اندیشکده راهبردی تبیین | مرکز تفکر نسل سوم انقلاب

اندیشکده راهبردی تبیین – اردن همواره یک شریک استراتژیک و قابل اتکاء برای کشورهای عربی حوزه خلیج فارس بوده و مسیر معتدل و میانه‌ای را در روابط خود با کشورهای عربی دنبال کرده است. این رویکرد، نسبت به عربستان از وضوح بیشتری برخوردار بوده و به نوعی اردن را به تابعی از سیاست‌های منطقه‌ای ریاض بدل کرده بود. همراهی و هم‌گامی اردن با عربستان، علاوه بر مؤلفه‌هایی همچون عروبیت، الهام بخشی و دست برتر عربستان در بلاد عربی، پیشینه مشترک فرهنگی وتاریخی، درهم تنیدگی اجتماعی، به برخی تنگناهای سیاسی، امنیتی، اقتصادی این کشور نیز برمی‌گردد. تنگناهای مالی و ضعف منابع طبیعی اردن همواره این کشور را از نظر اقتصادی و منابع پایدار درآمدی آسیب پذیر و وابسته کرده است. همسویی اردن با سیاست‌های منطقه‌ای محور سعودی، منجر به سرازیر شدن کمک‌ها و مساعدات مالی آن‌ها به سمت این کشور و فراهم آمدن فرصت اشتغال برای نیروی کار اردن در کشورهای حوزه خلیج فارس می‌شد. نقطه افتراق اردن با شرکای سنتی آن در حاشیه خلیج فارس به تفاوت در سیستم حکومتی آن‌ها برمی‌گردد. فضای نسبتا باز سیاسی-اجتماعی در اردن و امکان نقد دولت از سوی گروه‌های مختلف و الزام آن به پاسخگویی، حرف شنوی و تبعیت محض این کشور از سیاست‌های ریاض را با محدودیت‌های جدی مواجه ساخته است. با اوج‌گیری و داغ شدن بحث معامله قرن و تلاش عربستان برای موافقت سران عرب با این طرح، فشارها بر اردن به عنوان بازیگری مؤثر و کامل کننده پازل آمریکایی-صهیونیستی افزایش یافت. نقش اردن در این طرح صرفا به موافقت زبانی محدود نمی‌شد و باید بر سر جغرافیای سرزمینی خود به معامله می‌نشست. امتناع اردن از پذیرش قدس به عنوان پایتخت رژیم صهیونیستی و رد درخواست مصر و امارات مبنی بر اعلام اخوان المسلمین به عنوان یک گروه تروریستی، آغازی بود بر فشارهای مالی و به تبع آن شروع التهابات اجتماعی. دست پایین اردن در یک چنین مواقع حساس، نادیده گرفتن اقتضائات داخلی این کشور از سوی شرکا و آسیب‌های داخلی و منطقه‌ای مترتب بر آن سبب شد تا مقامات بلندپایه و تصمیم ساز اردنی به دنبال راه چاره‌ای به منظور خروج از دایره وابستگی مالی به محور سعودی به عنوان پاشنه آشیل و نقطه آسیب خود، یافتن شرکایی جدید با توان سیاسی و اقتصادی جایگزین را مدنظر قرار دهند. این امر با نزدیک شدن اردن به محور ترکیه- قطر و تلاش برای ورود به فضای کسب ‌و کار و سرمایه گذاری سوریه و عراق، جنبه عملیاتی به خود گرفت.

