اندیشکده راهبردی تبیین – ترکیه و عربستان دو کشوری هستند که از بقایای فروپاشی امپراتوری عثمانی در فاصله 1918-1920[1] به وجود آمده‌اند. ترکیه میراث‌دار سرزمین مرکزی عثمانی یعنی آناتولی می‌باشد و عربستان کلیددار حرمین شریفین گردیده است. ترکیه و عربستان به همراه جمهوری‌اسلامی‌ایران، مهمترین کشورهای تاثیر‌گذار در منطقه غرب‌آسیا هستند.
از سال 2002 که حزب عدالت‌و‌توسعه در ترکیه سرکارآمد، بدلیل گرایشات اخوانی این حزب و گرایش شدید حکومت عربستان‌سعودی به وهابیت، این دوکشور از نظر ایدئولوژیک دچار اختلافاتی شدند. این اختلافات زمینه‌ساز رقابت‌های بیشتر در سایر حوزه‌ها نیز شد.
نگاه ترکیه به عربستان در چارچوب رقابت‌های گفتمانی
باوجود اینکه مذهب هر دو کشور اسلام سنی می‌باشد، اما دوکشور در گفتمان خود مسیر متفاوتی را نسبت به یک‌دیگر طی کرده اند. حزب حاکم بر جمهوری ترکیه یعنی حزب عدالت و توسعه گرایشات اخوانی دارد و به دلیل ظرفیت بالای سیاسی و ماهیت نشبتا معتدل ایدئولوژی اسلام‌گرایانه‌ی اخوان‌المسلمین مبنی بر لزوم تعامل با همه‌ی گروه‌های اسلامی به منظور رسیدن به آرمان وحدت اسلامی، در داخل توانسته است «طیف وسیعی از گرایش‌های راست‌گرا شامل اسلام‌گراها، اصلاح‌طلبان اسلام‌گرا، محافظه‌کاران، ملی‌گراها، راست‌های میانه و طرفداران تجارت»[2] را زیر چتر سیاسی خود جمع کند و در خارج هم به دلیل« نفوذ اخوان المسلمین در میان افکار عمومی، روشنفکران و حتی دولت‌مردان در بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی، ترکیه توانسته است از گرایش اخوانی حزب عدالت‌و‌توسعه به عنوان پل ارتباط‌گیری با سایر جریان‌های سنی مذهب در جهان اسلام»[3] بهره ببرد.
اما این مساله در عربستان سعودی به شکل دیگری رقم خورده و حکومت پادشاهی مطلقه سعودی از زمان تاسیس آن در 1932 توسط ملک عبدالعزیز[4] با نهاد روحانیت اهل تسنن که گرایشات شدید وهابی داشتند، پیمان نانوشته‌ای را بستند که طبق آن، حکومت مشروعیت خود را از دین بگیرد و در مقابل نهاد روحانیت وهابی از آزادی‌هایی برخوردار گردد و به این ترتیب حکومت پادشاهی سعودی بخشی از مشروعیت خود را مرهون وهابیت می باشد و به دلیل گرایش به این فرقه‌ی ضاله‌ی تکفیری حداقل‌گرا، نتوانسته است با اکثر گروه‌های اسلام‌گرا رابطه‌ی عمیقی را ایجاد کند و روابط خود با سایرین را مدیون تهدید و تطمیع می‌باشد.
این تفاوت مدل حکومت‌داری در این دو کشور باعث شده که ترکیه حامی جدی اخوان‌المسلمین باشد، درحالی‌که عربستان از اساس این گروه و تفکر را تروریستی می شمارد و سعی در تضعیف آن دارد.[5]
نگاه ترکیه به عربستان در چارچوب رقابت‌های نظامی و امنیتی
روابط نظامی بین ترکیه و عربستان همواره با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است و بعد از حمله ایالات متحده به عراق در سال 2003 این رابطه با تیرگی همراه گردید. این تنش بدلیل حمایت ریاض و عدم حمایت آنکارا از این حمله و در اختیار نذاشتن پایگاه اینجرلیک در اختیار نیروهای آمریکایی بوجود آمد.
