اندیشکده راهبردی تبیین – محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی در ابتدای سال جاری سفرهای خارجی مهمی داشته است. وی در مارس 2018 به مصر، بریتانیا و آمریکا و در آوریل نیز به فرانسه و اسپانیا سفر کرد. این سفرها اوج حضور رسانه ای ولیعهد سعودی بود. پس از این سفرها، اما حضور رسانه ای محمد بن سلمان به شدت کاهش یافت، به نحوی که حتی گمانه زنی ها در خصوص مرگ یا زخمی شدن وی در جریان تیراندازی روز 21 آوریل به کاخ پادشاهی منتشر شد. ولیعهد سعودی برای پایان دادن به این گمانه زنی ها در مراسم افتتاح جام جهانی فوتبال در روسیه حضور پیدا کرد، اما بعد از این بار دیگر حضور وی در رسانه ها کمرنگ شده است. کمرنگ شدن حضور محمد بن سلمان در رسانه ها سبب طرح سوال های مهمی میشود. علل داخلی این رویکرد بن سلمان چیست؟ آیا حضور رسانه ای بن سلمان دلایل خارجی دارد؟ کاهش حضور رسانه ای بن سلمان چه پیامدهایی بر جایگاه وی در قدرت دارد؟ در این نوشتار به این سوال ها پاسخ داده خواهد شد.
محمد بن سلمان، شاهزاده جاه طلب سعودی در ژوئن 2017 به سمت ولیعهد عربستان منصوب شد. وی از ژوئن 2017 تا مارس 2018 هیچ سفر خارجی نداشته، اما در رسانه ها حضور پررنگی داشته است. طی این مدت، ولیعهد سعودی ضمن اینکه حضور پررنگ رسانه ای داشته، اقدام های پر سر و صدایی نیز انجام داده است که سبب شد تیتر نخست رسانه ها اعم از تصویری، شنیداری مکتوب و فضای مجازی باشد. از جمله این اقدام ها میتوان به اقدامهای اصلاحی سمبلیک در حوزه زنان، ارائه طرح بلندپروازنه نئوم، مصاحبه های تند علیه جمهوری اسلامی ایران، تنش و قطع رابطه با قطر، بازداشت دهها شاهزاده، فراخواندن و مجبور کردن سعد الحریری نخست وزیر لبنان به استعفا از سمتش اشاره کرد. هر یک از این اقدام ها با فضاسازی رسانه ای زیادی انجام گرفت. با این حال، پس از آخرین سفر خارجی محمد بن سلمان به فرانسه در آوریل 2018، نه تنها اقدام های جاه طلبانه و سلطه جویانه ولیعهد سعودی کاهش داشته بلکه حضور رسانه ای وی نیز به شدت کمرنگ شده است.
1-دلایل کمرنگ شدن حضور رسانه ای بن سلمان
در خصوص دلایل کمرنگ شدن حضور رسانه ای ولیعهد سعودی دلایل یا اظهارنظر مستندی که بتوان به آن استناد کرد، وجود ندارد، اما بر اساس شواهد سیاسی و تحلیل رخدادها میتوان به مجموعه ای از دلایل در این خصوص رسید که برخی از دلایل عبارتند از:
1-1- هراس و نگرانی شخصی
به نظر میرسد یکی از مهمترین دلایل کمرنگ شدن حضور رسانهای محمد بن سلمان مربوط به حادثه روز 21 آوریل باشد. منابع خبری روز 21 آوریل از تیراندازی در اطراف کاخ پادشاهی عربستان سعودی در منطقه الخزامی خبر دادند. اگرچه تحلیلهای مختلفی در خصوص این رخداد منتشر شد، اما نگارنده بر این باور است که این تیراندازی با هدف سوء قصد به جان ولیعهد سعودی انجام و توسط دیگر شاهزادهها طراحی شد. مجتهد افشاگر سعودی نیز همان زمان در توییتی اعلام کرد، حمله به قصر پادشاهی توسط خودروهایی انجام شده که خمپاره‌اندازهای ۵۰ میلی‌متری حمل میکردند، هویت مهاجمان، هدفشان و تعداد قربانیان حمله هنوز نامشخص است. وی چند ساعت بعد در توییتی دیگر تاکید کرد: «هدف حمله شخص محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان بوده است. ۷ تن از طرفین در این درگیری کشته شدند. مهاجمان گریخته اند. شاید مهاجمان از پهپاد هم کمک گرفته باشند.» (مرادی، 10 خرداد 1397) کمرنگ شدن حضور رسانه ای محمد بن سلمان نیز پس از این حادثه رخ داد و حتی گزارشهایی در خصوص کشته یا زخمی شدن ولیعهد سعودی منتشر شد که در نهایت با سفر وی به مسکو و حضور در مراسم افتتاحیه جام جهانی فوتبال مشخص شد که محمد بن سلمان زنده است.
با این حال، به نظر میرسد یکی از مهمترین دلیل کمرنگ شدن حضور رسانه ای محمد بن سلمان نیز هراس وی از تکرار چنین رخدادهایی است. روزنامه رأی‌الیوم در گزارشی در این خصوص نوشت: محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان پس از تیراندازی روز 21 اوریل در منطقه الخزامی به شدت ترسیده و این مساله بر تصمیم‌گیری‌های وی تاثیر گذاشته است. (خبرگزاری مهر، 11 خرداد 1397) مجتهد، منتقد سرشناس و افشاگر سعودی نیز در توئیتی فاش کرد محمد بن سلمان ولیعهد سعودی به علت ترس، بیشتر وقت خود را در کشتی خود در دریای سرخ بین جده و منطقه اقتصادی نئوم میگذراند و هرگاه ناچار شود برای حضور در جشنها یا مناسبتها یا دیدار با مهمانان خارجی به جده میرود چون نمیخواهد به سبب ترس زیاد از دریا خیلی دور شود. مجتهد همچنین افزود: بن سلمان برای حفظ جانش نیز به نیروهای سعودی اعتماد ندارد و مزدوران آموزش دیده موساد (سازمان جاسوسی رژیم صهیونیستی) مسئولیت حفظ امنیت وی را به عهده دارند. (خبرگزاری صدا و سیما، 31/6/1397) در همین حال، حساب کاربری «العهد الجدید» در توئیتر نیز نوشت محمد بن سلمان تحمل هیچ مخالفتی را ندارد و همچنین تدابیر امنیتی اطراف خود را به گونه ای تشدید کرده است که حتی به نزدیکترین افراد اجازه نمیدهد به او نزدیک شود و همگی این ها تایید می‌کند که او به شدت هراسان است، گویی او را تعقیب میکنند و هر آن ممکن است ترور شود. (باشگاه خبرنگاران جوان، 24/6/1397)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
1-2- حضور کمرنگ در رسانه ها تا زمان قطعی شدن پادشاهی بن سلمان
دومین دلیل حضور کمرنگ محمد بن سلمان در رسانه ها را میتوان یک «تاکتیک سیاسی» عنوان کرد. برخی تحلیلها حاکی از این است که محمد بن سلمان با دوری از رسانه ها در تدارک رسیدن به کرسی پادشاهی در عربستان سعودی است. در واقع، محمد بن سلمان تلاش می‌کند کمتر در رسانه ها دیده شود و بیشتر برای رسیدن به تاج و تخت پادشاهی برنامه ریزی کند. نگارنده بر این باور است که محمد بن سلمان در اتخاذ این تاکتیک سیاسی، مشاوره های خارجی را نیز دریافت کرده است. بر اساس گزارش رأی الیوم، به «محمد بن سلمان» توصیه شده است، از حضور در ملأ عام اجتناب و اتخاذ تصمیمات تحریک‌آمیز را به خاطر نجات جان خود متوقف کند تا اینکه به طور رسمی به عنوان پادشاه عربستان سعودی انتخاب شود. (خبرگزاری مهر، 11 خرداد 1397)
ولیعهد سعودی با اتخاذ این تاکتیک سیاسی سه هدف را به طور همزمان دنبال می‌کند. نخست اینکه، تهدیدهای امنیتی علیه خود را کاهش میدهد. دوم اینکه، مسئولیت برخی شکستها از جمله شکست در جنگ علیه یمن و وقفه در اجرای سند چشم انداز 2030 را به نوعی متوجه ملک سلمان می‌کند و خود در پشت پادشاه پنهان میشود. سوم اینکه، وقت بیشتری برای کنار زدن رقبا و مخالفان خود در تصدی کرسی پادشاهی در اختیار خواهد داشت. در همین راستا، خلیج آنلاین در سپتامبر 2018 در تحلیلی سه تن از اعضای خاندان سلطنتی آل سعود را در زمره مهمترین مخالفان محمد بن سلمان آورده است.