1-مساعدات مالی کشورهای حوزه خلیج فارس به اردن

اردن به عنوان کشوری با منابع طبیعی و درآمدی محدود، به شکل قابل توجهی وابسته به حمایت‌های خارجی به ویژه از طرف آمریکا، اتحادیه اروپا و کشورهای حوزه خلیج فارس بوده و همواره برای کاهش کسری بودجه سالانه و واردات مشتقات نفتی مورد نیاز خود، دست به استقراض زده است. با شروع بحران سوریه، حضور داعش در مرزها و به ناچار بسته شدن مرزهای دو کشور، شروع مهاجرت گسترده آوارگان سوری به اُردن و قطع صادرات گاز مصر به این کشور، بحران اقتصادی اُردن تشدید و دولت بالأجبار به افزایش مالیات‌ها و اخذ مالیات‌های جدید متوسل شد. این امر به اعتراضات گسترده مردمی و در نهایت استعفای دولت «هانی ملقی» منجر شد. برخی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس که از نگرانی دائمی نسبت به تحولات دموکراتیک در محیط پیرامون خود رنج می‌برند، بلافاصله دست به کار شده و با تصویب کمک نقدی 2.5میلیارد دلاری و تضمین حمایت پنج ساله از بودجه سالانه اردن و تأمین مالی صندوق حمایت از طرح‌های توسعه این کشور سعی کردند تا از تداوم التهابات اجتماعی در اردن جلوگیری کنند. ثبات اردن به عنوان عنصری مهم در ثبات منطقه، میزبانی این کشور از مهاجرین و آوارگان سوری، عراقی و فلسطینی برای کشورهای حاشیه خلیج فارس و به ویژه عربستان بسیار حائز اهمیت بوده و این کشورها سعی کرده‌اند در برابر ارائه امتیازات مالی به اردن، سیطره خود بر سیاست‌ خارجی این کشور را تثبیت و تقویت کنند. گِروکِشی مالی محور سعودی و نهادینه شدن حس بی‌اعتمادی به آن‌ها در فضای سیاسی- اجتماعی اردن، شکنندگی اوضاع اقتصادی را سبب شده است. عربستان برخی سیاست‌های منطقه‌ای اردن همچون تلاش برای تقویت روابط با ایران، کاهش حمایت از ائتلاف سعودی در جنگ یمن و بحران خلیج فارس، موضع متفاوت در پرونده قدس و مخالفت شدید با انتقال سفارت آمریکا به این شهر را نامطلوب دانسته و با مشروط کردن کمک‌های مالی محور سعودی به اردن، در صدد اجبار این کشور به همسویی با خود و تداوم سلطه بر سیاست‌خارجی آن است.

2– فشارهای وارده به اردن

2-1- پرونده قدس شریف

مواضع اردن در پرونده قدس شریف، سبب شد تا فشارهای زیادی از جانب عربستان، امارات، مصر و آمریکا متوجه این کشور شود. عبدالفتاح السیسی، پس از دیدارمخفیانه کوشنر داماد ترامپ از قاهره، تلاش زیادی را در راستای اقناع سران اردن به تغییر مواضع و پذیرش طرح آمریکایی – اسرائیلی در قضیه فلسطین صورت داد. گفته می‌شود پروژه شهر هوشمند « نئوم» عربستان که قرار بود اردن و رژیم صهیونیستی نیز در آن مشارکت و همکاری داشته باشند نیز به عنوان بخشی از طرح بزرگتر معامله قرن محسوب می‌شود. محور سعودی در کنار اِعمال فشارهای رسمی بر مقامات اردن، در چارچوب ایده فشار از پایین و چانه زنی از بالا، تنگناهای معیشتی مردم این کشور را نیز وسیله‌ای برای تحمیل فشار مضاعف بر دولت اردن قرار داده است.

2-2- تقابل با اخوان المسلمین

پس از این‌که مصر، عربستان و امارات متحده عربی اخوان المسلمین را به عنوان یک گروه تروریستی اعلام کردند، فشارها براردن به منظور همراهی در این زمینه افزایش یافت. این در حالی بود که اخوان المسلمین در اردن از وضعیت کاملا متفاوتی نسبت به دیگر کشورهای عربی برخوردار بوده و به عنوان یک حزب قانونی فعالیت‌های خیریه و سیاسی داشته و بخشی از کرسی‌های پارلمان را نیز به خود اختصاص داده است. جهت‌گیری‌های سیاسی و اقدامات خیریه اخوان المسلمین محبوبیت مردمی وسیعی را برای آن‌ها در اردن سبب شده و مقامات اردنی نیز معتقدند، مادامی که یک حزب یا گروه، فعالیت قانونی داشته و اقدامات قانون‌شکن و مخربی صورت نمی‌دهد، هرگونه ایجاد محدودیت و مقابله با آن غیرقانونی و غیر عقلانی بوده و به نوعی خودزنی محسوب می‌شود. تسلیم اردن در برابر این فشارها برای نادیده گرفتن جایگاه اجتماعی اخوان المسلمین، می‌توانست التهابات اجتماعی را به مرز انفجار رسانده و بقای حاکمیت در این کشور را به مخاطره اندازد.

