اندیشکده راهبردی تبیین- اتحادیه ی اروپا، در پی پیمان ماستریخت در سال 1993، میان کشورهای اروپایی شکل گرفت و در حال حاضر با دارا بودن 28 کشور (به شمول انگلیس که در حال انجام مراحل خروج است)، یکی از قدرتمندترین نهادها در بسیاری از حوزه های بین المللی (مانند سیاست، اقتصاد و هنجارسازی) به شمار می رود. میزان همگرایی میان کشورهای عضو به حدی بوده است که این کشورها، یک سیاست خارجی هماهنگ و نسبتاً یکپارچه را شکل داده اند. روابط ایران با این اتحادیه، طی سال های مختلف یکسان نبوده و فرازونشیب هایی داشته است. با توجه به جایگاه اتحادیه ی اروپا در روابط میان ملت ها، لازم است روابط مطلوب ایران با این اتحادیه مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.
تاریخچه ی روابط ایران و اروپا
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، روابط ایران و اروپا از کشو قوس های بسیاری برخوردار بود. تا قبل از پذیرش قطعنامه 598 توسط ایران روابط ایران و اروپا چندان مطلوب و از کیفیت بالایی برخوردار نبود. بعد از جنگ، زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی روابط ایران و اروپا ضمن رعایت احتیاط سعی به گسترش روابط با یکدیگر نمودند. دوران خاتمی، با توجه سیاست تنش زدایی و بحث گفتگوی تمدن ها، روابط ایران و اروپا به بهترین شکل صورت گرفت. در اواخر دولت خاتمی بود که اروپایی‌ها روابط خود با ایران را منوط به تحولات بین المللی، مبارزه با تروریسم، رعایت اصول دموکراتیک و حقوق بشر و بازدید از فعالیت های هسته ای ایران دانستند. از این زمان تا روی کارآمدن دولت نهم، اروپاییان با نشست ها و صدور بیانیه هایی علیه ایران، خواستار توقف فعالیت هسته ای ایران شدند. در مقابل نیز ایران در این مقطع سعی در ایجاد فضایی آرام همراه با اعتماد بین طرفین داشت. بعد از دولت خاتمی با ناعادلانه خواندن فضای بین الملل توسط احمدینژاد، روابط ایران و اروپا در مسیر جدیدی قرار گرفت. در این دولت بازتعریف مجددی از غرب ارائه شد. جمع بندی از عملکرد غرب با جمهوری اسلامی آن شد که کشورهای غربی بیش از آنکه در پی تنش زدایی و همزیستی باشند، درصدد تسلیم و تمکین ایران هستند. این نتیجه گیری باعث شد تا ایران سیاست تهاجمی‌تری در برابر غرب درپیش بگیرد.
دولت یازدهم و دوازدهم روحانی را می توان نقطه‌ی تغییری در روابط ایران و اروپا دانست. روحانی با شعار تنش زدایی و تعامل سازنده با جهان به مذاکره‌ی هسته‌ای با 1+5 پرداخت که به که به انعقاد توافقنامه‌ای در آن حوزه منجر شد. گرچه دولت جدید امریکا این توافق را زیرپا گذاشت و از آن خارج شد، ولی ایران نشان داد که خواستار بهبودی روابط با غرب است. با این حال، آن چه که اهمیت دارد، عملکرد اروپا بعد از خروج آمریکا از برجام است. در حالی که آمریکا تحریم های خود علیه ایران را آغاز نموده است، اروپایی‌ها چه اقداماتی جهت حمایت از ایران و برجام خواهند داد؟
الگوی مطلوب روابط ایران و اروپا
در روابط بین ایران و اروپا، هیچ گاه نباید نقش ایالات متحده را فراموش کرد. اگر آمریکا، اروپاییان را در انتخاب روابط با ایران یا آمریکا در منگنه بگذارد، قطعاً بر سطح روابط اروپا و ایران تاثیرات مستقیمی برجای خواهد گذاشت. برجام با همه قوت و ضعف آن این نکته را به اثبات رساند که اروپا می تواند خارج از گود قطبی نگر، با ایران تعامل داشته باشد. در دوران ریاست جمهوری ترامپ، با توجه به فشارهای وارده به اروپا جهت تحریم ایران از یک سو، و فشار بر اروپا توسط آمریکا از سوی دیگر، می توان تخمین زد که روابط ایران و اروپا با کش و قوس هایی مواجهه خواهد شد. از یک طرف، آمریکا هیچ گاه دست از منافع کلان خود در اروپا نمی کشد و از طرف دیگر نیز اروپاییان، منافع بسیاری در رابطه با آمریکا دارند. بنابراین، الگوی روابط ایران و اروپا خارج از سیاست ایالات متحده نیست. هنگامی که اتحادیه اروپا بتواند مستقل و فارغ از سیاست ها و تهدیدهای آمریکا به روابط خود با ایران ادامه دهد، می توان برای این روابط الگوی مطلوبی ترسیم کرد.