پس از سال 2011 و همزمان با وقوع بیداری اسلامی در منطقه، در سوریه این دو کشور مواضع مشترکی داشتند. سیاست عربستان بر آن موضع قبلی خود مبنی بر فروپاشی دولت اسد استوار است تا از این طریق بتواند توازن قوا را در شرق مدیترانه به ضرر جمهوری‌اسلامی‌ایران و به نفع خود تغییر دهد، اما ترکیه بعد از کودتای 2016 مسیر دیگری را در پیش گرفته و سعی بر این دارد که به عنوان بازیگری مستقل در منطقه عمل کند. این اختلاف نظر عربستان و ترکیه در سوریه تاجایی پیش‌رفت که در سال 2017 گروه‌های مورد حمایت هردوکشور در غوطه‌ی شرقی درگیرشدند و تلفات انسانی به نسبت زیادی به هم وارد کردند.[6]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
آن‌چیز که اکنون ترکیه در سوریه دنبال آن است، جلوگیری از قدرت گرفتن کردها می باشد و تهدید ناشی از استقلال‌طلبی کردهای سوریه تبدیل به مهمترین اولویت ترکیه در سوریه گردیده است و بارها عنوان کرده که این مساله مربوط به امنیت ملی ترکیه می باشد و از آن کوتاه نخواهد آمد. اما رژیم کودک کش سعودی کماکان بر حمایت از کردهای جدایی طلب سوریه به منظور مقابله به‌مثل پای بند است. با حمایت ترکیه از قطر بعد از بحران ژوئن 2017 بین قطر و عربستان، این روند تشدید شد.
درحقیقت عربستان بر موضع خود از دهه 1950 مبنی بر حفظ وضع موجود که سیادت ایالات متحده آمریکا برمنطقه غرب‌آسیا بوده پایبند است، ولی در دیگرسو، ترکیه از سال2003 که اینجرلیک را در اختیار آمریکا قرار نداد، و در درجه‌ای بالاتر بعداز کودتای 2016 که ایالات متحده‌آمریکا را مسبب آن می‌داند، سعی در حفظ استقلال حداکثری در سیاست خارجی خود در منطقه غرب‌آسیا و شمال‌آفریقا دارد.
مورد دیگر رقابت نظامی بین ترکیه و عربستان در خلیج فارس است که عربستان آن‌را حیاط‌خلوت و خط قرمز امنیتی خود می داند. طبق توافق دسامبر 2014 بین آنکارا و دوحه، ترکیه در دوحه پایگاه نظامی «طارق بن زیاد» را تاسیس کرد و از 2015 نظامیان ترک در این پایگاه حضور دارند و از بحران ژوئن 2017 بین قطر و عربستان، تعداد نظامیان ترک در این پایگاه با رای پارلمان ترکیه افزایش 5000 نفری را تجربه کرد و به 3 برابر رسید.[7] رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه هدف از این حضور نظامی را دوستی، صلح و اعتماد عنوان کرده است[8] اما به نظر می‌رسد اهداف بالاتری همچون حضور در منطقه ژئواستراتژیک خلیج فارس و کمک به برقراری جریان انرژی، حمایت از قطر که از نظر ایدئولوژیک هردو گرایشات اخوانی دارند و همچنین عمل به دکترین عمق استراتژیک احمدداوود اوغلو پشت این حضور نظامی باشد و این مساله را عربستان تهدید قلمداد میکند در حدی که یکی از شروط 13 گانه عربستان برای قطر به منظور برقراری دوباره ارتباط، برچیده شدن پایگاه نظامی ترکیه از قطر بود.[9]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