2-3- بحران خلیج فارس

مقامات اردنی معتقدند که اردن از رَحِم بحران متولد شده و به رغم آسیب دیدن از بحران‌های منطقه‌ای، تجربه لازم برای تعامل مثبت و سازنده با بحران‌ها و تبدیل آن‌ها به فرصت را کسب کرده است. در بحران خلیج فارس میان قطر و محور سعودی، مقامات اردن خیلی زود نسبت به کناره‌گیری از قطب‌بندی ‌‌ها و حفظ روابط سیاسی – اقتصادی خود با قطر اقدام کرده و برای تقویت و تحکیم این روابط پیشقدم شدند. اردن که در ابتدای بحران تصمیم به کاهش روابط دیپلماتیک خود با قطر و بستن دفتر شبکه تلویزیونی الجزیره در اردن گرفته بود، پس از مدتی با ارسال پیام‌ها و نامه‌هایی سعی در بازگشت روابط اردن-قطر به حالت قبل داشته و اعلام کرد که اردن به روابط نزدیک و دوستانه با قطر نیاز داشته و نمی‌تواند وضعیت اشتغال 40 هزار اردنی در دوحه را به مخاطره اندازد. همچنین اردن در قضایای منطقه‌ عربی تمایلی به قرار گیری در قطب‌بندی‌ها و حمایت از یک محور بر علیه دیگری نداشته و آماده وساطت میان طرف‌های عربی در منطقه است. قطر نیز آمادگی خود را برای اختصاص مبلغ 500 میلیون دلار برای مبارزه با بحران اقتصادی اردن و ایجاد 10 هزار شغل نیز برای جوانان اردنی در قطر اعلام کرد. این امر به مذاق محور سعودی چندان خوش نیامده و فشارهای زیادی به ویژه از جانب ریاض و ابوظبی برای ممانعت از بهبود روابط اردن – قطر بر اردن تحمیل شد. اما مقامات اردنی اعلام کردند که این فشارها در تضاد با ساختار سیاسی و مطالبات مردمی اردن بوده و توجیه رسمی برای آن وجود ندارد.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

3- اهداف اردن از چرخش سیاسی نسبی

به نظر می‌رسد که مقامات اردنی به خوبی دریافته‌اند که وابستگی دائمی به حمایت‌های مالی محور سعودی در حکم پاشنه آشیل اُردن عمل کرده و آن‌ها را همواره در موضع ضعف قرار خواهد داد. تداوم این امر مانع از آن خواهد شد که اُردن، سیاست‌خارجی مستقلی را متناسب با اقتضائات ملی و مطالبات مردمی خود در پیش گیرد. این ضعف به ویژه در موضوع معامله قرن بیش از هر زمان دیگری مخاطرات و تهدیدات خود را نمایان ساخت. زیرا حتی در موضوعی که به نوعی به بحث حاکمیت در اردن وابسته بود نیز شرکای سنتی این کشور اجازه انتخاب آزادانه را از اردن گرفته و با اعمال فشار زیاد سعی در کسب موافقت و همراهی اردن با مواضع خود دارند. مقامات مصری و سعودی، آگاهانه یا نا آگاهانه حساسیت مواضع اردن در قبال طرح موسوم به «معامله قرن» و قضیه فلسطین را نادیده گرفته و اصرار دارند که اردن باید مانند آن‌ها در موافقت با این پروژه گام بردارد. این در حالی ‌است که نادیده گرفتن حق بازگشت فلسطینیان به معنای تضعیف حاکمیت و نظام در اردن و شروع هرج و مرج خواهد بود، زیرا اردن کشوری است که دو سوم جمعیت آن فلسطینی الأصل بوده و یک سوم باقی مانده اردنی الأصل هستند و همراهی و حمایت آن‌ها از پادشاهی اردن صرفا به دلیل نگرانی و ترس از طرح موطن جایگزین بوده و توقع دارند که اردن از حق بازگشت فلسطینی‌ها دفاع کند . نادیده گرفتن این نگرانی به حقِ اردن از سوی محور سعودی سبب شده است تا این کشور با درک صحیح از آینده منطقه و موقعیت حساس خود در شرایط فعلی، یافتن شرکای جدید و مطمئن به منظور پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، سیاسی و امنیتی خود را به شکل عملی آغاز کند. برآورد دقیق اردن از اهمیت بندر عقبه در تعاملات آتی میان بازیگران منطقه‌ای و بین المللی حاضر در دریای سرخ وتلاش اردن برای بهره‌مندی از مواهب درآمدی این بندر از یکسو و نیاز مبرم ترکیه به بندر عقبه برای صادرات کالاهای تولیدی خود به آفریقا، سبب تسریع در تقویت و تحکیم روابط دو کشور خواهد شد. علاوه بر این، گرایش یا به عبارتی چرخش اُردن به سمت آنکارا، به دلیل نگاه اخوانی حزب حاکم ترکیه می‌تواند به حمایت بیش از پیش اخوانی‌ها از پادشاه اُردن، فروکش کردن التهابات اجتماعی و تأمین منافع امنیتی و سیاسی این کشور، به دور از فشارهای متضاد با فضای سیاسی- اجتماعی اُردن بیانجامد.

