اندیشکده راهبردی تبیین – کتاب «هنر تحریم‌ها: نگاهی از درون میدان» اثر «ریچارد نفیو» عضو تیم آمریکا در مذاکرات هسته‌ای و از معماران تحریم‌ها علیه ایران، در سال 2018 منتشر و به یکی از مهم‌ترین آثار در این حوزه تبدیل شده است. این کتاب در سال 1397 از سوی معاونت پژوهش‌های اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ترجمه و منتشر شد.کتاب نفیو، نه ازآن‌جهت که یک چهره‌ی علمی است، بلکه از این حیث که تجربه‌ای جدی در حوزه‌ی تدوین و اجرای سنگین‌ترین تحریم‌ها علیه ایران دارد، دارای ارزش زیادی است. تحریم‌هایی که در دولت اوباما علیه ایران وضع شد، پیچیده‌ترین و شاید شدیدترین تحریم‌هایی بود که در طول تاریخ علیه کشوری وضع و اعمال شده است. نفیو طی دوره‌ی مذکور، در «اداره‌ی امنیت بین‌الملل و عدم اشاعه» وزارت خارجه مشغول فعالیت بوده است. کتاب او، نه‌تنها تحریم‌ها و کارایی و عدم کارایی آن‌ها بررسی می‌کند، بلکه سؤال‌های اساسی‌ای که در این حوزه به وجود می‌آید و اطلاعاتی که قبل از آغاز نظام تحریم‌ها مورد نیاز است و اینکه بر اساس این پاسخ‌ها و اطلاعات، چه ساختاری باید به تحریم‌ها داد را مورد بررسی قرار می‌دهد. به‌عبارت‌دیگر، نفیو به‌جای سخن گفتن از تحریم، از راهبردی می‌گوید که لازم است تحریم در چارچوب آن به اجرا در آید.

نویسنده، تحریم‌ها را به چهار بخش عمده‌ی «سیاسی و دیپلماتیک»، «نظامی»، «فناوری» و «اقتصادی» تقسیم می‌کند و معتقد است پراستفاده‌ترین و اثرگذارترین نوع تحریم، نوع اقتصادی آن است که به دو دسته‌ی تجاری و مالی تقسیم می‌شود. وی مزیت تحریم‌های مالی را نسبت به تحریم‌های تجاری در آن می‌داند که کشورهای غربی نقشی مرکزی و کانونی در روندهای مالی جهانی دارند و همین عامل، آنان را در اعمال این نوع از تحریم، بسیار توانمند می‌سازد.

یکی از مهم‌ترین پیش‌فرض‌هایی که کتاب بر مبنای آن نوشته شده، این است که تحریم‌ها مهم‌ترین نقش را در تغییر رفتار ایران و آمدن این کشور به‌پای میز مذاکره ایفا کرده است. وی معتقد است پیروزی مذاکره با ایران و دستیابی به توافق هسته‌ای، تنها به دیپلمات‌ها تعلق ندارد، بلکه یک برد تیمی و حاصل چند دهه همکاری میان افسران اطلاعاتی، نظامیان، کارشناسان دولتی، تحریم‌گذاران، کارکنان کنگره و دیپلمات‌ها بوده است.

 

 

دو مؤلفه‌ی مهم ارائه شده از سوی نویسنده برای ارزیابی یک راهبرد موفق تحریمی، مفاهیم درد[1] و استقامت[2] است؛ درواقع، موفقیت یک راهبرد تحریمی، به رابطه‌ی «میزان فشاری که یک دولت به دولت دیگر برای رسیدن به اهدافش وارد می‌کند» و «آمادگی دولت مقابل برای پذیرش فشار، مقابله، تحمل و حتی فائق آمدن بر آن» بستگی دارد.

