اندیشکده راهبردی تبیین – «سعد الکعبی»، وزیر انرژی قطر دو روز پیش از نشست 14 آذرماه سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) اعلام کرد این کشور از اول ژانویه 2019 از این سازمان بین المللی نفتی خارج خواهد شد. اگرچه الکعبی تأکید کرد که این تصمیم به دلایل اقتصادی اتخاذ شده و دلیل سیاسی ندارد، اما برخی از تحلیلگران نیز معتقد هستند که خروج قطر از اوپک صرفاً دلیل اقتصادی ندارد. در این نوشتار دیدگاههای مختلف در خصوص خروج قطر از اوپک و پیامدهای آن بررسی میشود.اوپک در سال 1960 با تلاش و مشارکت پنج کشور ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا تأسیس شد و اکنون 15 کشور عضو آن هستند. قطر اولین کشور عرب بود که در سال 1961 و بعد از تأسیس سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) به عضویت آن در آمد. همچنین قطر 57 سال پس از عضویت در اوپک، اولین کشور عربی است که از این کارتل نفتی خارج میشود.
خروج قطر از اوپک، اولین خروج یکی از اعضای این سازمان نفتی نیست. طی 6 دهه گذشته سه کشور از اوپک خارج شده اند. نخستین کشور، اکوادور بود که در سال 1992 از اوپک خارج و عضویتش تا سال 2007 معلق شد. دومین کشور گابن بود که در سال 1995 از اوپک خارج شد اما در سال 2016 مجدداً به عضویت این سازمان در آمد. سومین کشور نیز اندونزی بود که در سال 2016 عضویت خود را در اوپک تعلیق کرد و اکنون قطر چهارمین کشوری است که اعلام کرده از اوپک خارج خواهد شد.
دلایل خروج قطر از اوپک
در خصوص دلایل خروج قطر از اوپک سه دیدگاه وجود دارد. نخستین دیدگاه بر این باور است که تصمیم قطر صرفاً دلیل اقتصادی دارد. دومین دیدگاه بر این باور است که تصمیم قطر دلیل اقتصادی ندارد و صرفاً دلیل سیاسی دارد. دیدگاه سوم نیز ترکیبی از دلایل سیاسی و اقتصادی را عامل تصمیم قطر برای خروج از اوپک عنوان میکند.
1- دلایل صرفاً اقتصادی
«سعد الکعبی»[1]، وزیر انرژی قطر در هنگام اعلام تصمیم این کشور برای خروج از اوپک اعلام کرد که این تصمیم صرفاً اقتصادی است و دلیل سیاسی ندارد. الکعبی در نشست اوپک در وین نیز عنوان کرد که عضویت در اوپک ارزش مضاعفی برای قطر ندارد، اما توسعه هر چه بیشتر صنعت گاز، ارزش افزوده زیادی برای این کشور به همراه خواهد داشت. مطابق این دیدگاه، قطر با 600 هزار بشکه تولید روزانه نفت که دو درصد از تولید اوپک است، یکی از کوچکترین تولیدکنندگان عضو اوپک است که از میان 15 کشور، رتبه یازدهم تولید نفت را داراست، بنابراین باقی ماندن آن در این کارتل نفتی، منافع دوحه را تأمین نمیکند. این در حالی است که قطر اکنون با تولید سالانه 77 میلیون تن گاز طبیعی مایع یکی از بانفوذترین بازیگران عرصه انرژی است. در همین حال، قطر تصمیم دارد تا سال 2024-2023 تا 43 درصد بر ظرفیت تولید گاز خود بیفزاید و تولید سالانه گاز طبیعی مایع خود را به 110 میلیون تُن افزایش دهد. علاوه بر این، «سعد الکعبی»، وزیر انرژی قطر، مهندس آموزش دیده در دانشگاه های آمریکا است که عضو خاندان حاکم قطر نیست، اما یکی از قدرتمندترین شخصیتها در کابینه قطر است که به «آقای گاز»[2] شهرت دارد. (El Gamal and Knecht, 13 December 2018) این شخصیت «سعد الکعبی» نیز عامل مهمی برای خارج شدن قطر از اوپک و تمرکز آن بر بخش گاز است.