در این تحلیل شاهزاده «احمد بن عبدالعزیز آل سعود»، برادر 75 ساله ملک سلمان به عنوان مهمترین مخالف محمد بن سلمان معرفی شده است. شاهزاده احمد در ژوئن 2012 و پس از مرگ شاهزاده بن نایف، به عنوان وزیر کشور عربستان سعودی منصوب شد. انتخاب این شاهزاده سعودی به عنوان وزیر کشور عربستان، مهمترین نشانه جانشینی احتمالی وی به جای ملک عبدالله پادشاه سابق این کشور و شاهزاده سلمان ولیعهد وی بوده است. اما شاهزاده احمد در نوامبر سال 2012 و فقط پنج ماه پس از انتصاب پست وزارت کشور، به درخواست خود، از این منصب کناره گیری کرد. شاهزاده احمد اکنون در لندن حضور دارد و در واقع از مخالفان خارج نشین ملک سلمان و پسرش محمد است. فرزندان شاهزاده احمد نیز اخیراً عربستان سعودی را ترک و به لندن عزیمت کردند. شاهزاده احمد به تازگی رسماً از جنگ عربستان سعودی علیه یمن انتقاد و ملک سلمان و پسرش، محمد، را مسئول مستقیم این جنگ و تبعات آن معرفی کرد.
شاهزاده سلمان بن سلطان دومین مخالف از خاندان آل سعود است که 42 ساله است و وزیر سابق دفاع عربستان سعودی بوده و ششمین پسر شاهزاده سلطان بن عبد العزیز آل سعود، ولیعهد سابق عربستان سعودی به شمار میرود. شاهزاده سلمان همچنین همسرِ دخترِ شاهزاده احمد به شمار میرود که این مساله نزدیکی روابط آنها را به دنبال داشته است. شاهزاده سلمان تا سال 1999 یکی از فرماندهان نیروی هوایی ارتش پادشاهی عربستان سعودی بود و پس از ارتقای درجه به عنوان سرهنگ یکم، در سال 2000 میلادی برای خدمت در وابستگی نظامی سفارت عربستان سعودی در واشنگتن، راهی آمریکا شد. این شاهزاده سعودی در سال 2011 به عنوان معاون دبیرکل شورای امنیت ملی در امور امنیتی و اطلاعاتی عربستان منصوب شد و در سال 2013 از این سمت برکنار و به عنوان معاون وزیر دفاع انتخاب شد اما پس از یک سال، از این سمت استعفا داد. سلسله این مناصب و پستها سبب شد تا شاهزاده سلمان در داخل و خارج از خاندان سلطنتی عربستان از روابطی قوی برخوردار بوده و بتواند از این روابط در جهت حمایت از مواضع موازی خود با شاهزاده احمد، استفاده کند.
شاهزاده عبدالعزیز بن عبدالله، نوه ملک سلمان که در پاریس اقامت دارد، نیز از جمله کسانی است که اقداماتی را برای تحت فشار قرار دادن دولت ریاض برای آزادی زندانیان سیاسی، انجام داده است. شاهزاده عبدالعزیز دارای حق پناهندگی سیاسی در فرانسه است. وی پس از بازداشت شماری از شاهزادگان سعودی از جمله تعدادی از برادرانش به دستور محمد بن سلمان و حبس آنها در هتل «ریتز کارلتون»، از پاریس به پیگیری این مساله پرداخت. این شاهزاده سعودی نیز از امرای برجسته در دولت عربستان سعودی است که آخرین پست وی، معاونت وزیر امور خارجه این کشور بوده است. وی پس از حکم ملک سلمان برای انتصاب عادل الجبیر به عنوان وزیر امور خارجه عربستان سعودی، از سمت خود استعفا کرد. بر اساس اطلاعات منتشر شده در شبکه های اجتماعی، شاهزاده عبدالعزیز یکی از سه شاهزاده سعودی است که پس از تعیین بن سلمان به عنوان ولیعهد عربستان سعودی، از بیعت با وی خودداری کرده است. (الخلیج اون لاین، 22/9/2018)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
1-3- اجبار برای کمرنگ کردن حضور رسانه ای
سومین تحلیلی که در خصوص کمرنگ شدن حضور رسانه ای محمد بن سلمان وجود دارد، این است که ولیعهد سعودی مجبور به انجام این کار شده است. محمد بن سلمان گزینه اصلی ملک سلمان، پادشاه عربستان برای جانشینی وی است. با این حال، محمد بن سلمان طی سه سال و نیم گذشته سیاستها و اقدام هایی انجام داد که سبب افزایش مخالفت های داخلی و خارجی با وی شده است. محمد بن سلمان طراح اصلی جنگ علیه یمن است، اما این جنگ که قرار بود در کوتاه مدت تمام شود پس از گذشت 42 ماه همچنان ادامه دارد و نه تنها نشانه ای مبنی بر پیروزی عربستان یا خاتمه این جنگ دیده نمیشود بلکه تبعاتی که این جنگ به خصوص برای کودکان داشته است سبب شد افکار عمومی جهانی علیه آل سعود شود. سیاستهای محمد بن سلمان درباره لبنان، قطر و جمهوری اسلامی ایران نیز با شکست مواجه شد. همراهی ولیعهد سعودی با آمریکا در طرح معامله قرن که تماماً ضد فلسطین است نیز سبب شد افکار عمومی در سطح جهان اسلام از نادیده گرفتن آرمانهای فلسطین توسط دولت سعودی انتقاد کند و همین نیز موجب شد ملک سلمان پرونده فلسطین را از محمد بن سلمان پس گیرد. در همین حال، بازداشت دهها شاهزاده، مبلغ و فعال مدنی نیز سبب شکل گیری مخالفت های جدی در درون خاندان آل سعود و مفتیهای عربستانی با محمد بن سلمان شده است. در اجرای سند چشم انداز 2030 نیز وقفه ایجاد شده است.