یکی دیگر از اهرم فشارهای محور سعودی بر اردن به حضور کارگران اردنی در فضای کسب و کار عربستان بر می‌گردد. از یک ونیم میلیون نفر نیروی کار اردن در خارج از این کشور، بیش از 450 هزار نفر آن‌ها در عربستان سعودی فعالیت دارند. مقامات عربستانی اخیرا مالیات‌هایی را به میزان 3-5 هزار ریال سعودی به عنوان شهریه اقامت از کارگران اردنی دریافت می‌کنند. این امر صرفا به اینجا ختم نشده و مقامات سعودی، پرداخت‌ها را سالانه افزایش داده و اعلام کرده‌اند که سرپرست خانواده باید ماهیانه 200 ریال برای خود و مبلغ 100 ریال به إزاء هر کدام از اعضای خانواده‌اش بپردازد. در سال 2019 این مبلغ به دو برابر افزایش خواهد یافت و حتی اگر فردی برای دیدار از خانواده‌اش در اُردن، قصد ترک عربستان را داشته باشد، باید تمامی مبلغ شهریه را یکجا پرداخت کند. این امر سبب بازگشت تعداد زیادی از کارگران به کشورشان شده و فشار مضاعفی را بر اُردن تحمیل کرده است. مقامات اردنی به منظور خنثی کردن این اهرم فشار و ممانعت از تبدیل آن به بحرانی جدید، سعی دارد تا در کنار توسعه روابط با قطر و ترکیه و بهره‌مندی از مواهب اقتصادی، سیاسی و امنیتی آن، روابط خود با دو کشور همسایه یعنی سوریه و عراق را با هدف بهره‌گیری از فضای آماده سرمایه گذاری و حضور نیروی کار اُردنی گسترش دهد. این امر از یکسو حربه و اهرم فشار سعودی‌ها بر کارگران اُردنی تبار را از دست آن‌ها خارج کرده واز سویی دیگر مقامات سیاسی اردن را قادر خواهد ساخت تا با فعال سازی مرزها و گذرگاه‌های خود با دو کشور همسایه سوریه و عراق، چشم اندازی امیدبخش در راستای ایجاد اشتغال پایدار و تأمین منابع مالی لازم به منظور برون رفت از بحران اقتصادی فعلی رقم بزنند.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

4-واکنش محور سعودی

بی تردید، چرخش سیاسی نسبی اردن به سمت آنکارا- دوحه، به دلیل دامنه و گستره رقابت آن‌ها با محور سعودی از خلیج فارس تا دریای سرخ، حساسیت و واکنش‌هایی را از جانب محور سعودی در پی خواهد داشت که می‌تواند سازنده یا مخرب باشد:

4-1- تلاش برای ناامن سازی اردن

چنانچه محور سعودی به این نتیجه برسد که اردن عزم جدی برای فاصله گرفتن از آن‌ها و انتخاب محور مقابل یعنی ترکیه –قطر به عنوان شرکای جدید و جایگزین دارد، ممکن است نسبت به تخریب فضای سیاسی-امنیتی این کشور از طریق بازوهای خود در اُردن، اقدام جدی و خشونت آمیز صورت دهد. تروریست‌های زیادی در شمال اردن حضور دارند که در تحولات سوریه زیر نظر عربستان سعودی فعالیت کرده و تحت حمایت‌های مالی و تسلیحاتی این کشور قرار داشتند. احتمال این‌که عربستان از توان آن‌ها برای ناامن سازی فضای داخلی اردن و ممانعت از حضور ترکیه در بندر عقبه به منظور سرمایه گذاری اقتصادی و یا ایجاد پایگاه نظامی استفاده کند، چندان گزینه‌ای دور از ذهن نخواهد بود.