محل دیگر رقابت نظامی بین ترکیه و عربستان، شاخ آفریقا و منطقه‌ی دریای سرخ می باشد و هدف هردو تحکیم حضور نظامی خود بوده که از طریق آن بتوانند قدرت‌شان را فراتر از مرزهای خود گسترش دهند.[10]
البته روابط نظامی ترکیه و عربستان پیچیده‌تر از آن است که بتوان سطح تحلیل را به جنگ سوریه تقلیل داد و همکاری‌های نظامی این دو کشور کماکان ادامه دارد. قرارداد فروش تسلیحات ترکیه به عربستان که به گفته فیکری ایشیک وزیر دفاع وقت ترکیه بزرگترین قرارداد فروش تسلیحات ترکیه است و تصمیم گیری راجع به آن به اواخر سال 2015 و سفر رجب طیب اردوغان به عربستان بر می‌گردد[11] ، نمونه ای از همکاری های نظامی بین دو کشور می باشد.علاوه بر این، آخرین بار عربستان در رزمایش نظامی نهنگ‌آبی که از 28 سپتامبر تا 7 اکتبر 2018 با میزبانی ترکیه و حضور نیروهای دوست و متحد در شرق آبهای مدیترانه اجرا شد، شرکت داشت.[12]
نگاه ترکیه به عربستان در چارچوب رقابت‌های اقتصادی
عربستان دارای اقتصاد تک محصولی است و 159 میلیارد دلار میزان درآمد آن از صادرات نفت‌خام می باشد که حدود 70 درصد درآمد عربستان از صادرات را شامل می‌شود[13]. در سوی دیگر ترکیه به عنوان کشوری صنعتی و تولیدمحور قراردارد و میزان صادرات آن حدود 156 میلیارد دلار می‌باشد و اغلب آن مربوط به کالاهای صنعتی تولیدی است[14] و چون اقتصاد دوکشور باهم تداخل ندارد یعنی رقیب اقتصادی نیستند، پس رقابت‌های اقتصادی بین ترکیه و عربستان را باید در چارچوب رقابت‌های سیاسی بررسی کرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
در بحران اقتصادی اخیر ترکیه که بدلیل تنش با ایالات‌متحده بوجود آمده[15]، عربستان اگر دخیل نباشد، حداقل از آن سود خواهد برد. تضعیف اقتصادی ترکیه در چارچوب رقابت های دو کشور، به سود ریاض است. از سوی دیگر، آنکارا نیز چنین تلقی ای از وضعیت اقتصادی عربستان دارد.
نگاه ترکیه به عربستان در چارچوب رقابت‌های سیاسی
درسال 2011 و با وقوع بیداری اسلامی در منطقه غرب‌آسیا و شمال‌آفریقا، ترکیه به دلیل گرایشات اخوانی از حزب اخوان المسلمین مصر و رئیس‌جمهور مورد تایید اخوان، محمدمرسی حمایت می کرد. اما در سوی دیگر رژیم سنتی‌عربستان‌سعودی مطرح شدن اخوان المسلمین و حکومت برآمده از دل آن توسط مردم را برنتابید چراکه به دلیل قرابت اخوان المسلمین و ترکیه، به قدرت رسیدن جریان نزدیک به ترکیه در کشور مهمی مانند مصر زمینه را برای رهبری ترکیه در جهان اسلام فراهم کرده و به‌خودی‌خود عربستان را از این جایگاه دور می‌کرد. از سوی دیگر مشارکت مردم در ساختار قدرت مصر، سایر دولت‌های عربی و علی‌الخصوص عربستان سعودی که به صورت سنتی و پادشاهی اداره می شدند را به چالش می کشید و این مساله را در اذهان متبادر می‌ساخت که در ساختار قدرت کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس هم مردم باید مشارکت داشته باشند. فلذا عربستان‌سعودی از کودتای السیسی علیه محمدمرسی رئیس‌جمهور مصر حمایت کرد و این حمایت باعث ظهور تضاد منافع بین ترکیه و عربستان در شمال آفریقا گردید.