مطالعه روابط دهه های اخیر ایران و اتحادیه اروپایی نشان می دهد، موانع و چالش هایی در مسیر همکاری ایران با کشورهایی اروپایی وجود دارد. که این موانع و چالش ها سبب ناهمواری و شکننده بودن روابط ایران و اتحادیه اروپا می شود، بنابراین، روابط آن ها بدون برنامه و راهبرد مشخص بهبود نخواهد یافت. در این فرایند، اعتمادسازی در مناسبات طرفین، اهمیت بسیار دارد و می تواند چشم اندازهای مثبتی را به ثمر برساند.
بنابراین، می توان برای روابط مطلوب ایران و اروپا ویژگی هایی درنظر گرفت:
– ایجاد اعتماد بین طرفین (به ویژه در مسئله برجام)؛
– تاکید بر روی منافع و اهداف مشترک، مثل موضوع تروریسم، صلح در غرب آسیا، پدیده مهاجران، قاچاق مواد مخدر و غیره،
– گسترش روابط تجاری و اقتصادی با یکدیگر به ویژه در حوزه انرژی و نفت؛
– تبادل ظرفیت های مکمل (در حوزه ی اقتصادی، ژئواکونومیک، امنیتی، انرژی، علمی، فرهنگی و حتی سیاسی)؛
– عمل کردن به تعهدات برجام از سوی ایران و اروپا؛
– ایجاد روابطی خارج از دخالت ایالات متحده آمریکا؛
نسبت روابط با اتحادیه اروپا و دیگر کشورهای اروپایی
اتحادیه اروپا متشکل از 28 کشور است که از قدرت تأثیرگذاری بزرگی بر سیاست نظام بین الملل برخوردار است. این اتحادیه دربردارنده ی سه کشور قدرتمند چون آلمان، فرانسه و انگلیس است که رأی و نظر آنها در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی، تاثیر به سزایی دارد. ایران با همکاری و ارتباط با اتحادیه اروپا، به مانند این است که با 28 کشور اروپایی ارتباط برقرار کرده است. از طرف دیگر، این کشورها نقش به سزایی در همکاری امنیتی منطقه ای دارند؛ درواقع وزنه ی اتحادیه اروپا در برابر دیگر کشورهای اروپایی در ارتباطات تجاری، اقتصادی و امنیتی بسیار قوی تر و سنگین تر خواهد بود. مقررات بازدارنده ای که در اتحادیه اروپا وضع شده است (مقرراتی مبنی بر دفع ضرر و زیانی که از طرف آمریکا ایجاد می شود)، این امکان را برای اتحادیه ایجاد می کند که در برابر فشارهای آمریکا مقاومت نماید. این به این معنی است که در صورت رابطه ایران با اتحادیه اروپا، اگر اتحادیه اروپا از سوی آمریکا دچار ضرر و زیان شد، رابطه ایران و اتحادیه پابرجا بماند و کمترین ضربه را دریافت نماید. این امتیازی است که دیگر کشورهای اروپایی از آن برخوردار نیستند. به عنوان مثال، می توان از سازوکار جدید و سیستم مالی اتحادیه اروپا نام برد که از آن برای ارتباط با کشورهایی مثل ایران که دچار تحریم شده اند، استفاده خواهند کرد. یا در زمان تحریم های ایران، در صورت ارتباط فعال با اتحادیه اروپا، این اتحادیه می تواند به عنوان وزنه ی قوی از صادرات نفت و گاز ایران حمایت نماید. در صورتی که هر یک از کشورهای اروپایی در صورت حمایت از صادرات نفت و گاز ایران، ممکن است به راحتی توسط آمریکا مورد تحریم اساسی قرار گیرند. (هر چند که بسیاری از شرکتهای اروپایی پس از تهدید آمریکا از ایران خارج شدند، اما در قالب اتحادیه می توانند دوباره به چرخه ارتباط با ایران باز گردند.) در هر صورت، ایران در سیاست خارجی خود با اتحادیه اروپا، برقراری روابط مستقل در سطح دوجانبه با کشورهای عضو اتحادیه را بر برقراری روابط در سطح سیستمیک با اتحادیه اروپا ترجیج می دهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اهداف و مطلوبیت های ایران در روابط با اروپا
یکی از اهداف مهم ایران از ارتباط با اروپا مسائل امنیتی و استراتژیکی است. اروپاییان اگرچه بیشترین رابطه تجاری و اقتصادی را با آمریکا دارند، اما با این وجود ارتباط اقتصادی و تجاری ایران با آنها از اهمیت به سزایی برخوردار است، حداقل در شرایطی که ایران مورد تحریم قرار گرفته و با وجود توافق با گروه 1+4، اروپا می تواند وزنه مناسبی در برابر تحریم آمریکا (این در صورتی است که خود کشورهای اروپایی در تحریم ها علیه ایران با آمریکا همراه نباشند)، باشد.
