اندیشکده راهبردی تبیین – دریای سرخ که به دریای حبشه نیز معروف است، از زمان‌های دور پل ارتباطی بین شرق و غرب بوده و به دلیل اتصال هند، کشورهای عربی، آفریقایی و اروپایی از اهمیتی جهانی برخوردار است. این دریا با 2250 کیلومتر طول، 335 کیلومتر عرض و 490 متر عمق، قاره آسیا و آفریقا را از یکدیگر جدا می‌کند. اهمیت راهبردی دریای سرخ به موقعیت جغرافیایی آن برمی‌گردد که امکان دسترسی قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به دو اقیانوس هند و اطلس را فراهم می‌آورد. کشف نفت در منطقه خلیج فارس اهمیت دریای سرخ را افزون ساخت، زیرا در نقش کانالی طبیعی برای اتصال دریاها و آب‌های آزاد عمل می‌کرد. جزایر متعدد، تنگه های مهم و استراتژیک شامل خلیج عقبه، کانال سوئز، تنگه باب‌المندب در کنار منابع معدنی شامل آهن، مس، طلا، نقره و سرب و 1200 نوع ماهی مختلف، جایگاه تعیین کننده‌ای را از نظر اقتصادی به دریای سرخ بخشیده است. تا به امروز بهره‌برداری از منابع این دریا از سوی کشورهای ساحلی با برنامه و همکاری مشخصی همراه نبوده و بیشتر بر درآمدهای ناشی از ترانزیت کالا و عبور و مرور دریایی متمرکز بوده‌اند. به دنبال افزایش قدرت بازیگران منطقه‌ای و شکل‌گیری رقابتِ نفوذ در دریای سرخ و شاخ آفریقا، تلاشها برای ائتلاف سازی نیز تقویت شد. حضور ترکیه و قطر در جزیره “سواکن” سودان حامل پیام‌هایی سیاسی – اقتصادی به مصر، رژیم صهیونیستی، عربستان و امارات است. افزایش توان دریایی ایران و تلاش برای بهره‌مندی از مواهب سیاسی، امنیتی واقتصادی آن نیز تنور تحرکات منطقه‌ای را داغ کرده است. همراهی و همکاری قطر – ترکیه در شاخ آفریقا که با هدف توسعه نفوذ، ترویج اخوانی‌گری و خنثی سازی تحریم‌های عربستان انجام می‌شود، اختلافات موجود در شورای همکاری خلیج فارس و ابهام نسبت به آینده آن، در کنار افزایش قدرت و فعالیت دریایی ایران به عنوان رقیب سنتی عربستان سبب شده است تا سعودی‌ها احیای مجدد الهام بخشی خود در کشورهای عربی- آفریقایی و مقابله با نفوذ رو به گسترش ترکیه و ایران در حیاط خلوت خود را در گِرو تأسیس اتحادیه‌ای متشکل از 7 کشور ساحلی دریای سرخ و خلیج عدن بیابند و با فراهم آوردن زمین بازی جدید، تاکیتک‌های نوینی را برای نیل به اهداف و سیاست‌های خود بکار گیرند. همسویی منافع و سیاست‌های عربستان با رژیم صهیونیستی در منطقه غرب آسیا و ضرورت بهره‌گیری از پتانسیل عربستان در نهایی کردن «معامله قرن» نیز احتمال همکاری پشت پرده و نانوشته عربستان – رژیم صهیونیستی در پیاده سازی این پروژه هوشمندانه را بیش از پیش تقویت کرده است.
1-اهداف سیاسی عربستان
روابط سیاسی، تجاری، فرهنگی ترکیه با کشورهای آفریقایی که از سال‌ها قبل آغاز شده است، با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه و به طور ویژه از سال 2005 توسعه قابل توجهی یافت. هر چند دولت ترکیه نقش مهمی در گسترش روابط دوجانبه با کشورهای آفریقایی ایفا کرد، اما نقش اصلی در این زمینه را سازمان‌های غیر دولتی ترکیه و نهادهای خیریه این کشور به عهده داشتند که با کمک‌های انسان‌دوستانه خود در حوزه آموزش، ارتقاء سطح معیشت و خدمات، توانستند گام مهمی در راستای کاهش بحران انسانی در آفریقا بردارند. این اقدامات از یکسو فشارها بر دولت‌های آفریقایی را کاهش و باور توسعه را در آن‌ها تقویت کرد و از طرفی فرصت‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی گسترده‌ای را در اختیار ترکیه قرار داد. تأثیرگذارترین سازمان ترکیه‌ای در این زمینه سازمان همکاری و هماهنگی ترکیه «تیکا» است که با کمک‌های انسان‌دوستانه، آموزش، مدرسه سازی، احداث راه‌ها و پل‌ها، آموزش کشاورزان و توزیع بذر اصلاح شده میان آن‌ها نقش مؤثری در توسعه و تحکیم پایگاه سیاسی- اجتماعی ترکیه در کشورهای آفریقایی ایفا کرده است. در مقطع کنونی و با بالا گرفتن اختلافات قطر و عربستان، سرمایه مالی قطر پشتوانه طرح‌ها و اقدامات ترکیه در آفریقا قرار گرفته و نفوذ آن‌ها را سرعت بخشیده است. پیام‌های این حضور و نفوذ در قاره سیاه برای عربستان که همسویی دولت‌های آفریقایی با سیاست‌های خود را عمدتا مرهون کمک‌های اقتصادی به آن‌ها می‌داند، نگران کننده است. به همین دلیل عربستان به دنبال راهکاری مؤثر جهت مقابله با نفوذ ترکیه – قطر و احیای مجدد نفوذ خود در میان حکام و ملل آفریقایی، ایجاد اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ را مدنظر قرار داده است تا از این طریق هم یک نظم و نسق قانونی به روابط اعضای اتحادیه ببخشد و هم محدودیت‌هایی را بر روابط این کشورها با کشورهای رقیب عربستان اِعمال نماید.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-اهداف نظامی عربستان
دریای سرخ از دیرباز عرصه توافقات نظامی منطقه‌ای و بین المللی بوده است. در سال‌های اخیر و به دنبال داغ شدن تحولات یمن، تیرگی روابط ایران – عربستان، نزدیکی روابط عربستان – رژیم صهیونیستی و افزایش برنامه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی هر یک از این کشورها در حوزه دریای سرخ، تلاشها برای بهره‌برداری بهتر و بیشتر از موقعیت منطقه، خنثی سازی اقدامات رقبا و مصون ماندن از پیامدهای منفی رفتار آن‌ها، افزایش چشم‌گیری پیدا کرده است. عربستان سعودی که از یکسو با مدیریت ایران بر تنگه هرمز دچار نوعی تنگنای ژئوپولتیک شده بود، تحولات یمن و احتمال تسلط نیروهای یمنی نزدیک به ایران بر تنگه باب المندب را در حکم تکمیل محاصره دریایی خود قلمداد کرده و خود را ناگزیر به واکنش مناسب در این زمینه می‌بیند. پیش از این نیز سعودی‌ها توافق امنیتی ایران – اریتره در دوره احمدی نژاد را مانع و خطری برای شکل‌گیری یک سازمان امنیتیِ عربی در دریای سرخ و برنامه‌های توسعه‌ای خود دانسته و بر این باور بودند که ایران به دنبال تقویت حضور خود در دریای سرخ با در اختیار گرفتن بخش‌های ساحلی اریتره در جزیره «دهلک» است. به همین دلیل عربستان به منظور بازگرداندن «اریتره» به دامان ائتلاف عربی و محروم کردن ایران از یک هم‌پیمان مهم در جنوب دریای سرخ، تلاش زیادی را در قالب اتحادیه عرب صورت داد. پروژه جدید و فراملی عربستان موسوم به شهر «نیوم» نیز نه فقط یک پروژه اقتصادی، بلکه پل ارتباطی آسیا و آفریقا است که رژیم صهیونیستی هم در آن مشارکت دارد. رژیم صهیونیستی از زمان شیمون پرز به منظور عادی سازی روابط خود با اعراب، راه‌حل‌های اقتصادی و غیر سیاسی از طریق ادغام «دانش فنی» رژیم صهیونیستی با «ثروت» کشورهای عربی را مطرح کرد. تلاش برای کلید زدن همکاری‌های آبی، زیست محیطی، اقتصادی و صنعتی می‌توانست راه‌حل مناسبی برای قبح زدایی تدریجی از روابط رسمی اعراب – اسرائیل باشد. پروژه خط آهن رژیم صهیونیستی و اعراب نیز ضمن اهداف اقتصادی در همین راستا قابل تحلیل است، زیرا به دنبال یافتن بدیل و جایگزینی برای کانال سوئز و اتصال بندر «ایلات» در دریای سرخ به بندر «اشدود» در مدیترانه است. یک دلیل مهم نگرانی رژیم صهیونیستی از حضور ایران در دریای سرخ و تلاش برای تحت‌الشعاع قرار دادن آن از طریق عربستان، این است که آن‌ها معتقدند ایران در صدد محاصره رژیم صهیونیستی از دریا و یافتن راهی برای اِعمال فشار و مقابله با این رژیم، در صورت قطع ارتباط ایران و جبهه مقاومت است. بنابراین سیطره نظامی- امنیتی بر دریای سرخ و مهار ایران و ترکیه از اهداف مهم عربستان و رژیم صهیونیستی است که می‌تواند در قالب اتحادیه کشورهای ساحلی دنبال شود.
3- اهداف اقتصادی عربستان
شکل دهی به یک اتحادیه عربی- آفریقایی با منافع مشترک و تحت مدیریت و اراده عربستان، می‌تواند قدرت مانور این کشور را در سیطره بر جزایر مهم ، بهره‌برداری از منابع معدنی و صید ماهی دریای سرخ و امنیت انتقال انرژی افزایش دهد. مقامات سعودی هدف خود از احداث پل و برقراری ارتباط زمینی بین عربستان و مصر را کمک به توسعه اقتصادی شرق و غرب دریای سرخ اعلام کرده‌اند. به نظر می‌رسد که عربستان به جای پیگیری سیاست‌های گذشته خود در تزریق پول به کشورهای همسو، به دنبال توسعه اقتصادی این کشورها از طریق منابع و ثروت‌های معدنی خودشان است. در واقع تصمیم‌سازان سعودی با این تاکتیک تصمیم دارند که ابتکار عمل دولت ترکیه در قبال کشورهای شاخ آفریقا را بر علیه خودش بکارگرفته و به نفع عربستان مصادره نمایند. بهبود اوضاع معیشتی و درآمدی کشورهای ساحلی دریای سرخ می تواند پایگاه سیاسی و مردمی عربستان در این ناحیه را تقویت، نهادینه و بیمه کند. اما بر خلاف تأثیرات زودبازده و کم خطر اقدامات امنیتی عربستان در این منطقه، طرح‌های اقتصادی به ویژه در حوزه کشت فراسرزمینی به دلیل اختلافات موجود میان کشورهای منطقه، از ابتدا با چالش‌هایی جدی مواجه بوده است. اختلافات مصر و اتیوپی به خاطر ایجاد سد در مسیر نیل آبی، روابط نامطلوب اریتره – اتیوپی و اعتراض مصر به سرمایه گذاری عربستان در بخش کشاورزی سودان و اتیوپی که آن را عاملی برای تشدید مشکلات آبی خود می داند سبب شده است تا هم تحقق توسعه در کشورهای آفریقایی به واسطه عربستان و هم اهداف بعدی سعودی‌ها از این ناحیه محل تردید باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
4- پیامدهای این اتحادیه برای ایران
دریای سرخ و تنگه باب المندب از اهمیت ویژه‌ای در حمل و نقل بین المللی برخوردار است. ایران نیز در سال‌های اخیر به اقتضای شرایط منطقه و با هدف وسعت بخشیدن به عمق استراتژیک، تضمین امنیت خود و در اختیار گرفتن برگ برنده‌ای برای مقابله با تهدیدات احتمالی، حضور خود در این مناطق سوق الجیشی و استراتژیک را تقویت کرده است. تلاش برای احداث پایگاه دریایی در سوریه و یمن و توسعه روابط با کشورهای ساحلی دریای سرخ می‌تواند ایران را به این هدف مهم و حیاتی نزدیک کرده و در دوره تحریم، منافع اقتصادی سرشاری را برای ایران به دنبال داشته باشد. اما تلاش ایران برای تعمیق روابط خود با کشورهای آفریقایی و ساحلی دریای سرخ به رغم پیشرفت اولیه، همواره از مداخله عربستان و تزریق منابع مالی گسترده به این کشورهای فقیر ساحلی تأثیر پذیرفته است. ایران در سال 2010 با جیبوتی رزمایش مشترک نظامی برگزار کرد، اما با دخالت و درخواست عربستان در سال 2015، جیبوتی روابط خود با ایران را قطع کرد. مداخله عربستان در تحولات یمن و ناامن سازی خطوط ساحلی این کشور نیز باعث از دست رفتن امتیاز ایران جهت احداث پایگاه در این کشور شد. حضور امنیتی ایران در دریای سرخ برای دسترسی به آب‌های فرامنطقه‌ای و خروج از تنگنای تحریم و مقابله با دزدان دریایی و تضمین امنیت کشتی‌ها و نفتکش‌های خود، مستلزم داشتن پایگاه‌هایی اختصاصی یا اجاره‌ای به منظور تدارکات، تجدید قوا، آمادگی جهت مقابله با تهدیدات و تسریع در اجرای برنامه‌ها است که همگی این موارد در صورت موفقیت عربستان در ایجاد اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ با مشکل مواجه خواهند شد. هرچند مقامات عالی رتبه ارتش از آمادگی ایران در اعزام زیردریایی به مأموریت‌های طولانی مدت در آب‌های بین المللی به عنوان یک راهکار مهم سخن گفته و پرده برداشته‌اند، اما این موفقیت مهم هم نمی‌تواند منافع پایگاه منطقه‌ای و ضرورت برخورداری از آن برای ایران را تحت الشعاع قرار دهد.
5- پیامدهای این اتحادیه برای ترکیه:
ترکیه با ایجاد پایگاه نظامی در قطر، سومالی(سواحل اقیانوس هند) و جزیره «سواکن» سودان که به دروازه دریای سرخ معروف است، یک مثلث استراتژیک در خلیج فارس، اقیانوس هند و دریای سرخ رقم زده است. این اقدامات، همواره ترکیه را به یک خطر و رقیب جدی برای نفوذ عربستان در شاخ آفریقا و با توان تأثیرگذاری بر فضای داخلی مصر، بدل ساخته است . حضور نظامی، اقتصادی و فرهنگی ترکیه در کشورهای سومالی، سودان و دیگر کشورهایی آفریقایی که اخیرا با سرمایه‌گذاری و همکاری قطر نیز همراه شده است، ترکیه را به عنوان یکی از طرف‌های مستقر و تأثیر گذار در دریای سرخ مطرح ساخته است، که در آینده تحولات این منطقه نیز سهم عمده‌ای خواهد داشت. اثرگذاری ترکیه بر روابط عربستان- قطر، تحت الشعاع قرار دادن فضای داخلی مصر با نگاه اخوانی، ترجیح حضور ترکیه در میان ملل آفریقایی به دلیل اقدامات بشردوستانه، نفوذ سازمان‌های غیر دولتی و خیریه ترکیه نظیر «تیکا» به مناطق محروم و دور افتاده کشورهای آفریقایی که از دسترسی و نفوذ دولت‌ها خارج است را می‌توان به عنوان عمده چالش‌های عربستان در رقابت با ترکیه بر سر حوزه نفوذ در شاخ آفریقا مطرح کرد. ترکیه به ویژه از سال 2008 با بهره‌گیری از قدرت نرم خود، حضور و نفوذ مؤثر و بی‌دغدغه‌ای را در آفریقا رقم زد که این امر در کنار تقویت پایگاه سیاسی- امنیتی ترکیه، بازار مناسبی را برای اقتصاد تولید محور ترکیه فراهم آورده بود. با اعلام پروژه تشکیل اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ و خلیج عدن از سوی عربستان، مطمئنا مقامات ترکیه‌ای نسبت به دستاوردهای خود احساس خطر کرده و باید منتظر اقداماتی از سوی آن‌ها برای مقابله و به شکست کشاندن طرح عربستان باشیم. یکی از امیدهای ترکیه برای ناکام گذاشتن این طرح، بهره بردن از اختلافات سیاسی، سرزمینی و زیست محیطی برخی کشورهای عضو این اتحادیه است. به نظر می‌رسد که رقابت قدرت در دریای سرخ و شاخ آفریقا در آینده نزدیک به محوربندی‌های روشن و ملموس‌تر و تنش‌های مستقیم و غیرمستقیم بیشتری خواهد انجامید. عربی بودن اکثر کشورهای ساحلی، پررنگ بودن اسلام سلفی عربستان نسبت به اسلام اخوانی ترکیه در میان کشورهای اسلامی، نفوذ سیاسی و دیپلماتیک عربستان در این کشورها که با تشکیل این اتحادیه تقویت نیز خواهد شد، از عمده چالش‌هایی است که ترکیه در رقابت خود با عربستان در دریای سرخ با آن مواجه خواهد شد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
جمع‌بندی
به نظر می‌رسد که با افزایش تحرکات بازیگران منطقه‌ای و ملموس شدن محوربندی‌های جدید، رقابت قدرت در دریای سرخ به مراحل حساس خود رسیده است. عربستان سعودی با افزایش ابهامات و مشکلات شورای همکاری خلیج فارس و حضور دو رقیب سنتی سیاسی و ایدئولوژیک خود در دریای سرخ، به دنبال راهکاری مناسب برای حفظ و تقویت نقش الهام بخشی خود در غرب آسیا، تشکیل اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ را اعلام کرده است . به نظر می‌رسد که این طرح هوشمندانه متـأثر از توصیه‌ها و تلاش های رژیم صهیونیستی به عنوان شریک جدید سعودی‌ها در منطقه و تلاش آن‌ها برای عملی کردن معامله قرن مطرح شده باشد. هرچند موفقیت عربستان در این امر می‌تواند دستاوردها و مواهب مهمی را برای این کشور در پی داشته باشد، اما اختلافات و اقتضائات محیطی، موفقیت این اتحادیه‌ها را با چالش‌ها و تردیدهایی مواجه ساخته است.
منابع:
1-«کیان الدول المتشاطئة للبحر الأحمر»، عربی پُست، منتشر شده در تاریخ 16 دسامبر 2018، قابل ارزیابی در پیوند زیر:
https://arabicpost.net/politics/2018/12/16
2-المملکة تعلن تأسیس کیان لدول البحر الأحمر و خلیج عدن یضم 7 دول عربیة و أفریقیة، آخبار 24، منتشر شده در تاریخ 12 دسامبر 2018، قابل ارزیابی در پیوند زیر:
https://akhbaar24.argaam.com/article/detail/420796
3 -کم دولة تطل علی البحر الأحمر، موثوق، منتشر شده در تاریخ 25 ژوئن 2018، قابل ارزیابی در پیوند زیر:
4-دلایل حضور ترکیه در منطقه راهبردی دریای سرخ، خبرگزاری مهر، منتشر شده در تاریخ 13 دیماه 1396، قابل ارزیابی در پیوند زیر:
https://www.mehrnews.com/news/4187766
