اندیشکده راهبردی تبیین – در چند ماه اخیر شاهد اظهارنظرهای مقامات ارشد ترکیه همچون رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور و فؤاد اوکتای دستیار و معاون رئیس‌جمهور و خلوصی آکار وزیر دفاع ملی در مورد اقدام علیه نیروهای کرد سوریه، در شرق فرات بوده‌ایم. با توجه به این اظهارنظرها و برخی تحرکات نظامی گروه‌های شبه‌نظامی سوری همسو با ترکیه همچون ارتش آزاد این سؤال مطرح می‌شود که ترکیه از این اقدام نظامی دارای چه اهدافی است و چه سناریوهایی پیش روی تحولات میدانی در منطقه شرق فرات است. در پاسخ می‌توان گفت که ترکیه برای کاهش تهدیدات کردی در مرزهای جنوبی خود و همچنین توسعه مناطق تحت نفوذ خود در شمال سوریه در پی انجام ماجراجویی جدیدی است و سناریوهای مختلفی از اقدام نظامی فراگیر تا توافق با آمریکا برای دستیابی به اهداف خود را پیش رو دارد.
با آغاز بحران سوریه، ترکیه با اهداف منطقه‌ای خود به این بحران وارد شد و با اقدامات و سیاست‌های اشتباه تداوم این بحران رقم زد و خود نیز به یکی از طرف‌های اصلی این بحران تبدیل شد، به‌طوری‌که این کشور نقش زیادی در حمایت از گروه‌های تروریستی و تکفیری داشت. با موفقیت‌های ارتش سوریه در کنترل اوضاع بیشتر مناطق سوریه و همچنین تسری بحران این کشور به داخل اراضی ترکیه و جدی شدن مسئله کردی در شمال سوریه، ترکیه به‌تدریج راهبرد خود را از حالت تهاجمی به تدافعی تغییر داد و با هدف کنترل شمال سوریه برای جلوگیری از تسری بحران کردی به داخل مرزهایش و همچنین تثبیت جایگاه نیروهای همسو با این کشور در تحولات شمال سوریه، سلسله تحرکات سیاسی، نظامی و امنیتی خود را آغاز کرد.
این سیاست تدافعی به‌تدریج موجب تعارض منافع ترکیه با دیگر کشورهای حامی مخالفان نظام سوریه شد، که برآیند آن تشدید اختلافات ترکیه با عربستان سعودی و ایالات‌متحده آمریکا در موضوع سوریه بود. در نتیجه ترکیه تحقق اهداف خود را در همکاری با روسیه و جمهوری اسلامی ایران در چارچوب روند آستانه دنبال کرد. ترکیه از سال 2016 راهبرد دخالت نظامی (مستقیم و غیرمستقیم) را در شمال سوریه در پیش گرفت و توانست موافقت روسیه را نیز در چارچوب مناطق کاهش تنش اخذ نماید؛ در این راستا شاهد عملیات‌های سپر فرات و شاخه زیتون ارتش و نیروهای همسو با ترکیه در مناطق الباب، کوبانی، عفرین و منبج بوده‌ایم.
به نظر می‌رسد ترکیه در راستای راهبرد اصلی خود در شمال سوریه، یعنی گسترش نفوذ خود و کنترل نیروهای کردی، می‌خواهد اقدامات جدیدی در شمال سوریه بخصوص در شرق فرات انجام دهد که می‌توان اهداف ترکیه را در انتخاب این سیاست جدید این‌گونه بیان کرد:
- افزایش تنش میان آمریکا و ترکیه
تعارض منافع آمریکا و ترکیه در چند سال اخیر افزایش یافته و در برخی مواقع به تقابل نیز منجر شده است. برای مثال می‌توان به اختلافات این کشور بر سر موضوعاتی همچون الف: حمایت و تسلیح نیروهای کُردِ نزدیک به نیروهای دموکراتیک سوریه که دارای قرابت‌های گفتمانی با پ.ک.ک هستند؛ ب: عدم تحویل “فتح الله گولن” به مقامات ترکیه؛ ج: اختلاف بر سر کشیش آمریکایی(آندرو برانسون) و تحریم مقامات ترک؛ اشاره کرد. آمریکا در این چند سال سعی کرده با سیاست تعامل همزمان با ترک‌ها و کردها به‌نوعی یک توازن را در ارتباطات خود به وجود بیاورد ولی به نظر می‌رسد مدیریت این اختلافات از سوی طرفین با چالش روبرو شده است. آنکارا قصد دارد با مطرح کردن حمله به شرق فرات، آمریکا را مجبور به پذیرش خواسته هایش به‌خصوص در مورد مسئله کردی نماید. گفتنی است سیاست تعامل همزمان آمریکا با دو طرف درگیری، تا زمانی پاسخگو است که اختلافات طرفین کرد و ترک به یک بحران جدی روبرو نشده باشد، ولی به نظر می‌رسد این بحران با شرایط حساسی روبرو شده و آمریکا نیز باید سیاست خود را در این زمینه روشن کند. از نظر ترک‌ها اقدام آمریکا در برپایی چند پست مراقبت در نزدیکی مرزهای ترکیه به نوعی محافظت از نیروهای کرد در مقابل اقدامات ارتش ترکیه است. به نظر می رسد ترک‌ها در حال انتقال این پیام به آمریکایی ها هستند که این کشور می‌بایست منافع خود را در شمال سوریه و شرق فرات حفظ کند حتی به قیمت تقابل با آمریکا.
