با گذشت چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی، رسانه‌های معاند غربی و ضد انقلاب تلاش‌های گسترده‌ای را برای سیاه‌نمایی و بزرگ جلوه دادن مشکلات در ایرانِ پسا-پهلوی، که به اذعان خود غربی‌ها یکی از فاسدترین دیکتاتورهای منطقه بود، انجام دادند.

این رسانه‌ها اما تاکنون به ندرت از فساد دولتی گسترده و مشکلات عدیده در زمان حکومت 53 ساله دودمان پهلوی صحبت کرده‌اند. با این وجود در کتاب‌ها و اسناد رسمی غربی به وضعیت واقعی اقتصاد و معضلات اجتماعی در آن برهه از تاریخ ایران اشاره‌هایی شده است.

در سلسله گزارش‌های پیش رو گروه بین‌الملل خبرگزاری فارس نگاهی دارد به برخی از این منابع و آنچه در مورد وضعیت دربار، اقتصاد و جامعه ایران در آن دوران نوشته‌اند.

******

دکتر «استفانی کرونین» نویسنده، ایران‌پژوه و استاد دانشگاه آکسفورد، که در کارنامه خود هفت کتاب درباره تاریخ ایران طی یک قرن گذشته را دارد، معتقد است که فساد دربار سلطنتی «رضا خان» در مقیاس بسیار بزرگی بوده و ضربات سختی را به مردم ایران وارد کرد.

دکتر کرونین در کتاب «تشکیل ایران مدرن؛ دولت و جامعه در زمان رضا شاه» با بیان اینکه شخص رضا خان مشوّق اصلی فساد گسترده در ایران بود، می‌نویسد: «تشویق شاه به فساد در مقیاس گسترده، مکانیزمی بود برای کسب حمایت و البته حفظ کنترل بر افسران عالی‌رتبه و ارشد ارتش… (رضا شاه) برای اینکه از وفاداری آنها مطمئن شود، مسندهای قدرت را در اختیارشان می‌گذاشت و فساد گسترده را آزاد می‌گذاشت».

کرونین درباره تاثیر فساد گسترده دولتی در زمان حکومت رضا خان بر نهادهای مختلف ایران توضیح می‌دهد: «در سال ۱۹۲۱ میلادی (۱۳۰۰ شمسی) اداره مدنی عملا ورشکست شده بود… پیامدهای این فساد افسارگسیخته در سطوح مرکزی و ایالتی، در سال ۱۹۲۶ میلای (۱۳۰۵ شمسی) بیش از پیش آشکار شد؛ آن زمان که شورش‌ها در بخش‌های شمال غربی و شرق (ایران) آغاز شد و اعتماد عمومی به رژیم جدید ازبین رفت».

کتاب «تشکیل ایران مدرن» نوشته استفانی کرونین

در این کتاب، درباره دخالت‌های شخص رضا خان در امور دولتی، که خود باعث و مشوق فساد دولتی بود، اینگونه آمده است: «در پی ناامیدی و ناخشنودی (رضا خان) از مشکلات اقتصادی (ارتش)، او گامی افراطی برای کنترل مستقیم بر تمام ادارات دارای درآمد شامل شهرداری، زمین‌های سلطنتی، مالیت‌های غیرمستقیم، جاده‌ها، گمرکات، مالیات بر ارزش افزوده، دخانیات و غیره؛ برداشت و منابع مالی آنها را برای مقاصد نظامی هدایت کرد».

کرونین درباره اختصاص بودجه‌های هنگفت برای مقاصد نظامی و عدم شفافیت هزینه‌های ارتش می‌نویسد: «از زمان برکناری سید ضیاء (الدین طباطبایی) کنترل کامل هزینه‌های ارتش در دست وزیر جنگ (شخص رضا خان) بود که یک سیستم مناسب مالی را سازماندهی نکرده بود. هیچ سابقه و تاریخچه‌ای هم از اینکه او چه میزان (پول) از سازمان‌های مدنی دارای درآمد دریافت کرده یا اینکه چه میزان از این پول‌ها را خرج کرده، وجود نداشت. در حقیقت، رضا خان همواره از گزارش حساب‌های مالی وزارت جنگ به آرتور میلسپاو (مشاور مالی وزارت خارجه آمریکا در ایران) یا هر شخص دیگری امتناع می‌کرد.

او (رضا خان) به‌طور گسترده به دلیل این امتناع (از گزارش هزینه‌های ارتش) و همچنین گردآوری ثروت شخصی هنگفت از طریق بودجه ارتش مورد انتقاد قرار داشت. در واقع، رضا خان به این تصور رسیده بود که جیب شخصی او و جیب ارتش، یک (جیب) مشترک بودند. عملا این مبالغ اختصاص داده شده به حساب وزارت جنگ زده می‌شد اما به دلخواه رضا خان خرج می‌شد».

این محقق انگلیسی درباره گسترش فساد دولتی در پوشش ارتش و هزینه‌های نظامی توضیح می‌دهد: «با بزرگ شدن ارتش و استقرار آن در سراسر کشور، فرصت‌هایی برای اکتساب ثروت و قدرت افزایش یافت که طبیعتا افزایش جاه‌طلبی و حسادت در رده‌های بالاتر افسران (ارتش) را نیز در پی داشت… شخص رضا خان نیز که از طریق روش‌های سوال برانگیز دست به اکتساب و جمع‌اوری ثروت زده بود، به افسران عالی‌رتبه خود اجازه چنین کاری را می‌داد زیرا معتقد بود با این کار می‌تواند تداوم حمایت آنها را بخرد».

