اندیشکده راهبردی تبیین – فضای موجود در رسانهها و افکار عمومی عراق پس از انتخابات پارلمانی سال 2018 به‌عنوان نخستین انتخابات پساداعش در این کشور، زمینه‌ها، روندها و پیامدهای اثرگذاری بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در آن را می‌توان از منظرهای مختلفی مورد بررسی و تحلیل قرار داد. به نظر می‌رسد با کاهش بحران‌های امنیتی در عراق پس از پایان جغرافیایی داعش، روندهای سیاسی، اقتصادی و رسانه‌ای اهمیت بیشتری یافته که مصادیق آن را در تحولات سال 2018 می‌توان مشاهده کرد. افکار عمومی و فضای رسانه‌ای و تبلیغاتی عراق در ماه‌های اخیر دستخوش فراز و نشیب‌های فراوانی بوده است. تصور می‌شد با پایان انتخابات، تب و تاب هیجانات و جدال‌های تبلیغاتی و روانی فروکش کند؛ اما نه‌تنها چنین نشد، بلکه کنش و واکنش‌های مختلفی در این کشور شکل گرفت. تظاهرات بصره در اعتراض به برخی نابسامانی‌ها، اختلاف در پارلمان در موضوع انتخاب وزرای پیشنهادی نخست‌وزیر و جدال‌های لفظی درباره موضوعاتی نظیر فساد، بودجه استان‌ها، حضور نیروهای خارجی و مواردی از این دست در ماه‌های اخیر بخش مهمی از فضای رسانه‌ای عراق را دربرگرفته است.
ورای این رویدادهای داخلی، فعالیت‌های رسانه‌ای برخی از بازیگران خارجی نیز در ماه‌های اخیر افزایش داشته که عامل متراکم‌کننده‌ای برای فضای ملتهب داخلی بوده است. ادعای برخی رسانه‌های اسرائیلی درباره سفر هیأتی از شخصیت‌های عراقی به فلسطین اشغالی، اخبار ضد و نقیض از افزایش نیروهای نظامی آمریکا در مناطقی از عراق و اقلیم کردستان و اظهار نظرهای رسمی و غیررسمی برخی مقامات آمریکایی مبنی بر لزوم انحلال«الحشد الشعبی» ازجمله تحولات اخیر عراق است که قرارگیری آنها در کنار هم، می‌تواند نشان‌دهنده پازلی از اقدامات و استراتژی‌های خاص برخی از بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی در این کشور باشد. نوشتار حاضر تلاش می‌کند تا به بررسی و فهم روندها و اهداف نقشآفرینی روانی و رسانه‌ای برخی بازیگران در عراق بپردازد.
عراق؛ عرصه نقشآفرینی نرم قدرت‌ها
عراق از ابعاد مختلف، کشور مهم و البته ویژه‌ای محسوب می‌شود. این اهمیت را در دو بعد مادی و معنوی می‌توان رهگیری کرد. به لحاظ مادی ویژگی‌های ژئوپلتیک، قرارگیری در منطقه غرب آسیا و همسایگی با ایران، ترکیه و عربستان به‌عنوان سه رقیب منطقه‌ای، نفوذ و حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای مانند آمریکا و ناکامی‌ها و ویرانی‌های ناشی از دهه‌ها استبداد، جنگ و تروریسم، ویژگی‌های خاصی به این کشور بخشیده است. انگاره‌های فکری و هویتی اما بر اهمیت این کشور و تحولات داخلی آن افزوده است. ساختار سیاسی غیریکپارچه، دولت شکننده و ضعیف[1]، فرهنگ سیاسی تابعیتی[2]، سیاست خارجی متناقض، جمعیت جوان، روند روبه‌رشد گسترش اینترنت و شبکه‌های مجازی، مصرف‌کنندگی این کشور در آثار و محتواهای رسانه‌ای و مواردی از این دست را می‌توان برخی از ویژگی‌های نظام اجتماعی این کشور دانست.
براساس آمارهای Hootsuite در ژانویه 2019 میانگین سنی جمعیت 39.88 میلیون نفری عراق، 20 سال بوده است و این عدد در سال 2060 به 26 سال خواهد رسید. این در حالی است که بر اساس داده‌های مرکز چشم‌انداز جمعیتی جهان[3] وابسته به سازمان ملل متحد، میانگین سنی جمعیت ایران، عربستان و ترکیه در سال 2060 به ترتیب به عدد 47، 40 و 44 می‌رسد. از سوی دیگر تا سال 2050 حدود 80 درصد جمعیت عراق شهرنشین خواهند بود[4]. آمارهای بنیاد صلح نیز نشان می‌دهند در فاصله سال‌های 2005 تا 2015 کشور عراق بدترین وضعیت فشارهای جمعیتی را نسبت به سایر کشورهای غرب آسیا داشته است. در حوزه دسترسی به اینترنت نیز عراق هم‌اکنون حدود 19.7 میلیون کاربر اینترنت دارد. در فاصله ژانویه 2018 تا ژانویه 2019، حدود 3.6 درصد به آمار کاربران اینترنت و 5.9 درصد به کاربران شبکه‌های اجتماعی در این کشور افزوده شده است[5].