- فضای مناسب برای تحرک در شرق فرات
عملکرد نیروهای کرد سوریه و نیروهای آمریکایی و همچنین عدم تحقق وعده‌های معیشتی در شرق فرات موجب افزایش نارضایتی‌های مردمی به‌خصوص عرب‌های ساکن در این منطقه شده است. این امر فضای مناسبی برای حضور نیروهای مخالف این جریانات ایجاد کرده است و ترکیه قصد دارد با استفاده از نیروهای همسو با خود همچون گروه ” الحمزه” وابسته به ارتش آزاد سوریه، به تحرکات جدیدی در این منطقه دست بزند و نقش نیروهای کرد و آمریکایی را در این منطقه کمرنگ نماید.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]- جدیت نظام سوریه برای تسلط بر مناطق مختلف این کشور
نظام سوریه در بحران هفت‌ساله این کشور نشان داده اهتمام ویژه‌ای به بازگردانی حاکمیت و کنترل خود بر تمام مناطق سوریه دارد و خواهان بازگرداندن کل سرزمین سوریه به دامن حاکمیت این کشور، چه از طریق توافق و چه از طریق اقدام نظامی است. این مسئله موجب شده ترک‌ها به این نتیجه برسند که در آینده نزدیک مسئله ادلب حل‌وفصل می‌شود و بعد از آن توجه ویژه نظام سوریه به شرق فرات خواهد رفت، به همین دلیل ترکیه با گسترش ژئوپولتیک اقداماتش، سعی در حفظ بازیگری خود در شمال سوریه و شرق فرات دارد تا از حذف شدن خود در تحولات آتی سوریه جلوگیری کند.
- عدم مخالفت روسیه با اقدام ترکیه در شرق فرات
اقدامات ترکیه در شمال سوریه بخصوص در مناطق حضور آمریکایی‌ها با مخالفت جدی روسیه مواجه نشده است. روسیه این اقدامات ترکیه را در جهت تضعیف حضور آمریکا می‌داند، اگرچه به شکل مستقیم از آن حمایت نمی‌کند ولی مخالفتی هم با آن نشان نمی‌دهد. عدم مخالفت روسیه به‌عنوان یکی از بازیگران عرصه بحران سوریه، زمینه مناسبی را برای دخالت‌های ترکیه در مناطق کردی و نیروهای نزدیک به آمریکا فراهم می‌کند.
- اقدامات تحریک‌آمیز کردهای سوریه علیه آنکارا
حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) حزب حاکم بر کردهای سوریه است که از نظر ایدئولوژیک، قرابت زیادی با حزب کارگران کردستان ترکیه یعنی پ.ک.ک و عبدالله اوجلان دارد. همین امر موجب فعالیت ضد ترکیه‌ای برخی از عناصر پ.ک.ک و کمونیست‌های ترکیه و زمینه سازی برای برخی از عملیات‌های ترور و بمب گذاری در خاک ترکیه از شمال سوریه شده است. از سوی دیگر در مراسم‌های مختلف برگزار شده در شمال سوریه با شعارهایی که نشان دهنده حمایت از رهبران پ.ک.ک و محکومیت ترک‌ها است، روبرو هستیم. این اقدامات، زمینه را برای آماده شدن افکار عمومی ترکیه برای اقدام علیه کردهای سوریه فراهم ساخته است؛ بخصوص اینکه سیاست حزبی حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان برای کسب آرای ملی‌گرایان ترک همچون طرفداران حزب حرکت ملی به رهبری “دولت باحچلی”، ضرورت انجام چنین عملیات‌هایی را بیشتر کرده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]- اقدامات تجزیه‌طلبانه کردهای سوریه
اگرچه کردهای سوریه همواره تأکید کرده‌اند که به دنبال استقلال سیاسی و تجزیه سوریه نبوده و تنها به دنبال خودمختاری هستند، ولی اقدامات عملی ایشان در به دست گرفتن کامل مدیریت اجرایی و سیاسی شمال سوریه و همچنین عدم اجازه به دولت سوریه برای برگزاری انتخابات‌ها به‌ویژه انتخابات شوراها، نشان از تلاش‌های تجزیه‌طلبانه کردها در این مناطق دارد. دولت ترکیه نیز نشان داده است که در سطح منطقه، چه در عراق و چه در سوریه با هر نوع اقدامی که به تشکیل یک واحد سیاسی کُردی در مرزهای جنوبی‌اش منجر شود، مخالف است و سعی دارد با حملات نظامی محدود و گسترده، به‌نوعی مانع از بروز این سیاست‌های تجزیه‌طلبانه شود.