مورد دومی که باعث گسترش شکاف تضاد منافع بین ترکیه و عربستان شد، به وجود آمدن اختلاف بین قطر از یک‌سو و عربستان، امارات، مصر و بحرین به بهانه حمایت قطر از ایران و محور مقاومت و به زعم خودشان حمایت قطر از تروریسم از سوی دیگر بود که منجر به تحریم قطر ازسوی این 4 کشور در تاریخ 5 ژوئن 2017 گردید[16] . به دلیل اینکه ترکیه مهمترین متحد قطر در منطقه غرب‌آسیا می باشد، همین امر موجب شد تا آنکارا در حمایت از قطر رفتارهای آرام اما فعال از خود نشان دهد[17] اما این مساله، به معنای تنش آفرینی و واردشدن در تنشی جدی با عربستان نبود.
موارد دیگری از جمله رقابت در خصوص ارتباط با قدرت های بزرگ نیز از جمله مواردی است که قابل بیان است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
تحلیل رویکرد ترکیه نسبت به ماجرای خاشقچی در چارچوب رقابت با عربستان
در قتل جمال خاشقچی شهروند سعودی، ترکیه به نوعی رفتار کرده‌است که بسیار شبیه تئوری چماق و هویج می باشد. از یک سو با انتشار جزئی‌ترین اخبار در مورد ناپدید شدن خاشقچی و اعلام موضع سیاسیون رده بالا همچون اردوغان و چاووش‌اوغلو توانسته است افکار عمومی جهانی را به سمت مقابله با عربستان سعودی بکشاند و از دیگر سو با تساهل در مورد کارکنان کنسولگری عربستان، مقدمات خروج محمد‌العتیبی سرکنسول عربستان در استانبول را فراهم نموده است.
برای فهم رویکرد ترکیه نسبت به عربستان درماجرای خاشقچی می‌توان چند سطح تحلیل را در نظرگرفت:
1-ترکیه با وجود بحران اقتصادی حاضر و افت ارزش پول ملی، نمی‌تواند وارد مناقشه ای جدی با عربستان گردد چرا که وجود هر نوع کشمکشی میان این دو کشور، علاوه بر اینکه موجب کاهش حجم مبادلات اقتصادی بین آن‌ها گردیده و صادرات ترکیه را به عربستان تحت تاثیر قرار می دهد، سرمایه‌گذاری عربستان در ترکیه را هم تحت الشعاع قرار داده و طبیعتا ترکیه حداقل در شرایط حاضر تمایلی ندارد چنین اتفاقی بیافتد و تساهل ترکیه در مورد کارکنان کنسولگری عربستان می‌تواند شاهدی براین ادعا باشد.
2-طبق سیاست تنش صفر با همسایگان، ترکیه خود را وارد تنش جدی با کشورهای غرب‌آسیا نخواهد کرد مگر در صورتی که منافع جدی آن از قبیل تمامیت ارضی مورد تعرض قرار بگیرد و از این‌رو که ماجرای قتل جمال خاشقچی هیچ‌گاه چنین موقعیت حساسی برای ترکیه محسوب نمی گردد، بنابراین نمی‌تواند موجب بروز تنش جدی بین ترکیه و عربستان گردد.
3-ترکیه و عربستان هردو خواستار رهبری جهان اسلام هستند، ترکیه خود را وارث بلامنازع امپراتوری عثمانی می داند و می‌خواهد نوع حکومت نوین خود را به عنوان الگو و پیشرو در جهان اسلام معرفی کند و این مساله باعث بروز تیره‌گی بین ترکیه و عربستان می‌گردد چراکه عربستان نیز ادعای رهبری جهان اسلام را دارد و دلیل آن بر این امر ظهور اسلام از شبه‌جزیره عربستان و همچنین قرار داشتن حرمین شریفین در سرزمین عربستان است. قتل جمال خاشقچی فرصتی تکرارنشدنی را برای ترکیه فراهم میکند که از این طریق بتواند اجماع جهانی را علیه عربستان و به منظور تضعیف آن به‌وجود بیاورد و به تسویه حساب سیاسی بخاطر حمایت عربستان از کردهای شمال سوریه، حمایت عربستان از کودتا علیه محمد مرسی و تحریم قطر توسط عربستان سعودی بپردازد و هم به بهبود وجهه خود نزد افکار‌عمومی‌جهانی در راستای حمایت از آزادی بیان و حقوق روزنامه نگاران کمک کند و انتشار اخبار قتل خاشقچی به صورت قطره چکانی و در طول زمان می‌تواند شاهدی بر این ادعا باشد.
منابع
[1]»Collapse of the Ottoman Empire, 1918-1920«, Retrieved from new Zealand History site: https://nzhistory.govt.nz/war/ottoman-empire/collapse, (Ministry for Culture and Heritage), updated 13-Jan-2016
[2] «حزب عدالت و توسعه»، ویکی پدیا، قابل بازیابی در؛
[3] «اخوان المسلمین»، ویکی فقه، قابل بازیابی در؛
http://wikifeqh.ir/%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%86
[4]» History of Saudi Arabia«, The Embassy of The Kingdom of Saudi Arabia, Retrieved from: https://www.saudiembassy.net/history
[5] سعید ساسانیان، «ترکیه، قطر و عربستان محمد بن سلمان؛ فرصت هایی برای ایران»، اندیشکده راهبردی تبیین، 13تیر1396، قابل بازیابی در؛
[6] احد نوری‌اصل، «جنگ کفتارها در غوطه شرقی دمشق؛ دلایل و فرصت‌ها»، اندیشکده راهبردی تبیین، 31 اردیبهشت 1396، قابل بازیابی در؛
[7] «چرا ترکیه در خلیج فارس پایگاه نظامی ایجاد کرده است؟»، اسپوتنیک نیوز، 25 اکتبر 2018، قابل بازیابی در؛
https://ir.sputniknews.com/opinion/201711193033110
[8]»President Erdoğan visits Turkey Military base in Qatar«, hurriyetdailynews, 16 November 2017, Retrieved from:
http://www.hurriyetdailynews.com/president-erdogan-visits-turkey-military-base-in-qatar-122498
[9] » İşte Katar’a şart koşulan 13 madde Türkiye ile«, Haber7, 23 Haziran 2017, Alınabilir:
http://www.haber7.com/dunya/haber/2362234-iste-katara-sart-kosulan-13-madde-turkiye-ile
[10] «تحرکات نظامی ترکیه و عربستان در شاخ آفریقا»، شیعه نیوز، 23 تیر1397، قابل بازیابی در؛
http://www.shia-news.com/fa/news/166305/
[11] «عربستان و ترکیه در آستانه امضای قرارداد بزرگ تسلیحاتی»، الوقت، 17 اردیبهشت 1396، قابل بازیابی در؛
http://alwaght.com/fa/News/96529
[12]» Turkey to host int’l naval exercise in Eastern Mediterranean«, Daily Sabah, Published in 26/9/2018, Retrieved from: https://www.dailysabah.com/turkey/2018/09/26/turkey-to-host-intl-naval-exercise-in-eastern-mediterranean
[13] »Saudi Arabia facts and figures«, OPEC, Retrieved from:
https://www.opec.org/opec_web/en/about_us/169.htm
[14] »Turkey Export«, The Observatory of Economic Complexity, retrieved from:
https://atlas.media.mit.edu/en/profile/country/tur/
[15] علی پالیز، «افت ارزش پول ملی ترکیه؛ سیاسی یا اقتصادی؟»، موسسه آینده پژوهی جهان اسلام، 29 مهر1397، قابل بازیابی در؛
http://www.iiwfs.com/islam-world/islam-world-notes-and-papers/1133
[16] «عربستان در سال 96؛ روندها و رویدادها»، اندیشکده راهبردی تبیین، 18 فروردین 1397، قابل بازیابی در؛
[17] «ترکیه در سال96؛ روندها و رویدادها»، اندیشکده راهبردی تبیین، 8 فروردین 1397، قابل بازیابی در؛