نفیو معتقد است یک راهبرد تحریمی، برای دستیابی به موفقیت باید 6 گام مهم را در بر داشته باشد:

1. شناسایی اهداف اعمال تحریم و تعریف گام‌های بازگشتی حداقلی از طرف کشور هدف به‌طوری‌که آن کشور بتواند از طریق آن‌ها فشار را از روی خود بردارد.
2. درک حداکثری ماهیت کشور هدف، ازجمله آسیب‌پذیری‌ها و منافع و تعهدش به هر آن کاری که باعث تحریم‌ها شده است و آمادگی آن کشور برای جذب فشار.
3. ایجاد راهبردی دقیق، روشمند و دارای بازدهی برای افزایش تدریجی فشار بر نقاطی که آسیب‌پذیری در آن وجود دارد، در عین اجتناب از نقاطی که آسیب‌پذیری ندارند.
4. رصد اجرای تحریم‌ها و ارزیابی دوباره و مستمر فرضیات ابتدایی موجود در مورد استقامت کشور هدف، اثرگذاری تحریم‌ها در پایین آوردن این استقامت و چگونگی بهبود دادن راهبرد تحریم.
5. ارائه‌ی یک نقشه‌ی راه مشخص به کشور هدف در مورد شرایط لازم برای رفع تحریم‌ها و همچنین پیشنهاد دنبال کردن مذاکره برای رسیدن به توافقی که بتواند فشار تحریم‌ها را کنار بزند، در عین اینکه نیازهای کشورهای تحریم کننده را برطرف کند.
6. پذیرش این واقعیت که فارغ از خوب بودن نظام تحریم‌ها، کشور تحریم‌کننده ممکن است به دلیل نواقص ذاتی موجود در راهبرد یا عدم درک مناسب از هدف یا بالا رفتن استقامت کشور هدف، در تحریم‌های خود با شکست مواجه شود. در هر حالت یک کشور باید آمادگی پذیرش شکست یا تغییر مسیر را داشته باشد یا به مسیر فعلی خود ادامه داده و ریسک تبعات بلندمدت آن را به جان بخرد.

گام‌های فوق، ویژگی‌هایی است که یک راهبرد تحریمی کارآمد باید از آن‌ها برخوردار باشد. نویسنده سپس در فصل‌های بعد، بر مبنای مدل تحلیلی ارائه شده، به بررسی دلایل عدم موفقیت راهبرد تحریمی علیه عراق و موفقیت راهبرد به‌کارگرفته‌شده علیه ایران می‌پردازد. نکته‌ی مهمی که کشور تحریم‌کننده در این زمینه باید آن را مد نظر قرار دهد، آگاهی از آسیب‌پذیری‌های کشور هدف و میزان استقامتی است که می‌تواند در مقابل تحریم‌ها از خود نشان دهد.

از نظر نویسنده، ازجمله مهم‌ترین دلایل عدم موفقیت تحریم‌ها علیه عراق، عبارت بود از: وجود اهداف متراکم و پیچیده و سردرگمی در تعیین اولویت‌ها در قبال عراق، سردرگمی راجع به اینکه آیا اهداف تحریم‌ها برآورده شده یا خیر (افزایش انتظارات از تحریم‌ها)، عدم درک و شناخت صحیح از تعهد صدام نسبت به روش‌های ارتجاعی وی، به حداکثر رسیدن فشار تحریم‌ها طی بازه‌ی زمانی کوتاه و عدم افزایش «تدریجی» فشار. نفیو بر این اعتقاد است که اشتباهات ایالات‌متحده در تحریم عراق، به آن کشور درسی داد تا تحریم‌های ایران را به بهترین وجه اعمال نماید.

نویسنده در بخش تحریم‌های ایران، پس از نگاهی مختصر به تاریخچه‌ی صنعت هسته‌ای ایران، به بررسی تحریم‌هایی می‌پردازد که از اوایل انقلاب اسلامی علیه این کشور وضع شده که سخت‌ترینِ آن‌ها تا اواخر دهه‌ی 1990 میلادی، ایلسا (قانون تحریم‌های ایران و لیبی) بوده است. بااین‌حال، نفیو معترف است بسیاری از کشورها آن قانون را محکوم کرده و آن را فراتر از دایره‌ی شمول قوانین آمریکا دانستند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

