اندیشکده راهبردی تبیین – فاصله جغرافیایی 3 هزار کیلومتری، مانع از برقراری روابط دوستانه میان ترکیه و پاکستان نشده است. علی رغم اینکه ترکیه و پاکستان بعد از جنگ سرد، همکاری استراتژیک منطقه ای (به جز جنگ افغانستان در سال 2001) نداشته اند و قرارداد تجارت آزاد نیز میان آن ها وجود ندارد، اما این دو کشور مسلمان بخصوص طی سال های اخیر اقدام به گسترش روابط سیاسی-امنیتی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی نموده اند تا بتوانند روابط برادرانه خود را به سطح روابط استراتژیک ارتقاء دهند. با توجه به این موضوع، نوشتار حاضر درصدد تبیین و تحلیل همکاری راهبردی ترکیه و پاکستان و پیامدهای آن برای ایران است.
1)دلایل توسعه روابط میان پاکستان و ترکیه
پس از استقلال پاکستان، روابط این کشور با ترکیه در سال 1947 آغاز گردید. با توجه به حضور پاکستان و ترکیه در اردوگاه غرب در دوران جنگ سرد، همکاری میان دو کشور در قالب پیمان هایی نظیر «بغداد» و «همکاری منطقه ای برای توسعه»[1] و «سنتو» گسترش یافت. در دوران پس از جنگ سرد نیز روابط آنکارا و اسلام آباد کماکان در قالب دوستانه ادامه یافت، اما همکاری دو کشور طی سال های اخیر در ابعاد وسیع تری پیگیری شده است، به طوری که هر دو کشور درصدد تبدیل روابط نزدیک خود به «همکاری استراتژیک» هستند. دلایل پاکستان و ترکیه برای توسعه همکاری ها را می توان شامل موارد زیر دانست:
1-1)دلایل تاریخی: پیش از استقلال پاکستان، مسلمانان شبه قاره همواره نسبت به خلفای عثمانی ادای احترام و وفاداری می نمودند. به عنوان مثال، در طول جنگ روسیه و ترکیه در سال 1877، در مساجد کلکته برای کمک به زخمی های ارتش ترکیه، اقدام به جمع آوری پول نمودند.(1) پس از جنگ جهانی اول و تصمیم فاتحان جنگ برای تقسیم امپراتوری عثمانی، مسلمانان شبه قاره مخالفت آشکار خود را در قبال این مسئله ابراز کردند. محمدعلی جناح، بنیان گذار پاکستان پس از استقلال کشورش در خصوص ترکیه اینگونه اظهارنظر نمود که “ترکیه جایگاه مهمی در اندیشه های ما داشته است و همواره تحسین ما را به دلیل مبارزه با دست های خالی علیه اروپایی ها، در راستای کسب استقلال و حاکمیت خود برانگیخته است. مسلمانان پاکستان احساس احترام خود را به کشور شما پیشکش می کنند”.(2) ممنون حسین، رئیس جمهور وقت پاکستان نیز ترکیه را به عنوان “بهترین دوست” مورد خطاب قرار داد.(3) در طرف مقابل، اردوغان، رئیس جمهور ترکیه نیز معتقد است ترکیه و پاکستان به معنای واقعی دو کشور دوست و برادر هستند.(4)
2-1) دلایل فرهنگی و مذهبی: پاکستان و ترکیه به طور متقابل تحت تأثیر فرهنگ عربی، یونانی، ترک-مغول و فارسی هستند. اگرچه پاکستان یک کشور ترک زبان نیست، اما زبان آن، به ویژه اردو، به شدت تحت تاثیر زبان ترکی مغولی قرار گرفته است. توافقنامه همکاری فرهنگی میان ترکیه و پاکستان نیز با هدف گسترش برنامه های آموزشی- فرهنگی در سال 1953 امضاء شد(5). گفته می شود حدود یک هزار دانشجوی پاکستانی در ترکیه مشغول به تحصیل هستند.(6) در مارس 2012، سفارت پاکستان در آنکارا برای اولین بار، هفته فرهنگی برگزار نمود. اردوغان نیز طی دیدار از پاکستان در سال 2013 خبر تأسیس مرکز فرهنگی ترکیه در لاهور را اعلام کرد. دو کشور مسلمان ترکیه و پاکستان عمدتاً پیرو فقه حنفی هستند و در سازمان همکاری اسلامی نیز عضو می باشند.
3-1)دلایل سیاسی و امنیتی: روابط ترکیه و پاکستان از متغیرهای سیاسی و امنیتی نیز تأثیر پذیرفته است که از جمله آن ها می توان به این موارد اشاره کرد:
1-3-1) از زمان استقلال پاکستان، این کشور همواره با چالش های امنیتی متعددی مواجه بوده است که عمدتاً این چالش ها با نام هند گره خورده است. با توجه به اینکه افزایش متحدان در عرصه روابط بین الملل می تواند به صورت بالقوه باعث افزایش وزن و جایگاه کشورها شود، لذا پاکستان با عنایت به این مسئله و هم چنین ضمن درنظرگرفتن پیشینه روابط تاریخی، فرهنگی و مذهبی با ترکیه، تمایل به گسترش روابط با این کشور دارد. در حقیقت، با توجه به اینکه هند طی سال های اخیر نفوذ خود را در افغانستان (به عنوان حیات خلوت پاکستان) گسترش داده است و روابطش با ج.ا.ایران را نیز وسعت داده ست و اخیراً نیز در قالب همکاری کابل-دهلی-تهران در بندر چابهار، خواهان حضور بیشتر در منطقه است، لذا مقامات اسلام آباد تلاش می نمایند تا روابط خود را با سایر کشورهای دوست از جمله ترکیه عمق بیشتری دهند. در طرف دیگر، ترکیه که دورنمای پیوستن به اتحادیه اروپا را چندان مطلوب نمی بیند، می خواهد نفوذ بیشتری در جهان اسلام داشته باشد. در این قالب، ترکیه تلاش کرده است ضمن معرفی خود به عنوان یک مدل موفق به جهان اسلام، با استفاده از روابط دوستانه اش با پاکستان، دامنه حضور و نفوذ خود را به منطقه جنوب آسیا و شبه قاره هند نیز گسترش دهد.
2-3-1) پاکستان به این واقعیت واقف است که ترکیه به عنوان عضو ناتو، دارای ارتشی قوی است و یک قدرت منطقه ای در غرب آسیا محسوب می شود، لذا توسعه روابط با آنکارا برای اسلام آباد موضوعی مهم تلقی می شود. در طرف دیگر، آنکارا به این موضوع توجه دارد که پاکستان به عنوان تنها کشور مسلمانِ دارای سلاح هسته ای است، لذا برخورداری از حمایت چنین متحدی برای ترکیه نیز ارزشمند تلقی می شود. در همین قالب، ترکیه حامی عضویت پاکستان در گروه تأمین کنندگان هسته ای[2] است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-3-1) پاکستان همواره از سیاست ترکیه در قبال قبرس حمایت نموده است. در مقابل، ترکیه از موضع پاکستان در خصوص بحران کشمیر حمایت کرده است. آنکارا، جامو و کشمیر را به عنوان بخشی از پاکستان شناسایی کرده است. مولود چاوش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه صراحتاً اعلام کرد که ما در خصوص مسئله کشمیر در کنار پاکستان ایستاده ایم(7).
4-3-1) هرچند آمریکا، هند و افغانستان صراحتاً اعلام کردند که پاکستان از تروریسم حمایت می کند، اما مقامات اسلام آباد معتقدند که نه تنها در خط مقدم جنگ علیه تروریسم، نقش ایفاء می کنند بلکه با اشاره به تعداد نیروهای نظامی و غیرنظامی کشته شده توسط تروریست ها، خود را قربانی تررویسم می دانند. ترکیه با حمایت از این مواضع پاکستان، در واکنش به عملیات «ضرب عضب»[3] ارتش این کشور جهت مبارزه با تروریسم، از اقدامات اسلام آباد در این راستا قدردانی نمود. در طرف دیگر، ترکیه نیز همواره خود را یکی از کشورهای پیشگام در مبارزه با تروریسم معرفی کرده و در این زمینه نیز با پاکستان همکاری می کند. بعد از اینکه داعش و پ.ک.ک به مواضع ترکیه حمله کردند، پاکستان جزء اولین کشورهایی بود که از آنکارا اعلام حمایت کرد. پاکستان هم چنین ضمن محکوم کردن کودتای سال 2016 ترکیه، اعلام کرد دشمنان ترکیه دشمنان پاکستان نیز هستند لذا طبق دستور دادگاه عالی این کشور، سازمان فتح الله گولن[4] گروه تروریستی معرفی شد و فعالیت مدارس وابسته به آن در کشور ممنوع گردید(8).
5-3-1) متغیر دیگری که در گسترش روابط سیاسی و امنیتی پاکستان و ترکیه وجود دارد، آمریکا است. از یک طرف، با توجه به اینکه اسلام آباد و آنکارا از زمان جنگ سرد در بلوک غرب به رهبری آمریکا قرار داشتند و همواره از حمایت مالی و نظامی واشنگتن برخوردار بوده اند، شاهد همکاری میان آنها بوده و هستیم. اما از طرف دیگر، با توجه به اینکه آمریکا در زمان ترامپ، اقدام به اتخاذ سیاست فشار به اسلام آباد در زمینه همکاری علیه تروریسم نمود و حتی ارسال کمک ها به پاکستان را تعلیق کرد و در مقاطعی نیز اقدام به تحریم ترکیه نمود، اسلام آباد و آنکارا توسعه روابط با یکدیگر را با هدف خالی نبودن دستشان در قبال این گونه اقدامات ترامپ دنبال می کنند. در این چارچوب، اردوغان اتهامات ترامپ علیه پاکستان را محکوم نمود. یا اینکه ترکیه (همراه با عربستان سعودی و چین) در فوریه سال 2018 با اقدام آمریکا (و بریتانیا) جهت قراردادن نام پاکستان در لیست کشورهایی که قادر به مقابله با تأمین مالی تروریست ها نیستند، مخالفت نمود. در عوض، پاکستانی ها نیز در زمان تحریم های یک جانبه ایالات متحده علیه دو وزیر ترکیه در آگوست 2018 به دلیل بازداشت کشیش آمریکایی، با هدف کمک به آنکارا اقدام به خرید لیره ترکیه در سراسر کشور نمودند.(9)
6-3-1) از سال 2001 تا سال 2018، حدود 1 هزار و 449 پرسنل نظامی پاکستان در ترکیه آموزش دیده اند. 125 نفر از پرسنل نظامی ترکیه نیز در کالج های نظامی پاکستان و آکادمی ملی دفاع پاکستان برنامه های آموزشی دریافت کردند(10). در سال 2009 نیز «شورای همکاری های سطح بالا» میان دو کشور شکل گرفت و سپس به «شورای همکاری راهبردی سطح بالا»[5] ارتقاء یافت(11). هم چنین ترکیه در حال حاضر یک فروشنده عمده تسلیحات به پاکستان است و پیوسته از پاکستان سلاح و قطعات جزئی مربوط به صنایع هوایی خریداری کرده است. در ژوئیه سال 2018، ترکیه برنده مناقصه چند میلیارد دلاری درخصوص رزم ناوهای نیروی دریایی پاکستان شد؛ معامله ای که وزیر دفاع آنکارا از آن به عنوان بزرگترین صادرات صنایع دفاع ترکیه در طول تاریخ نام برد(12). در می سال 2018، پاکستان و ترکیه بزرگترین قرارداد دفاعی خود را در تاریخ روابط دو کشور امضاء کردند. طبق این قرارداد، پاکستان 30 فروند هلی کوپتر ساخته شده در ترکیه به ارزش 5/1 میلیارد دلار را خریداری خواهد نمود(13). بعد از کودتای سال 2016 ترکیه، مقامات این کشور از پاکستان جهت کمک به آموزش خلبانان جدید و خرید 52 فروند هواپیمای آموزشی سوپر مشاق[6] به توافق رسیدند.(14)
4-1) دلایل اقتصادی: پاکستان در حالی به سرمایه گذاری مستقیم خارجی و نوسازی زیرساخت های کشور نیاز دارد که می داند ترکیه در میان بیست اقتصاد برتر جهان قرار دارد(15). ترکیه نیز در آرزوی کسب بازارهای خارجی از جمله بازارهای منطقه است. درضمن، ترکیه و پاکستان، اعضای سازمان همکاری اقتصادی و D8هستند. هر دو کشور جهت دستیابی به توافقنامه تجارت ترجیحی مذاکره کرده اند تا بتوانند تجارت و سرمایه گذاری را به خصوص در زمینه حمل و نقل، مخابرات، تولید، گردشگری و سایر صنایع افزایش دهند. ترکیه پس از زمین لرزه کشمیر در سال 2005، 150 میلیون دلار برای زلزله زده ها ارسال نمود و بیش از 2000 قربانی سیل کشمیر در مسکن های موقتی اسکان داد(16). در سال 2018 یک شرکت ترکیه ای فعال در زمینه انرژی، پروژه خورشیدی 100 مگاواتی را در پنجاب – بزرگترین ایالت پاکستان تأسیس کرد. حجم تجارت فعلی بین دو کشور 700 میلیون دلار است که به گفته سفیر ترکیه در پاکستان، می تواند تا 10 میلیارد دلار نیز افزایش یابد.(17) بی شک روابط پاکستان و ترکیه، بر ج.ا.ایران به عنوان یکی از قدرت های منطقه که با دو کشور مذکور نیز رابطه دارد، پیامدهایی خواهد داشت که در ادامه به آن می پردازیم.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3)پیامدهای روابط ترکیه و پاکستان برای ایران
همکاری ترکیه و پاکستان می تواند پیامدهای زیر را برای ایران در پی داشته باشد:
1–3) با توجه به موضوع رقابت ایران و ترکیه در بحران های مهم منطقه ای از جمله سوریه، عراق، افغانستان و…؛ در کنار موضوع بروز برخی ناامنی ها در مرزهای مشترک با ایران توسط گروه های تروریستی حاضر در پاکستان و نیز حساسیت پاکستان به نقش و نفوذ ایران در افغانستان، می توان گفت که همکاری آنکارا و اسلام‌آباد، پتانسیل به چالش کشیدن منافع ایران را دارد. حال اگر به این شرایط، موضوع روابط پاکستان و ترکیه با آمریکا و کشورهای عربی را نیز اضافه نماییم، لزوم توجه به این روابط از جانب ایران بیشتر احساس می شود. به عنوان مثال، همکاری نزدیک میان ترکیه، پاکستان و عربستان در منطقه چندان برای ایران مثبت ارزیابی نخواهد شد.
2–3) پاکستان و ترکیه همواره تلاش کرده اند تا روابط خود را با آمریکا تقویت کنند. با توجه به ماهیت روابط اسلام آباد و آنکارا با واشنگتن، بعید است پاکستان و ترکیه بخواهند صرف نظر از شعار و تبلیغات، روابط با آمریکا را حداقل در میان مدت به چالش بکشند و یا در خلاف جهت خواسته آمریکا در قبال ایران اقدام مهمی را انجام دهند. بنابراین بایستی متغیر آمریکا را نیز در روابط آنکارا و اسلام آباد و تأثیرآن بر تهران مدنظر قرار داد. در این قالب، ترکیه می تواند با همکاری آمریکا مانع از گسترش نفوذ و توسعه ایران در منطقه شود. پاکستان نیز می‌تواند در مقابل افزایش نفوذ ایران در افغانستان چالش ایجاد کند و یا آن گونه که لازم است در تأمین امنیت مرزهای مشترک و مقابله با گروه های تروریستی معاند با ایران که در خاک پاکستان حضور دارند، اقدام ننماید.
3–3) روابط گرم میان پاکستان و ترکیه در کنار ارتباط نزدیک پاکستان با چین و همکاری های اخیر ترکیه با روسیه، احتمال تشکیل بلوک قدرتمندی متشکل از چین، روسیه، پاکستان و ترکیه را می تواند هموار نماید. قاعدتاً با تشکیل چنین بلوکی، قدرت چانه زنی ترکیه و پاکستان در مقابل ایران افزایش خواهد یافت. در ضمن، باتوجه به همکاری اقتصادی ایران با هند و افغانستان در پروژه چابهار، امکان دارد پاکستان بخواهد از طریق تشکیل بلوک های جدید، درصدد ایجاد موازنه با آن برآید.
4–3) با توجه به اینکه پاکستان تنها کشور اسلامی دارای سلاح اتمی است و از لحاظ جمعیت نیز دومین عضو پرجمعیت سازمان همکاری اسلامی محسوب می شود و ترکیه هم یک عضو تأثیرگذار در این سازمان است، موضوع حق تعیین سرنوشت فلسطین نیز می تواند از جانب دو کشور به همراه ایران در این سازمان بیش از پیش پیگیری شود. البته از سوی دیگر نیز باید توجه داشت که ترکیه به عنوان کشوری که در منطقه، روابط ویژه با رژیم صهیونیستی دارد، می خواهد در چارچوب سیاست ایجاد کمربند امنیتی در مناطق پیرامونی و در قالب میانجی، رژیم صهیونیستی و پاکستان را به هم نزدیک کند. درحالی که هرگونه بهبود روابط میان اسلام آباد و تل آویو می تواند مرزهای شرقی کشورمان را ناامن سازد، زیرا رژیم صهیونیستی می تواند از عدم توانایی پاکستان در کنترل تمامی مناطق کشور سوء استفاده کرده و به عملیات جاسوسی، خرابکاری و حمایت از گروه های تروریستی معاند ایران دامنه بیشتری بدهد.(18)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
5–3) با توجه به شکست داعش در سوریه و عراق و گسترش فعالیت این گروه در افغانستان که با هماهنگی عربستان، پاکستان، (حتی ترکیه) و مساعدت آمریکا صورت گرفته است، ترکیه می تواند از روابط خود با پاکستان در این زمینه استفاده کند و منافع دو کشور در این زمینه تأمین شود؛ موضوعی که در راستای منافع و امنیت ملی ایران نخواهد بود.
4)الزامات ایران برای کنش‌گری مؤثر در فضای روابط ترکیه و پاکستان
1-4) ایران با توجه بر اشتراکات خود با ترکیه و پاکستان در زمینه فرهنگ، مذهب و جغرافیا، باید بر گسترش همکاری منطقه ای با دو کشور مذکور تأکید نماید. عضویت سه کشور در سازمان هایی مانند اکو، دی 8، سازمان همکاری اسلامی نیز می تواند بستر همکاری را بیش از پیش فراهم آورد.
2-4) پاکستان و ترکیه مبارزه علیه تروریسم را مسئله مهمی می دانند، درحالی که ایران نیز در این زمینه هزینه‌های گزافی پرداخت کرده است. بنابراین سه کشور می توانند در این زمینه با یکدیگر همکاری کنند. به عنوان مثال، گروه پژاک از نظر ایران با پ.ک.ک ترکیه گروه تروریستی هستند. همچنین وجود بیش از 900 کیلومتر مرز مشترک ایران و پاکستان و وجود دغدغه تأمین امنیت در مرزها بخصوص مرز بلوچستان می تواند عامل همکاری دو کشور در مبارزه با تروریسم باشد.
3-4) مسئله جدی و مورد تنازع میان ایران با پاکستان وجود ندارد، لذا ایران می تواند با تأکید بر بهره مندی همه کشورهای منطقه از وجود ثبات و توسعه اقتصادیِ منطقه، نقش اساسی را به عنوان یک کریدور در همکاری اقتصادی ترکیه و پاکستان ایفا کند.
منابع
1-“Pak-Turkish Relationship”, available: https://gasam.org.tr/wp-content/uploads/2016/10/Pakistan-Turkey-Report.pdf
2-Ibid.
3- Alam, Kamal(17 Sep 2018),” Can Turkey and Pakistan turn historic ties into a strategic partnership?”,available: https://www.trtworld.com/opinion/can-turkey-and-pakistan-turn-historic-ties-into-a-strategic-partnership-20268
4- Kurubas,Saim(2 Jun 2018),” Turkey-Pakistan military relations reach new high”, available: ttps://www.trtworld.com/turkey/turkey-pakistan-military-relations-reach-new-high-17910
5- “Pak-Turkish Relationship”,Ibid.
6- Ünal, Ali(May 17, 2015),” ‘Pakistan and Turkey are two leading countries in the Islamic world’, available: https://www.dailysabah.com/diplomacy/2015/05/17/pakistan-and-turkey-are-two-leading-countries-in-the-islamic-world
7- “Turkey backs Pak quest for Kashmir issue solution”, (Sep 15, 2018)available: https://www.thenews.com.pk/print/368713-turkey-backs-pak-quest-for-kashmir-issue-solutio
8-“Turkey hails Pakistan move on FETÖ schools”,( December 28 2018),available: ttp://www.hurriyetdailynews.com/turkey-hails-pakistan-move-on-feto-schools-140095
9- Latif, Aamir(03.01.2019),”Overview of unconditional Turkey-Pakistan relations”, available: https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/overview-of-unconditional-turkey-pakistan-relations-/1354618
10- Kurubas ,Ibid.
11- Ibid.
12- Latif, Ibid.
13- Kurubas, Ibid.
15- Kurubas, Ibid.
16- Latif, Ibid.
17- Ibid.
18- محمودی، زهرا(28/9/94)، ” بررسی و تحلیل روابط پاکستان- اسرائیل “، قابل دسترس در:
[1] – Regional Cooperation for Development (RCD)
[2] – Nuclear Suppliers Group
[3] – Zarb e Azb
[4] -FETO
[5] – High Level Strategic Cooperation Council