تحلیلگران زیادی بر این باور هستند که مجموعه این اقدامها و سیاستهای ولیعهد سعودی سبب شد ملک سلمان و تیم مشاوره داخلی و خارجی وی به اجبار محمد بن سلمان را از حضور در رسانه ها دور کنند. «دیوید هرست»، سردبیر ارشد پایگاه تحلیلی «میدل‌ایست آی» در مقاله ای در همین خصوص، محمد بن سلمان را «قماربازی بازنده»[1] خواند که افشای حقایق در مورد وی تازه آغاز شده است. در این مقاله آمده است: در عربستان، حبابها در حال ترکیدن هستند. یکی از این حبابها طرحهای بزرگ محمد بن سلمان است که در بیابان میترکد و ناپدید میشود. طرحهای بلندپروازانه وی برای مبارزه با دهها سال فساد و تنوع بخشیدن به اقتصاد وابسته به نفت همگی رو به شکست هستند… دستگیری های و سرکوب های داخلی نیز بیش از هر چیز حاکی از آسیبپذیری محمد بن سلمان است… بن سلمان همچنین خود را مهره دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا در خاورمیانه میداند اما این موقعیتش نیز در خطر است. افشای حقایق در مورد بن سلمان تازه آغاز شده است. او مردی است که قمار می کند و می بازد.» (Hearst, 27 August 2018)
2-پیامدهای کاهش حضور رسانه ای محمد بن سلمان بر میزان قدرت وی
کاهش حضور رسانه ای محمد بن سلمان میتواند برای وی فرصتها و تهدیدهایی در پی داشته باشد.
2-1- فرصت ها:
مهمترین فرصت هایی که کاهش حضور رسانه ای بن سلمان برای وی ایجاد می‌کند عبارتند از:
- دوری از رسانه ها با هدف برنامه ریزی برای رسیدن به کرسی قدرت
همانگونه که ذکر شد یکی از تحلیلها این است که محمد بن سلمان با هدف فراهم کردن زمینه رسیدن به کرسی پادشاهی حضور کمرنگی در رسانه ها دارد. در واقع، محمد بن سلمان طی سه سال و نیم گذشته اغلب مناصب حکومتی را در اختیار شخصیت های وفادار به خود قرار داده است و اکنون تلاش می‌کند از طریق رایزنی با شخصیتها، شاهزادهها و همچنین هیئت کبار العلماء زمینه های رسیدن به کرسی پادشاهی را پیش از مرگ پدرش، ملک سلمان فراهم کند.
- دوری از رسانه ها با هدف ممانعت از کاهش مقبولیت
دوری از رسانهها از این جهت برای محمد بن سلمان یک فرصت است که سبب میشود انتقادهای افکار عمومی از وی کاهش یابد و عملاً این انتقادها به سمت ملک سلمان متمرکز شود زیرا برای مثال، در صورتی که ملک سلمان با جنگ علیه یمن مخالف باشد باید این جنگ را خاتمه دهد و یا اینکه در صورتی که با تداوم تنش با قطر مخالف باشد باید به این تنش پایان دهد. ادامه این وضعیت بیش از آنکه سبب انتقاد از محمد بن سلمان شود، انتقاد از ملک سلمان را در پی خواهد داشت. در همین حال، ولیعهد سعودی به خصوص با توجه به اقدامهای اصلاحی که در حوزه حقوق زنان و تابوشکنی در خصوص زنان انجام داد، موفق به کسب مقبولیت بالایی در میان بخشهایی از جامعه زنان و جوانان عربستانی شده است. کمرنگ شدن حضور رسانهای محمد بن سلمان و احتمالاً معلق کردن برخی طرحهای اصلاحی توسط ملک سلمان میتواند به نفع محمد بن سلمان تمام شود.
2-2- تهدیدها
کمرنگ شدن حضور رسانهای محمد بن سلمان میتواند تهدیدهای مهمی نیز برای وی ایجاد کند که برخی از این تهدیدها عبارتند از:
- ارائه شخصیتی ترسو از محمد بن سلمان
یکی از تحلیلها در خصوص علت کمرنگ شدن حضور رسانهای محمد بن سلمان این است که وی با هدف حفظ جان خود و به واسطه نگرانی که بابت تیراندازی روز 21 آوریل در منطقه الخزامی انجام شد، حضور خود را در رسانهها و در انظار عمومی کاهش داده است. تداوم این وضعیت میتواند به افکار عمومی عربستان ثابت کند محمد بن سلمان، شخصیتی لایق برای کسب کرسی پادشاهی نیست زیرا در مقابل یک رخداد کوچک ترسیده و فاقد اعتماد به نفس لازم است و اگر مشکلات بزرگتری برای وی به وجود آید، توان مقابله با این مشکلات را نخواهد داشت.
- کمرنگ شدن حضور رسانهای محمد بن سلمان فرصتی برای رقبا
یکی از تهدیدهایی که کمرنگ شدن حضور رسانهای بن سلمان برای وی ایجاد می‌کند این است که رقبای وی از این وضعیت به عنوان فرصتی برای معرفی خود استفاده میکنند؛ کمااینکه شاهزاده احمد بن عبدالعزیز طی ماههایی که محمد بن سلمان کمتر در رسانهها حاضر میشود فرصتی برای نقد سیاستها، رفتارها و شخصیت وی پیدا کرده است. این وضعیت میتواند سبب جلب بخشی از افکار عمومی داخلی و خارجی توسط رقبای محمد بن سلمان شود و جایگاه وی را برای کسب کرسی پادشاهی تضعیف کند.
نتیجه گیری
واقعیت این است که حضور رسانهای محمد بن سلمان به اختیار یا به اجبار از آوریل گذشته تا کنون کمرنگ شده است. در این نوشتار سه دسته دلیل در این خصوص ذکر شده، اما نگارنده بر این باور است که نمیتوان یک دلیل خاص را در این خصوص بیان کرد بلکه باید ترکیبی از هر سه دلیل شامل نگرانی شخصی، قطعی کردن پادشاهی و اجبار را به عنوان علل کمرنگ شدن حضور رسانه ای ولیعهد سعودی دانست. در همین حال، نگارنده بر این باور است که کمرنگ شدن حضور رسانه ای محمد بن سلمان تهدید یا فرصت صرف نیست بلکه هم تهدید و هم فرصت به طور همزمان است و این عوامل خارجی به خصوص نقش آمریکا است که تعیین می‌کند در نهایت آیا محمد بن سلمان بر کرسی پادشاهی عربستان سعودی تکیه میزند یا خیر؟ شواهد همچنان گویای این است که شانس محمد بن سلمان برای رسیدن به پادشاهی عربستان سعودی بیش از سایر شاهزاده ها است.
فهرست منابع
-باشگاه خبرنگاران جوان، (24/6/1397)، العهد الجدید فاش کرد: محمد بن سلمان فکر می‌کند هر آن ممکن است ترور شود، قابل دسترسی در آدرس زیر:
https://www.yjc.ir/fa/news/6666998/
– خبرگزاری صدا و سیما، (31/6/1397)، مجتهد : محمد بن سلمان از ترس جانش بیشتر وقت خود را در کشتی خود در دریا سپری می کند، قابل دسترسی در آدرس زیر،
http://news.ws.irib.ir/newsfeed/10162659/view
– خبرگزاری مهر، (11 خرداد 1397)، حادثه تیراندازی الخزامی کودتا بوده و بن سلمان به شدت ترسیده است، قابل دسترسی در آدرس زیر:
https://www.mehrnews.com/news/4311647
-مرادی محمدرضا، (10 خرداد 1397)، غیبت بن سلمان؛ سناریوها و پیامدها، اندیشکده تبیین، قابل دسترسی در آدرس زیر:
– الخلیج اون لاین، (22/9/2018)، ثالوث “آل سعود” المعارض.. هل يكون أمل القابعين بالسجون؟،
– Hearst David, (27 August 2018), Saudi’s losing gambler: The raw truth about Mohammed bin Salman, Middle East Eye, available at: https://www.middleeasteye.net/columns/raw-truth-about-mohammed-bin-salman-407845504