تجربه‌ی ناموفق عراق، چالش‌هایی را پیش روی ایالات‌متحده در اجماع سازی و اجرای مؤثر تحریم‌ها علیه ایران به وجود آورده بود که برخی از آن‌ها عبارت بودند از: سابقه‌ی بد اطلاعاتی آمریکا در قبال تسلیحات شیمیایی عراق، عدم توانایی ایجاد امنیت پس از حمله به عراق و عدم وجود اطمینان و اعتماد میان اروپا و آمریکا پس از حمله به عراق. این مسائل باعث شد آمریکا نوع نگرش خود را در قبال پرونده‌ی هسته‌ای ایران، متفاوت از عراق تنظیم نماید و بیش از آنکه به گزارش نهادهای اطلاعاتی خود توجه کند، به گزارش بازرسان آژانس تکیه نماید تا از رهگذر آن بتواند اجماع سازی بین‌المللی را نیز تسهیل کند. در این حوزه، قطعنامه‌های شورای امنیت بسیار مؤثر بود. گرچه قطعنامه‌های مزبور در ابتدا لحن و مجازات چندان شدیدی نداشت، اما زمینه را برای محکوم‌سازی و مشروعیت زدایی از فعالیت‌های هسته‌ای ایران فراهم می‌کرد.

ایالات‌متحده، اقدامات تحریمی علیه ایران را به سه روش عمده دنبال کرده است:

1. تحریم‌های سازمان ملل؛
2. اقدامات چندجانبه‌ی غیررسمی؛
3. فشار داخلی آمریکا بر شرکت‌های خارجی و بانک‌ها.

ایالات‌متحده از سال 2009، سعی کرد چهار اقدام تحریمی را با سه روش فوق، با هدف تغییر رفتار ایران دنبال نماید. چهار اقدام عمده‌ی مذکور عبارت بودند از:

1. ایجاد زمینه‌ای برای اعمال تحریم‌های بیشتر در حوزه‌ی انرژی؛
2. ادامه‌ی محدودکردن بخش انرژی ایران با توجیه پنهانی بودن بسیاری از فعالیت‌ها در این بخش؛
3. افزایش اختیارات شورای امنیت برای بازرسی و بررسی محموله‌های کالایی؛
4. تشدید اقدامات شناسایی و اعلام نقض نظام تحریم‌های سازمان ملل.

نکته‌ی مهم و قابل‌توجهی که نفیو بر آن تأکید دارد، عدم تحریم ورود کالاهای تجملاتی و تجهیزات ارتباطی به ایران است. ورود کالاهای تجملاتی در اوج سختی‌های ایران، کمک بسیاری به خروج ارز از این کشور کرد و تجهیزات مخابراتی و ارتباطاتی، می‌توانست ایالات‌متحده را در جنگ تبلیغاتی و پررنگ‌تر کردن اثر روانی تحریم‌ها یاری کند. وی معتقد است مجموعه‌ی اقدامات فوق، باعث شد مردم ایران در سال 2013 رئیس‌جمهوری را انتخاب کنند که با وعده‌ی رفع تحریم‌ها پا به میدان رقابت‌های انتخاباتی گذاشته بود.

کتاب هنر تحریم‌ها، باآنکه در نوع خود بسیار کاربردی، ساده و قابل‌فهم نگاشته شده است، ضعف‌هایی نیز دارد. یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های کتاب آن است که پیش از خروج یک‌جانبه‌ی آمریکا از برجام نوشته شده و آنچه که بعدازآن گذشته را پوشش نداده است. همچنین به نظر می‌رسد نویسنده دارای نگاهی جانب‌دارانه است که مانع مطالعه‌ی دقیق و منصفانه‌ی ویژگی‌های جامعه‌ی ایران و رفتار آن در قبال تحریم‌ها شده است. علاوه بر این، درباره‌ی برخی اقدامات ایران و تأثیرات آن، اغراق صورت گرفته است؛ به‌عنوان‌مثال، نویسنده به تأثیر «تهدید ایران جهت بستن تنگه‌ی هرمز» بر «اثربخشی تحریم‌ها و تسهیل اجماع‌سازی علیه این کشور»، وزنی بیش‌ازاندازه داده است.

با تمام نقدهایی که بر کتاب ریچارد نفیو وارد شده، می‌توان آن را یک راهنمای نسبتاً کامل و تصویری جامع از آنچه دانست که ایالات‌متحده طی سال‌های گذشته علیه کشورمان به اجرا گذاشته است. بدون تردید، مطالعه‌ی کتاب مذکور می‌تواند دانش‌پژوهان را در شناخت بهتر «هنر تحریم‌گذاری» و مسئولان را در سیاست‌گذاری و اجرای هرچه بهتر مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی و مقاوم‌سازی ایران در برابر تهدیدات، یاری کند.

---

 

پی نوشت

[1] Pain.

[2] Resolve.