2-دلایل سیاسی
دیدگاه دیگر این است که قطر به دلیل نفت و یا اقتصاد، اوپک را ترک نکرده بلکه این تصمیم دلیلی کاملاً سیاسی دارد و منحصراً نیز به سیاست آل سعود در سازمان اوپک و همچنین به تنش های این کشور با عربستان سعودی مرتبط است. عربستان سعودی که بیشترین تولید و صادرات نفت را در اختیار دارد، مهمترین و صاحب نفوذترین کشور عضو اوپک است و قطر در اوپک عملاً در سایه سیاستهای عربستان قرار دارد. (Economist, 6 December 2018) عربستان اخیراً به دلیل تنشی که در روابط آن با ایران به وجود آمد و همچنین به دلیل فشارهای زیادی که از طرف دولت آمریکا بر آن وارد شد تا مانع افزایش قیمت نفت در اثر کاهش صادرات ایران شود، بر عملکرد اوپک تأثیر منفی گذاشته و این سازمان را دچار اختلافهای درونی کرده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
در همین حال، از ژوئن 2017 تاکنون، عربستان به همراه سه کشور امارات، بحرین و مصر ضمن قطع روابط با قطر، این کشور را محاصره کرده اند. با این حال، تنش میان قطر و عربستان سعودی مربوط به 18 ماه اخیر نیست بلکه ریاض در سال 1996 نیز از یک کودتا علیه شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی، امیر سابق قطر حمایت کرد، اما این کودتا شکست خورد. دولت قطر پس از این کودتای ناکام همواره تلاش کرد از سایه عربستان سعودی خارج شود و تا حدود زیادی نیز در تعقیب این هدف موفق بوده است، کما اینکه در تنش «درون عربی» کنونی نیز دوحه دست برتر را در مقابل ریاض دارد. «حلیما کرافت»[3]، تحلیلگر سابق سازمان مرکزی اطلاعات آمریکا، بر این باور است که «خروج قطر از اوپک، حرکتی بسیار معنادار است. با توجه به این که تمرکز بر LNG منافاتی با عضویت در اوپک ندارد، این حرکت، بسیاری از کارشناسان را به این نتیجه می رساند که اختلافهای ژئوپولیتیک غیرقابل مدیریت شده است.» (اندیشکده تبیین، 17 آذر 1397) از این رو، دولت قطر تصمیم گرفته است پس از 57 سال از سازمان بین المللی نفتی اوپک خارج شود تا تابع سیاستهای نفتی عربستان سعودی نباشد.
3-ترکیبی از دلایل سیاسی و اقتصادی
دیدگاه سوم در خصوص دلایل قطر برای خروج از اوپک، صرفاً نگاه اقتصادی یا سیاسی محض ندارد بلکه ترکیبی از دلایل سیاسی و اقتصادی است. «حمد بن جاسم آل ثانی»، نخست وزیر و وزیر امور خارجه پیشین قطر، در صفحه شخصی خود درباره خروج دوحه از اوپک نوشت: «خارج شدن کشور قطر از سازمان اوپک تصمیمی حکیمانه است. اوپک به سازمانی بی فایده تبدیل شده است و دیگر هیچ سودی برای ما ندارد. این سازمان تنها برای اهدافی مورد استفاده قرار میگیرد که به منافع ملی ما زیان میرساند.» این اظهارنظر «حمد بن جاسم آل ثانی» ضمن دفاع از سرمایهگذاری قطر در بخش گاز، اشاره غیرمستقیم به بهره گیری ابزاری عربستان سعودی از اوپک است که بر سیاستهای نفتی دیگر اعضای این سازمان نیز تأثیر گذاشته است. «تیمور نگمتولین»[4]، کارشناس روسی مرکز تحلیل اطلاعات انرژی به نام «آتکریتی بروکر»[5] نیز در این خصوص معتقد است که انگیزه های سیاسی و نه فقط اقتصادی در پشت سر تصمیم خروج قطر از اوپک قرار گرفته و این تصمیم قطر پیامد بحران دیپلماتیک در روابط کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است. (خبرگزاری ایرنا، 19/9/1397)
پیامدهای خروج قطر از اوپک
سؤال دیگر این است که تصمیم قطر برای خروج از اوپک چه پیامدهایی خواهد داشت؟
مهمترین پیامدهای تصمیم قطر برای خروج از اوپک را میتوان در محورهای زیر بیان کرد:
1-تسری این الگو به دیگر اعضای ناراضی اوپک
یکی از پیامدهای احتمالی خروج قطر از اوپک، تبعیت برخی دیگر از کشورهای عضو این سازمان از قطر برای خروج از این کارتل نفتی و کاهش نقش اوپک در بازار نفت است. «نعیم اَسلام»[6]، تحلیلگر مسائل انرژی در خصوص پیامدهای خروج قطر از اوپک معتقد است که این اقدام قطر می‌تواند توسط کشورهای دیگر نیز تکرار شود که در این صورت کنترل اوپک بر عرضه و تقاضای نفت و همچنین اجماع‌سازی میان بازیگران نفتی نیز کاهش پیدا خواهد کرد زیرا کشورهایی که از اوپک خارج شوند الزامی برای اجرای تصمیم‌های اوپک در خصوص کنترل میزان تولید و صادرات نفت نخواهند داشت. (Kollewe, 3 December 2018) «استانیسلاو میتراخوویچ»[7]، کارشناس بنیاد امنیت انرژی ملی روسیه نیز معتقد است که خروج قطر از سازمان کشورهای صادرکننده نفت نشانه ناتوانی این سازمان تلقی خواهد شد که اعضای آن شروع به خارج شدن از آن میکنند. (خبرگزاری ایرنا، 19/9/1397)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-تأثیرگذاری بر قیمت نفت
به نظر می‌رسد صِرف خروج قطر از اوپک، تأثیری بر کاهش قیمت جهانی نفت نخواهد داشت، زیرا قطر یکی از کوچکترین اعضای اوپک به لحاظ صادرات نفت است و نکته دیگر اینکه قطر صرفاً از اوپک خارج خواهد شد، اما صادرات نفت این کشور متوقف نخواهد شد و تولید و صادرات آن ادامه خواهد یافت. با این حال، در صورتی که کشورهای دیگر از سیاست قطر در خصوص اوپک تبعیت و آنرا اجرا کنند، این موضوع می‌تواند سبب کاهش بهای جهانی نفت شود.
3-افزایش تنش با عربستان و سه کشور دیگر عربی
نگارنده بر این باور است که تنش با عربستان سعودی و سه کشور عربیِ امارات، بحرین و مصر دلیل اصلی تصمیم قطر برای خروج از سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) است و این تصمیم سبب افزایش این تنش نیز خواهد شد. خروج قطر از اوپک نشاندهنده سطح بالای اعتماد به نفس این کشور کوچک عربی است و قطر به مرزی از اعتماد به نفس دست یافته است که در راهبردهای سیاست خارجی خود نیز تغییر ایجاد میکند. قطر به عنوان یکی از کشورهای کوچک عربی برای تضمین امنیت خود، عضویت در سازمانهای بین المللی را به عنوان یک راهبرد سیاست خارجی برگزیده است و در این سازمانها حضوری فعال نیز دارد، به نحوی که حتی ریاست مجمع عمومی سازمان ملل را در سال 2012-2011 برای مدت یک سال بر عهده داشته است. اکنون خروج قطر از اوپک نشان میدهد که این کشور کوچک پادشاهی برای دیده شدن و تضمین امنیت خود از جمله امنیت اقتصادی به عضویت در سازمانهایی نظیر اوپک ندارد و این به منزله افزایش اعتماد به نفسِ دوحه در نظام منطقه ای و حتی نظام جهانی است. قطر این تصمیم را در شرایطی اتخاذ کرد که طی 18 ماه گذشته تحت فشار عربستان سعودی سه کشور عربی دیگر قرار داشته و با این تصمیم نشان میدهد که از فشار عربستان و متحدانش خارج شده است.