4-2- ارائه مشوق‌های بیشتر به اردن

ممکن است عربستان سعودی به خاطر درک جایگاه حساس اردن در معادلات منطقه‌ای و قضیه فلسطین از یکسو و نگرانی از قدرت‌گیری محور ترکیه –قطر در برابر محور سعودی که تبعات اقتصادی، سیاسی، ایدئولوژیک و امنیتی زیادی را می‌تواند متوجه عربستان و هم پیمانان آن در منطقه نماید، با حاتم بخشی، نسبت به ارائه مشوق‌های جذاب و بیشتر، به منظور حفظ اردن در چارچوب محور سعودی اقدام نماید. این مشوق‌ها می‌تواند از کمک‌های اقتصادی، تلطیف فضای کسب و کار اردنی‌ها در کشورهای حوزه خلیج فارس تا کاهش فشارهای سیاسی بر اردن متغیر باشد.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

جمع‌بندی

چرخش سیاسی و تحرکات اخیر اُردن، به نوعی بازی در میان دو محور منطقه‌ای است که در رقابت روزافزونی با یکدیگر قرار دارند و دامنه این رقابت‌ها از خلیج فارس تا سواحل دریای سرخ و حوزه مدیترانه را دربر می‌گیرد. بی تردید این استقلال خواهی و پوست‌اندازی نسبی اُردن، می‌تواند پیام آور تنش‌ها، واکنش‌ها و حساسیت‌های جدید میان محور سعودی با محور آنکارا- دوحه باشد. اما آنچه در رابطه با اُردن حائز اهمیت بوده و می‌توان بر آن تأکید داشت این است که حتی اگر چرخش سیاسی فعلی اُردن اقدامی تاکتیکی و غیر راهبردی و به منظور کاستن از فشار محور سعودی، دریافت مشوق‌های بیشتر و بهره گیری از پتانسیل‌های سیاسی اقتصادی محور ترکیه –قطر برای ایجاد نوعی موازنه و اهرم فشار در برابر فشارهای وارده به خود و نیز بهره مندی از منافع اقتصادی جدید باشد، باز هم می‌توان این اقدام را هوشمندانه و تأمین کننده بخشی از اهداف اُردن نامید. در هر صورت، اردن در پی کسب منافع است و همین امر این گمانه را تقویت می‌کند که اگر چرخش معناداری در سیاست خارجی خود نداشته باشد، حداقل به‌گونه‌ای دوگانه بازی کند تا از مواهب نزدیکی به هر دو محور مذکور بهره‌مند شود و البته رویکردی آمرانه عربستان را نیز تعدیل کند.

منابع:

1-العمالة الأردنیة فی السعودیة، الحکومة تغط فی النوم، سایت سوالیف، منتشر شده در تاریخ 16 جولای 2017، قابل ارزیابی در پیوند زیر:

http://sawaleif.com/العمالة-الأردنية-في-السعودية-الحكومة-259651

2- ما وراء الأستدارة الأردنیة نحو ترکیا، مدونات الجزیرة، منتشر شده 27/2/2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://blogs.aljazeera.net/blogs/2018/2/27-

3-دول الحصار تضغط لمنع تطور علاقات الأردن مع القطر، بوابة الشرق الألکترونیة، منتشر شده در تاریخ 20/3/2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://www.al-sharq.com/article/20/03/2018

4-قطر تدعم الأردن بحزمة اقتصادیة و توفر 10 آلاف فرصة عمل للأردنیین، سی إن إن عربی، منتشر شده در تاریخ 13ژوئن 2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://arabic.cnn.com/middle-east/article/2018/06/13

5-ضغوط سعودیة مصریة علی الأردن لإقناعه ب “صفقة القرن”، قناة العالم، منتشر شده در تاریخ 19 مارس 2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://www.alalamtv.net/news/3438856

6-أی ثمن یدفعه الأردن مقابل مساعدات الخلیجیة؟، العربی، منتشر شده در تاریخ 13 ژوئن 2018، قابل بررسی در پیوند زیر: