد و رویه‌ای دارند. هر چند در عمل به دلیل اختلافات عمیق سیاسی و جناحی، توصیه‎هایی همچون تسریع در تشکیل دولت نادیده گرفته می شود.

اهل سنت نیز برای آیت الله سیستانی احترام خاصی قائل هستند و به توجیهات ایشان اهتمام نشان می دهند. «محمد الحلبوسی» رئیس پارلمان جدید عراق که یک شخصیت سنی است، در اولین نشست تلویزیونی خود تصریح کرد نخست وزیر آینده براساس ویژگی ها و معیارها و شروطی تعیین خواهد شد که مرجعیت عالی دینی عراق مشخص کرده است.[2]

البته طیف های سنی افراطی عراق که به بعثی ها و عربستان سعودی گرایش دارند و در مقطع حملات داعش حامی این گروه تکفیری ـ تروریستی بودند، از نفوذ و تاثیرگذاری مرجعیت در عراق بیمناکند، زیرا فتوای همان مرجعیت بود که طومار داعش را در هم پیچید.

کردها نیز همانند عموم اهل سنت نسبت به مرجعیت عالی عراق به دیده احترام می نگرند. نمونه اخیر آن صدور بیانیه سران سیاسی کردستان عراق بود که از طرح آیت الله سیستانی در ماجرای همه‌پرسی جدایی این منطقه از عراق، استقبال کردند. سران سیاسی کردستان عراق در این بیانیه این طرح را گامی مهم در حفظ اصول برشمرده‌ و آن را آغازی برای حمایت از صلح و امنیت اجتماعی و اجتناب از خشونت و تهدید دانسته‌اند.[3]

اتحادیه میهنی کردستان نیز از پیام مرجعیت عالی شیعیان عراق در خصوص مشکلات کنونی اربیل – بغداد استقبال کرد. رهبران این اتحادیه اظهار امیدواری کردند که این پیام بر وضعیت داخلی و واکنش های تند پارلمان عراق علیه اقلیم کردستان تاثیرگذار باشد.[4]

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

البته مخالفت مرجعیت با جدایی اقلیم کردستان، جریان مسعود بارزانی را در تنگنای سختی قرار داد. مخالفت با مرجعیت در هیچ سطحی و از سوی هیچ گروه و طائفه ای در عراق پذیرفتنی نیست و اگر کردها چنین ریسکی کنند، علاوه بر آن که در عرصه افکار عمومی خلع سلاح می شوند، با پیروان پر و پا قرص مرجعیت نیز مواجه خواهند بود که همه معادلات را بر هم خواهند زد. در واقع موضع گیری مرجعیت، کار مسعود بارزانی را برای پیگیری پروسه تشکیل کشور مستقل کردستان با تاخیر طولانی و موانع جدی تری مواجه کرده است.[5]

اثرپذیری بازیگران خارجی از مواضع مرجعیت

در میان بازیگران خارجی، جمهوری اسلامی بنا بر ملاحظات سیاسی و مذهبی، برای مرجعیت عالی در عراق جایگاه خاصی قائل است و بر این باور است که فتاوا و رهنمودهای ایشان سرنوشت‌ساز است. به همین دلیل سیاست‎های ایران در قبال همسایه غربی اگر دقیقا در چهارچوب نظرات آیت الله سیستانی تعیین نشود، حداقل آن است که با آن هیچ تعارضی ندارد. برای نمونه در بحث تعیین نخست وزیری، دیدگاه های ایشان فصل‎الخطاب بوده و جمهوری اسلامی از ابتدا تا کنون آن را پذیرفته است.

مواضع و بیانات رسمی مقامات کشورمان نیز همواره حاکی از تمجید از آیت الله سیستانی و نقش آفرینی ویژه ایشان در عراق است.