در این بخشی از این کتاب با اشاره به همه‌گیر شدن فساد دولتی در سطوح مختلف ارتش آمده است: «رشوه و فساد بیش از پیش همگانی شده بود، چه در داخل ارتش و چه به عنوان یک خصیصه در ارتباط ارتش با جامعه‌ای که بر آن حکومت می‌کرد… برای نمونه، در سال ۱۹۲۸ میلادی (۱۳۰۷ شمسی) ژنرال محمود خان آیروم که بیش از ۶ سال فرماندهی بخش فارس را برعهده داشت، به ناگاه فوق‌العاده ثروت شد».

دکتر کرونین با تاکید بر اینکه در زمان حکومت رضا خان، هیچ کاری برای اصلاح سوءاستفاده‌ها و فساد غالب در سلطنت اجرا نشد، می‌نویسد: «افسران ارشد (ارتش) ناامنی مقام خود و تحقیرهای گاه‌وبیگاه را تحمل کردند تا در ازای آن، اعتبار و ثروت به‌دست بیاورند… مقادیر عظیمی از موجودی نقدی در خزانه‌های ارتش‌های مرکزی و ایالتی بدون هیچ ردی ناگهان ناپدید می‌شد، به‌گونه‌ای که ارتش حتی برای تامین نیازها روزمره خود دست خالی می‌ماند.

هفته‌های پایانی سال ۱۹۲۵ میلادی (۱۳۰۴ شمسی) تا ۱۹۲۶ (۱۳۰۵) شاهد آن بود که حکام ایالتی، از استیلای جدید خود برای ثروت‌اندوزی بیش از پیش و با تمام سرعت بهره بردند. آنها همچنین از ثروت تازه اندوخته خود استفاده کردند تا از طریق کمک مالی به شاه جدید، مقام خود را حفظ کنند».

این ایران‌پژوه اروپایی با بیان اینکه ریاضت‌های اقتصادی که حکومت پهلوی اول به آنها متوسل می‌شد، هیچ فایده‌ای برای رفع مشکلات اقتصادی نداشت، توضیح می‌دهد: «این صرفه‌جویی‌ها نه تنها مشکلات پایه‌ای فساد را برطرف نکرد، بلکه در برخی موارد، وضعیت را وخیم‌تر نیز کرد… دهه ۱۹۳۰ میلادی (۱۳۱۰ شمسی)، دهه سرکوب شدید سیاسی و فساد آشکار رژیم (رضا خانی) بود».

در ادامه این کتاب با اشاره به اینکه هر افسر نظامی در یک بخش فرماندهی مستقل، آشکارا و به هر میزانی که می‌توانست دست به ثروت‌اندوزی از بودجه اختصاص یافته برای حقوق و جیره ارتش می‌زد، ذکر شده است: «اکتساب (غیرقانونی) ثروت ناشی از زمین‌داری توسط شاه (رضا خان) و نظامیان مورد علاقه او باعث ایجاد احساس نارضایتی شدید در بین تازه سربازهای شهری و ایالتی شده بود».

کرونین نهایتا فساد دولتی گسترده در حکومت پهلوی اول را اینگونه جمع‌بندی می‌کند: «او (رضا خان) فساد در بین فرماندهان ارشد خود را تحمل کرد، در واقع آن را تشویق می‌کرد و انتظار شورش‌های مسلحانه قبیله‌ای را داشت… بدون شک، این ماهیت مالکیت بیش‌ازحد دولتی اقتصاد او (رضا خان) بود که منجر به فساد (در حکومت وی) شد».

دکتر استفانی کرونین

از سوی دیگر «محمدقلی مجد» مدرس و محقق دانشگاه پنسیلوانیا در آمریکا در کتاب خود به نام «مقاومت در برابر شاه» می‌نویسد: «به‌دلیل فساد و طمع رضا شاه و پسرش (محمدرضا)، این مردم ایران بودند که بهای سنگینی را پرداخت کردند».

«نیکی ر. کِدی» پژوهشگر و شرق‌شناس آمریکایی و استاد دانشگاه کالیفرنیا نیز در کتابی تحت عنوان «ایران مدرن: ریشه‌ها و نتایج انقلاب» به موضوع فساد در دوران رضا خان و پیش از آن پرداخته و ضمن نام بردن از افراد مبارز با فساد دولتی در ادوار مختلف تاریخ ایران مانند قائم مقام فراهانی، میرزا تقی خان امیرکبیر، میرزا حسین خان مشیرالدوله و امین الدوله؛ می‌گوید که تمام این افراد را به نحوی از عرصه سیاست بیرون راندند.

کِدی می‌نویسد: «منافع خواص دربار باعث شد که یا مانع تمام این افراد شوند یا آنها را از کار برکنار کنند یا حتی برخی از آنها را به قتل برسانند. افراد بسیار زیادی (در دربارهای شاهنشاهی ایران) بودند که از طریق نظام حکومتی غیرمتمرکز توانستند ثروت و قدرت به‌دست بیاورند، نظامی که فساد و استبداد محلی را تشویق می‌کرد و در عین حال ایران هنوز برای تمرکزگرایی آماده نبود».

این گزارش ادامه دارد…

(بخش نخست این سلسله گزارش را اینجا بخوانید)

منابع:

Stephanie Cronin. The Making of Modern Iran: State and Society under Riza Shah, 1921-1941, Routledge, 2012, ISBN 1136026940

Nikki R. Keddie. Modern Iran: Roots and Results of Revolution, Yale University Press, 2003, ISBN 0300121059

Mohammad Gholi Majd. Resistance to the Shah: Landowners and Ulama in Iran, University Press of Florida, 2000, ISBN 0813017319