البته همان طور که ذکر شد، ارتباط ایران با اروپا در صورتی قابل اعتماد است که اروپا در ارتباط با ایران سیاستی مستقل از آمریکا داشته باشد. در سطح دوجانبه، ایران تلاش نموده است با استفاده از سازوکارهای دیپلماتیک، قدرت های اصلی اتحادیه اروپا را مجاب نماید منافع ملی خود و منافع اتحادیه را در گرو روابط ایران و آمریکا قرار ندهند. (1) در زمینه حفظ برجام آنچه که در این میان اهمیت پیدا می کند، اعتمادی است که اروپا باید در عمل برای ایران ایجاد کند. نباید فراموش کرد که هدف بسته ی حمایتی اروپا، «تضمین منافع ایران» (در حوزه اقتصاد، نفت، مسائل مالی و…) در برجام است و هر شرطی در اجرای آن، باید به نفع ایران باشد. توافق هسته ای تا زمانی ادامه خواهد یافت که منافع حضور ایران در آن توافق، بیش از منافع خروج از آن باشد. (2)
اهداف و مطلوبیت های اروپا در روابط با ایران
اهداف اروپا از ارتباط با ایران بیشتر از آن که اقتصادی باشد، مسائل «امنیتی و استراتژیک» است. مسائل و بحران هایی وجود دارد که ایران می تواند به خوبی در حل آن ها به اروپا کمک نماید. مسائلی مانند مساله امنیت و چالش مواجهه با امواج مهاجران از آسیا و آفریقا، مساله احتمال جنگ گسترده‌تر در غرب آسیا که این مساله، نقش ایران را برای اتحادیه در بستر امنیت بین‌المللی به ویژه در جلوگیری از گسترش دامنه تروریسم به شدت پررنگ و پر اهمیت می‌کند. همچنین اروپا از تاثیر فراوان ایران بر حفظ تعادل استراتژیک و پایداری موازنه امنیتی در منطقه مهم غرب آسیا و خلیج فارس به خوب آگاه است. واضح است اگر داعش و گروه های تکفیری در سوریه و عراق در حال حذف شدن هستند، اروپا این امر را مدیون ایران است. اگر ترانزیت مواد مخدر از افغانستان به اروپا کم است، معلوم است که ایران در این زمینه نقش مهمی را بازی می کند. اگر هر روز میلیون ها بشکه نفت از تنگه هرمز با آرامش به سمت اروپا حرکت می‌کند، به این دلیل است که در حال حاضر ایران منافع اقتصادی مشترکی با اروپا تصور می کند. همه این دلایل، برای اثبات اینکه اهمیت حفظ برجام برای اروپا، امنیتی است و نه اقتصادی، کفایت می‌کند. (3) از دیگر مطلوبیت های اروپا از ارتباط با ایران، حفظ برجام و عمل کردن ایران به تعهدات خویش است هرچند که در این زمینه (عمل کردن به تعهدات برجام) ایرانی ها از اروپایی ها پیشی گرفته اند. مطلوبیت دیگر در روابط ایران و اروپا، بحث انرژی و خرید نفت ایران توسط اروپاست؛ کشورهای اروپایی اگر نفت ایران را خریداری نکنند در آینده برجام تاثیر نامطلوبی می گذارد بر همین اساس، با توجه به تحریم های نفتی ایران، اروپا می بایست راهی برای ادامه تجارت انرژی و خرید نفت از ایران پیدا کند. این موضوع از این لحاظ از اهمیت برخوردار است که بسیاری از شرکت های اروپایی با توجه به تهدید آمریکا در حال آماده شدن توقف خرید نفت از ایران هستند. در همین خصوص آنها از آمریکا خواسته‌اند که در زمینه واردات نفت از ایران، برای این کشورها (اروپایی) معافیت موردی در نظر بگیرد.
حوزه های هم گرا و واگرا در روابط ایران و اروپا
ایران و اروپا، بنا به دلایل متعدد، پهنه وسیع و گسترده‌ای از منافع متناظر و مکمل و مشترک دارند:
– حوزه های هم گرا: یکی از مهم ترین حوزه های هم گرایی ایران و اروپا، حفظ برجام و منافعی است که از برآیند آن برای طرفین به دست خواهد آمد. حفظ برجام می تواند بسیاری از مشکلات سیاسی و اقتصادی ایران و اروپا را در درازمدت حل نماید. چرا که اروپا به کشورهای غرب آسیا از جمله ایران به عنوان بازاری برای کسب سود بیشتر نگریسته، که این امر موجب گسترش روابط اروپا با ایران می شود. مبارزه با تروریسم، قاچاق مواد مخدر، تغییرات آب و هوا، مهاجرت، پناهندگی و… از جمله حوزه هایی است که ایران و اروپا می توانند با یکدیگر همکاری راهبردی داشته باشند. مبارزه ایران با تندروهای منطقه از جمله داعش، القاعده و طالبان، از زمینه های مورد حمایت اروپا به شمار می رود. اروپا در سال های اخیر تمام تلاش خود را می کند تا تنش و جنگ در غرب آسیا کاهش یابد، چرا که ادامه تنش موجب گسیل مهاجران به اروپا می شود. به همین خاطر، ایران به عنوان کشور قدرتمندی که در مبارزه با تروریسم در منطقه فعالیت می کند، به خوبی می تواند به اروپا جهت حل مسئله‌ی مهاجرت کمک نماید.
-حوزه های واگرا: برجام ضمن اینکه می تواند روابط ایران و اروپا را گسترش دهد، در مقابل نیز ممکن است سبب اختلاف و تیر گی روابط ایران و اروپا گردد. اگر اروپاییان به خوبی نتوانند به تعهدات خود عمل کنند و اقدامات لازم را برای حفظ برجام انجام دهند و یا ایران به منافع برجامی خود دست پیدا کند، باید شاهد عکس العمل و واکنش های منفی از سوی ایران بود. در مسأله برجام و تحریم علیه ایران، اگر اروپا بخواهد با آمریکا همکاری نماید و سیاستی نزدیک به واشنگتن در پیش بگیرد، قطعاً در روابط ایران و اروپا تاثیر منفی خواهد گذاشت، چرا که ایران خواستار سیاستی مستقل از ایالات متحده از جانب اروپاست. راهبرد و نگاه هم سوی ایران و اروپا به برجام و تلاش طرفین برای حفظ این توافق، صرفاً به این معنی نیست که تهران و بروکسل در تمامی زمینه ها با هم اشتراک نظر و توافق دارند، مسائلی مانند حقوق بشر، برنامه موشکی ایران و راهبرد منطقه ای جمهوری اسلامی از جمله مسائلی است که ایران و اروپا با یکدیگر اختلاف دارند. (4)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
راهبرد و سیاست ورزی ایران در مقابل با اروپا
مسأله برجام و تحریم های آمریکا علیه ایران و یا تهدید اروپا توسط آمریکا از جمله مسائل مهمی است که امروزه ایران می بایست نسبت به آن ها راهبرد منطقی در پیش بگیرد. اروپا یکی از بزرگترین شرکای تجاری ایالات متحده است، بنابراین قطعاً آمریکا، اروپا را تحت فشار بیشتر قرار می دهد تا از سیاست های واشنگتن پیروی نماید، در مقابل آن هایی که روابط تجاری گسترده با ایران دارند، سعی می کنند تا از هر طریقی به مصالحه برسند. بنابراین، سیاست ایران در برابر این کشورها چیست؟ اگر بحث منافع طرفین را در نظر بگیریم، قطعاً ایران می تواند فعالیت تولید مواد چشمه و توسعه تکنولوژی هسته ای خود را آغاز نماید. اما باید دانست ایران می تواند از طریق اشتراکات و تفاهمات وارد عمل شود. به عنوان مثال، طیف وسیعی از منافع اقتصادی، تکنولوژیک، منابع و مواد، حمل و نقل، انرژی، ظرفیت‌های سیاسی، ملاحظات مشترک امنیتی، ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک پهنه منافع مشترک طرفین را شامل می‌شود. چنین طیف گسترده‌ای از منافع مشترک، نوعاً از کفایت و ظرفیت لازم و کافی برای بهره‌برداری مشترک، برخوردار نبوده است. اراده طرفین برای توسعه مناسبات و روابط، می تواند راهبرد مناسبی در روابط طرفین باشد. (5)
اروپا به ظرفیت‌های امنیتی ایران در منطقه غرب آسیا نیازمند است و ظرفیت‌های اقتصادی و سیاسی اروپا برای ایران جذابیت دارد. بر همین اساس، ایران می تواند اروپا را از طریق مسائل امنیتی تحت فشار قرار دهد و از آن ها تضمین هایی دریافت نماید. این ضمانت ها می تواند در مورد مسائل و معاملات مالی، صادرات نفت، انتقال فناوری و سرمایه گذاری خارجی و… باشد.
جمع بندی
ایران و اروپا، با داشتن ظرفیت های متنوع به خوبی می توانند برای هر چه بیشتر نزدیک شدن روابط از آن استفاده کنند. اما آنچه که در این میان، روابط را مستحکم می نماید، حفظ برجام و عمل کردن اروپاییان به تعهدات خویش است. اگر اروپا در باقی ماندن برجام مقتدر باشد و سیاستی مستقل از آمریکا در پیش بگیرد، روابط ایران و اروپا علی رغم برخی از اختلافات، ممکن است پیش رونده و مثبت باشد. حال که آمریکا از برجام خارج شده است، با توجه به ارتباط گسترده اقتصادی اروپا با آمریکا باید در انتظار بود که اتحادیه اروپا چه تصمیمی برای حفظ برجام خواهد گرفت و یا این که تصمیمات آن ها به نتیجه خواهد رسید. هر چند که اروپا سعی می کند پای تعهداتش در برجام بماند، شرکت های اروپایی با توجه به منافع خود در روابط اقتصادی با آمریکا چندان متمایل به همکاری در تعهدات برجامی نیستند. بر همین اساس، اروپا، می بایست شرکت های تجاری را با خود همراه سازد تا روابط ایران و اروپا به ویژه در حوزه انرژی دچار چالش نگردد.
منابع
1-محمد توحید فام و انوشه حضوری طریقه، «تاثیر سیاست خارجی اتحادیه اروپا بر روابط خارجی ایران با کشورهای عضو»، فصلنامه سیاست خارجی، سال بیست و پنجم، شماره 2، 1390، ص 371.
2-«منوط شدن بسته ی حمایتی اروپا به «تنش زدایی ایران با آمریکا»، اندیشکده راهبردی تبیین، شناسه خبر: 28621، 12 آبان 1397، قابل بازبینی در پیوند زیر:
www.tabyincenter.ir/28621
3-محمورضا رهبر قاضی، «ارزیابی سازوکار جدید اروپا برای حفظ برجام»، اندیشکده راهبردی تبیین، شناسه خبر: 28507، 6 آبان 1397، قابل بازبینی در پیوند زیر:
www.tabyincenter.ir/28507
4-«همگرایی ایران و اروپا؛ یارگیری ترامپ در منطقه علیه برجام»، شبکه العالم، 1 آبان 1396، قابل بازبینی در پیوند زیر:
fa.alalam.ir/news/3102176
5-احسان ابطحی و سعیده فهری، «حلقه های ارتباط ایران و اروپا»، دنیای اقتصاد، شناسه خبر: 3412582، 21 خرداد 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://donya-e-eqtesad.com