ایالات متحده آمریکا به عنوان یکی از بازیگران مطرح در صحنه عراق که از سال 2003 تا کنون حضور و نفوذ خود را در این کشور تثبیت کرده است، نمی تواند نقش و جایگاه مرجعیت را نادیده بگیرد. این در حالی است که مرجعیت در موارد بسیاری با سیاست ها و اقدامات آمریکا در عراق مخالفت شدید کرده و آنان را وادار به عقب نشینی کرده است. مخالفت با اشغالگری، ملاحظه نسبت به توافق نامه امنیتی، دعوت به انتخابات، مخالفت با فتنه مذهبی و طائفه ای، فتوای جهاد علیه داعش و… از جمله مواردی است که نقش تاثیرگذار مرجعیت را علیه آمریکا به نمایش گذارده است. «زلمای خلیل زاد» سفیر سابق آمریکا در عراق در یادداشتی در مجله پولیتیکو تاکید کرده بود مشکلات عراق بدون نظرات مرجعیت شیعی عراق (آیت الله سیستانی) حل شدنی نیست.[6]

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

البته آمریکا تلاش دارد به رغم مخالفت مرجعیت، سیاست های خود را در عراق به پیش ببرد. برای نمونه در شرایط فعلی گفته می شود واشنگتن به رغم مخالفت آیت الله سیستانی، برای ابقای حیدر العبادی در سمت نخست‌وزیر تلاش می‌کند؛ تلاشی که پیشاپیش ناموفق است.[7]

عربستان سعودی نیز که سیاست های مخربی در عراق دارد، به طور طبیعی مرجعیت شیعه را مانع بزرگی بر سر راه خود می داند. حمایت از بعثی ها و گروه های تکفیری همانند داعش از جمله طرح های سعودی‌ها بود که با فتوای مرجعیت عراق با شکست مواجه شد. البته مقامات سعودی در ظاهر سعی می کنند متعرض مرجعیت نشوند، چون نسبت به جایگاه خاص آیت الله سیستانی حتی در میان اهل سنت واقف هستند و حتی در مواردی به تمجید از ایشان می پردازند. برهم صالح رئیس جمهور سابق عراق که در سال ۲۰۱۴ به عربستان سفر کرده بود اعلام کرد در دیدار با ملک عبدالله پادشاه سابق سعودی، وی آیت الله سیستانی را یک مرد حکیم و خردمند توصیف کرد.[8] زمانی هم که شایع شد محمد بن سلمان قرار است به عراق سفر کند اصرار سعودی ها این بود که بن سلمان قصد دارد با آیت الله سیستانی دیدار کند؛ که البته مرجعیت عراق، با این دیدار قاطعانه مخالفت کرد.

ترکیه همسایه شمالی عراق نیز ضمن آگاهی از مقام مرجعیت در عراق، سعی می کند در قبال ایشان جانب احتیاط را نگاه دارد. این در حالی است که آیت الله سیستانی در مواردی سیاست های ترکیه را زیر سوال برده است. در سال 2015 مرجعیت دینی عراق در واکنش به حضور نظامیان ترکیه‌ای در خاک عراق، تاکید کرد دولت عراق تحت هیچ شرایطی نباید اجازه دهد که حق حاکمیتی‌اش در هیچ نقطه ای از کشور زیرپا گذاشته شود.[9] اردوغان رییس جمهور ترکیه در دیداری که در سال 2011 با آیت الله سیستانی در نجف داشت با تذکرات ایشان در امور مختلف مواجه شد از جمله اختلافات آبی میان ترکیه و عراق. وی سعی کرد نگرانی های مرجعیت را در خصوص مسایل مختلف برطرف کند. این که ترکیه تا چه حد در عمل به توصیه های مرجعیت جدی باشد، معلوم نیست، اما حداقل در ظاهر چنین نشان می دهد که آرا و ملاحظات آیت الله سیستانی برایش مهم است.

مولفه‌های مهم مدنظر مرجعیت در تعیین نخست وزیر عراق

رهنمودهای آیت الله سیستانی در امور سیاسی از جمله تشکیل دولت و تعیین نخست وزیر، معمولا ملی و فراجناحی است. ایشان کمتر وارد مصادیق می شود و تنها به مولفه‌ها و ویژگی‌های کلی مناصبی چون نخست وزیری و نمایندگی پارلمان می پردازد. از نگاه مرجعیت این مولفه‎ها در اموری چون کارآمدی، پاکدستی، شجاعت و قاطعیت، مسئولیت پذیری،عزم جدی در مبارزه با فساد، روحیه خدمات رسانی به مردم و… خلاصه شده است.

در رایزنی های فعلی مربوط به معرفی نخست وزیر، به نقل از مرجعیت اعلام شده است که مقامات و نخست وزیران سابق نامزد این منصب نشوند. «صباح الساعدی» یکی از رهبران ائتلاف سائرون اعلام کرد که مرجعیت دینی با اسامی پنج نامزد برای پست نخست وزیری از جمله حیدر العبادی، نوری مالکی و هادی العامری مخالفت کرده‌ است. [10] البته یک منبع نزدیک به آیت‌الله سیستانی در این باره به «سومریه نیوز» توضیح داده و گفت: این که برخی نمایندگان به رسانه‌ها گفته‌اند مرجعیت دینی اسامی تعدادی از سیاستمداران را برده و انتخاب هر یک از آنها را برای پست نخست وزیری رد کرده، دقیق نیست. براساس قانون اساسی تعیین نامزد برای نخست وزیری تنها از اختیارات فراکسیون اکثریت است. این منبع افزود: مرجعیت از واژه‌ای به اسم مخالفت استفاده نکرده و ایشان نام هیچ فردی را نبرده‌اند. مرجعیت دینی به گروه‌های مختلفی که با ایشان ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم داشته‌اند، گفته تایید نمی‌کند نخست وزیر آینده از میان سیاستمدارانی انتخاب شود که در سال‌های گذشته در قدرت بودند و برایشان هیچ فرقی بین افراد عضو احزاب یا افراد مستقل نیست زیرا اکثر مردم دیگر امیدی به افرادی ندارند که هیچ یک از خواسته‌های آنها را درباره بهبود اوضاع معیشتی و مبارزه با فساد محقق نکردند.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

یکی از نمایندگان ائتلاف الفتح نیز اعلام کرد مرجعیت دینی عراق خواهان تعیین شخصیت جدیدی برای پست نخست وزیری براساس معیارهای جدید و به دور از سهمیه‌بندی‌ها شده است، لذا مالکی و العبادی دیگر فرصت دستیابی مجدد به پست نخست وزیری را نخواهند داشت. اخیرا نماینده مرجعیت دینی عراق خواهان تعیین یک نخست وزیر مسؤول شده بود که دارای شجاعت و توانایی کافی برای اداره امور کشور باشد.[11]

نکات مهم در نقش‌آفرینی آیت‌الله سیستانی در مناسبات سیاسی عراق

آیت الله سیستانی از مقطع اشغال عراق توسط آمریکا در مارس 2003 عملا وارد عرصه سیاسی شده و با توجه به اقتضای جایگاه معنوی خود، نصایح خود را متوجه مسئولان و شهروندان عراقی کرده است. مرجعیت بارها پندها و توصیه های خود را در اختیار مسئولین بلندپایه دولتی و سران احزاب سیاسی قرار داده و ضمن پیش‌بینی بحران‌ها، در موارد بسیاری مانع وقوع آن شده است.[12]

از جمله دخالت‎ها و رهنودهای مهم مرجعیت در عراق طی سال‌های گذشته می‌توان به امور ذیل اشاره کرد:

– مخالفت با اشغالگری آمریکا و متحدانش در عراق؛

– مخالفت با حاکم نظامی در عراق و دعوت به برگزاری انتخابات؛

– حل و فصل درگیری‎های میان دولت و برخی گروه های شبه نظامی؛

– جلوگیری از فتنه و جنگ مذهبی خصوصا پس از انفجار حرمین شریفین سامرا؛

– دعوت به تدوین قانون اساسی و سایر قوانین از جمله قانون انتخابات؛

– دعوت مردم به مشارکت در تعیین سرنوشت خود در مقطع انتخابات؛

– مخالفت جدی با فساد دولتی و دعوت به مبارزه با آن؛

– دعوت و حمایت از اصلاحات در سطوح مختلف حکومتی؛

– حمایت از اعتراضات و مطالبات مردمی خصوصا در عرصه خدمات و اشتغال؛

– دعوت به وحدت ملی و پرهیز از اختلافات بیهوده سیاسی و جناحی؛

– اعلام فتوای جهاد پس از حمله داعش در سال 2014؛

– موضع گیری در قبال تداوم ناکامی های دولت؛

– دعوت به تسریع در تشکیل دولت و تعیین اوصاف نخست وزیر؛[13]

جمع‌بندی

مرجیعت عالیقدر شیعه در نجف که آیت الله سیستانی آن را نمایندگی می کند، دارای جایگاهی رفیع در عراق می باشد. نه تنها عراقی ها اعم از شیعه، سنی، کردها و اقلیت ها، بلکه اطراف خارجی که به نحوی درگیر مسایل عراق هستند، حتی اگر ملتزم به رهنودهای ایشان نباشند، برای ایشان احترام ویژه ای قائل بوده و در نتیجه جرات و توان مخالفت آشکار با ایشان را ندارند.

آیت الله سیستانی در عراق به نوعی نقش پدری را ایفا می کند، زیرا ایشان در امور سیاسی دخالت مستقیم نمی کند و مواضعش کاملا ملی و فراجناحی بوده و توصیه ها و رهنمودهای ایشان ناظر به مصالح همه عراقی ها و حتی منطقه می باشد.

فتاوا و توجیهات حکیمانه، دوراندیشانه و به موقع مرجعیت خصوصا در مقاطع اولیه اشغالگری آمریکا و متحدانش در عراق و اخیرا فتوای جهاد علیه داعش، سرنوشت عراق را رقم زده و بر نقش و جایگاه رفیع آیت الله سیستانی افزوده است.

در شرایط کنونی نیز مرجعیت کماکان نسبت به اوضاع فعلی از جمله اعتراضات بصره و نیز روند سیاسی و تشکیل دولت و تعیین نخست وزیری، اهتمام ویژه ای از خود نشان داده است. آیت الله سیستانی خواستار تسریع در تشکیل دولت و روی کارآمدن نخست وزیری صالح و کارآمد شده است تا عراق در مرحله پساداعش، از چالش های مختلف با موفقیت عبور کند.

پیش بینی می شود به رغم اختلافات شدید میان گروه های سیاسی عراقی که غالبا روند تشکیل دولت را با تاخیر مواجه می کند، اما کاریزمای مرجعیت همچنان بر سپهر سیاسی عراق سایه افکنده و تاثیر خود را بر مواضع و عملکرد سیاسیون این کشور نشان خواهد داد.

پی‌نوشت‌ها

[1] حزب الدعوة الاسلامية يدعم بيان المرجعية العليا حول الانتخابات، موقع حزب الدعوة الاسلامية، 4 أیار 2018

http://al-daawa.org/main/2013-01-07-14-22-14.html

[2] اولین موضع‌گیری حلبوسی، شبکه العالم، 26 شهریور 97

https://fa.alalam.ir/news/3783076

[3] استقبال سران سیاسی کردستان عراق از طرح آیت الله سیستانی، مشرق نیوز، 10 مهر 96

https://www.mashreghnews.ir/news/781018

[4] امید کردها به مرجعیت عالی شیعیان عراق، خبرگزاری تسنیم، 8 مهر 96

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/07/08/1533440

[5] پیام‌های مخالفت مرجعیت با جدایی کردستان عراق، پایگاه بصیرت، 12 مهر 96

http://basirat.ir/fa/news/304958

[6] یادداشت سفیر سابق آمریکا در بغداد، عصر ایران، 14 اردیبهشت 95