- عدم پیشروی مطلوب توافقنامه ادلب
ارتش سوریه و نیروهای مقاومت تلاش زیادی برای بازپس‌گیری ادلب و پاک‌سازی آن از تروریست‌ها دارند، ولی اصرار ترکیه و موافقت روسیه سبب شد تا توافق‌نامه‌ای برای کنترل اوضاع در ادلب بین دو کشور شکل بگیرد و جمهوری اسلامی ایران و نظام سوریه نیز برای حفظ روند آستانه، با آن موافقت کردند اما با گذشت چندین ماه از توافقنامه، شاهد پیشرفت چشم‌گیری در تحقق اهداف آن نبودیم و گروه‌های تروریستی فعال در ادلب همچنان به اقدامات مخرب خود علیه نظام سوریه ادامه می‌دهند و همین امر شکست این توافقنامه را تسریع کرده است؛ به‌طوری‌که نظام سوریه و نیروهای مقاومت مجددا بر این موضوع که عملیات ادلب اجتناب‌ناپذیر شده است، تاکید دارند. اگر نیروهای نظامی سوریه و نیروهای مقاومت اقداماتی را در ادلب انجام دهند، ترکیه با یک شکست دیپلماتیک و میدانی روبرو خواهد شد، به همین دلیل به نظر می‌رسد، مقامات ترک با مطرح کردن عملیات شرق فرات در داخل ترکیه و خارج آن به‌نوعی ضمن پویا کردن شرق فرات، موضوع ادلب را نیز مدیریت نمایند و بخشی از نیروهای همسو با خود را از منطقه ادلب به‌سوی شرق فرات سوق دهد.
با توجه به عوامل ذکر شده برای تلاش‌های ترکیه به منظور انجام عملیات شرق فرات، می‌توان سناریوهایی برای آینده تحولات در این منطقه بیان نمود:
سناریو اول (عدم انجام عملیات شرق فرات)
اگرچه شاهد افزایش تحرکات نظامی و لفاظی‌های مقامات ترکیه در مورد انجام عملیات شرق فرات هستیم ولی به دلایلی همچون حضور نیروهای آمریکایی در شرق فرات و همچنین نتیجه بخشی مذاکرات میان طرفین، احتمال عدم شکل‌گیری این عملیات به‌عنوان یکی از سناریوها، مطرح است.
سناریو دوم (عملیات محدود)
سناریوی بعدی که می‌توان در مورد تحرکات ترکیه در شرق فرات بیان کرد این است که با توجه به سطح تنش میان طرفین و علنی شدن برخی از اختلافات آمریکا و ترکیه در این منطقه در مورد مسئله کردی و همچنین تأکید شورای امنیت ملی ترکیه و مقامات نظامی این کشور به نظر می‌رسد، شاهد یک عملیات نظامی محدود در شرق فرات از سوی ارتش ترکیه و نیروهای همسو با این کشور در سوریه باشیم.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]سناریو سوم (عملیات فراگیر)
مقامات سیاسی و نظامی ترکیه و نیروهای همسو با این کشور صحبت از یک عملیات فراگیر برای از بین بردن تهدیدات نیروهای کرد سوریه دارند که اگر این موضع‌گیری‌ها با اقدام عملی جدی روبرو شود شاهد یک عملیات فراگیر در شرق فرات خواهیم بود.
نگاهی به سه سناریو مطرح شده نشان می‌دهد که همگی از قابلیت عملی شدن برخوردارند، اما می‌توان سناریو دوم را محتمل‌تر از دو سناریو دیگر دانست، زیرا تحولات سیاسی و میدانی نشان از یک عملیات قریب‌الوقوع ارتش ترکیه دارد، مگر اینکه مذاکرات به نتیجه برسد. عملیات فراگیر ارتش ترکیه در شرق فرات از کمترین احتمال در میان سناریوهای مطرح شده برخوردار است.
جمع‌بندی
در جمع‌بندی مطالب فوق می‌توان گفت، اقدام نظامی احتمالی ترکیه در شرق فرات اگرچه مخالف راهبرد بازیگران اصلیِ سوریه همچون نظام سوریه، روسیه و جمهوری اسلامی ایران و ایالات‌متحده آمریکا است ولی به دلیل پیچیدگی‌ها و منافع متعارض این بازیگران، فضای مناسب برای تحرک ترکیه در این منطقه فراهم است. البته به نظر می‌رسد که عدم واکنش جدی به اقدامات ترکیه، یک آستانه‌ای دارد و اگر این رفتارها، تغییر کلی ژئوپولتیک شرق فرات به نفع ترکیه را منجر شود و به‌نوعی آمریکا نیز با آن همسویی کند، زمینه برای اقدام جدی روسیه، نظام سوریه و جمهوری اسلامی ایران، فراهم خواهد شد؛ این امر، فضای اقدام ترکیه را با محدودیت‌های بسیاری روبرو کرده است. جمهوری اسلامی ایران می‌بایست با رصد دقیق تحولات و حفظ چهارچوب‌های روند آستانه، مراقب تحرکات یک‌جانبه ترکیه باشد، زیرا رفتار ترکیه می‌‍‌تواند به نظام سوریه آسیب بزند.