برخی از تحلیلگران بر این باور هستند که تصمیم قطر برای خروج از اوپک، مقدمه ای برای خروج این کشور از شورای همکاری خلیج فارس است که عربستان سعودی نقش رهبری را در این شورا دارد. امیر قطر نه تنها در سی ونهمین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس که روز 9 دسامبر در ریاض برگزار شد، شرکت نکرد بلکه حتی وزیر خارجه قطر نیز به این نشست اعزام نشد و «سلطان مریخی»، وزیر مشاور در امور خارجه قطر در این نشست شرکت کرد. در همین حال، «محمد بن عبدالرحمان آل ثانی»، وزیر خارجه قطر در نشست بین المللی دوحه 2018 که تنها یک هفته پس از نشست شورای همکاری خلیج فارس در ریاض برگزار شد، صریحاً با انتقاد از عملکرد این شورا، آنرا شورایی ناکام عنوان کرد و خواستار «بازتعریف» ائتلافهای منطقهای شد. وزیر خارجه قطر صریحاً به این موضوع اشاره کرد که شورای همکاری خلیج فارس به دلیل بحران میان دوحه و همسایگان حوزه خلیج فارس دچار ضعف شده است. نگارنده بر این باور است که با تداوم تنش درون عربی و همچنین تصمیم قطر برای خروج از اوپک، شکاف در درون شورای همکاری خلیج فارس بزرگتر شده و امکان خروج دوحه از این شورا نیز تقویت شده است.
نتیجه گیری
سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) سازمانی بین المللی نفتی است که در سال 1960 تشکیل شد و اکنون 15 عضو دارد. قطر در زمره کشورهای تأسیس کننده اوپک نیست اما نخستین کشور عربی است که در سال 1961 به این کارتل نفتی پیوسته است. اکنون قطر پس از 57 سال از اوپک خارج شد. اگرچه وزیر انرژی قطر تمرکز بر بخش گاز را دلیل اصلی خروج از اوپک عنوان کرد، اما به نظر می‌رسد که تنش با عربستان سعودی و همچنین سیاستهای ریاض در اوپک دلیل اصلی خروج دوحه از این کارتل نفتی است. خروج قطر از اوپک در کوتاه مدت تأثیر اقتصادیِ زیادی به خصوص بر قیمت جهانی نفت نخواهد داشت، مگر اینکه به تبعیت از قطر کشورهای دیگری نیز از اوپک خارج شوند که البته دست کم در کوتاه مدت بعید به نظر می‌رسد. نگارنده این نوشتار بر این باور است که یکی از پیامدهای احتمالی خروج قطر از اوپک، خروج این کشور از شورای همکاری خلیج فارس خواهد بود.
فهرست منابع
- اندیشکده تبیین، (17 آذر 1397)، تحلیل رسانههای غربی درباره خروج قطر از اوپک، قابل دسترسی در آدرس:
- http://tabyincenter.ir/29205/
- خبرگزاری ایرنا، (19/9/1397)، نگاه روسها به خروج قطر از اوپک، قابل دسترسی در آدرس: http://www.irna.ir/fa/News/83129028
- Economist, (6 December 2018), Qatar quit OPEC because of politics, not oil, available at: https://www.economist.com/middle-east-and-africa/2018/12/08/qatar-quit-opec-because-of-politics-not-oil
- El Gamal Rania and Knecht Eric, (13 December 2018), OPEC exit frees Qatar from U.S. legal concerns, Reuters, available at: https://www.reuters.com/article/us-qatar-opec-analysis/opec-exit-frees-qatar-from-u-s-legal-concerns-idUSKBN1OC0P3
- Kollewe Julia, (3 December 2018), Qatar pulls out of Opec to focus on gas production, The Guardian, available at: https://www.theguardian.com/business/2018/dec/03/qatar-pulls-out-of-opec-to-focus-on-gas-production
[1] . Saad al Kaabi
[2] . Mr. Gas
[3] . Helima Croft
[4] . Timur Nigmatullin
[5] . Otkritie Broker
[6] . Naeem Aslam
[7] . Stanislav Mitrakhovich