بنابراین بخشی از اهمیت عراق را می‌توان در ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی و خلقیات فردی و اجتماعی مردم این کشور مشاهده کرد و از این‌رو کامیابی هرگونه سیاست خارجی در عراق منوط به شناخت مؤلفه‌های فکری و فرهنگی مردم است. نوشتار حاضر به‌دنبال پرداختن به متغیرهای فرهنگ سیاسی در عراق نیست، بلکه صرفاً درصدد بیان این گزاره است که عراق به دلیل جمعیت جوان، روند فزاینده دسترسی به اینترنت و معاصرت با روندهای مدرن در عرصه‌های فکری و رسانه‌ای از یک‌سو و تلاش نهادینه شده برای حفظ ویژگی‌های فرهنگ سنتی از سوی دیگر در دوره ویژه‌ای قرار دارد. یکی از نویسندگان با بررسی و تحلیل شرایط اجتماعی و سیاسی عراق پس از جنگ جهانی اول می‌نویسد: «برخلاف وضعیت فرهنگی مصر، شام و کشورهای مغرب عربی، لیبرالیسم غربی، جریان اساسی یا مؤثری در فرهنگ عراق ایجاد نکرده است[6]». بنابراین جامعه عراق بیشتر از سایر جوامع غرب آسیا برخی خصلت‌های فرهنگ سیاسی سنتی خود را حفظ کرده است. جدای از فرهنگ سیاسی غیریکپارچه، مردم عراق در برخی مسائل خصائص تعیین‌کننده‌ای دارند؛ آنها جایگاه ویژه‌ای برای مقاومت در برابر نیروهای خارجی قائل هستند و از به‌دست گرفتن سلاح برای مبارزه دوری نمی‌کنند. به دلیل کشیده شدن برخی رقابت‌های منطقه‌ای به عراق و ناتوانی این کشور از اتخاذ سیاست خارجی مستقل از همه طرف‌ها، مردم و جریانات سیاسی حساسیت ویژه‌ای نسبت به این موضوع دارند که کشورشان محل نزاع و تنش میان قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قرار بگیرد. عراقی‌ها جایگاه ویژه‌ای برای مرجعیت قائل هستند؛ موضوعی که خود را در پیروی از حکم جهاد برای مبارزه با داعش نشان داد. توجه به قومیت عرب و اولویت آن نسبت به سایر انگاره‌های هویتی نیز از خصائص برجسته در فرهنگ سیاسی این کشور است و تلوّن گفتمانی و سیاسی در میان احزاب و جریان‌های مختلف این کشور پدیده دور از تصوری نبوده و نیست.
با این توضیحات به بررسی اجمالی سیاست‌ها و رفتارهای برخی بازیگران تأثیرگذار در عراق پرداخته می‌شود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]بازیگری رسانه‌ای آمریکا
بدون تردید یکی از بازیگران اصلی تحولات سیاسی و اجتماعی عراق، ایالات متحده آمریکاست. آمریکایی‌ها با برخی بهانه‌ها ازجمله وجود سلاح‌های کشتار جمعی در عراق، مارس 2003 به این کشور حمله و رژیم بعث را سرنگون کردند. نتیجه اما دلخواه آنها و متحدان منطقه‌ای‌شان نبود؛ به قدرت رسیدن جریانات شیعه از طریق فرآیندهای دموکراتیک و افزایش نفوذ ایران در عراق. از این‌رو رفتار آمریکایی‌ها در عراق پساصدام در راستای مواجهه و مقابله با نفوذ و قدرت‌گیری ایران بوده که از سال 2016 و با ریاست‌جمهوری ترامپ تشدید شده است. براین اساس تأثیرگذاری در فضای رسانه‌ای و افکار عمومی عراق از اصول و راهبردهای کلیدی سیاست‌های آمریکا در این کشور بوده که در تحولات پس از انتخابات پارلمانی 2018 مصادیق روشنی از آن بروز یافت. اگرچه تلاش واشنگتن برای نخست‌وزیری مجدد حیدرالعبادی به بار ننشست، اما آنها در ماه‌های اخیر تلاش خود را برای اثرگذاری در روند انتخاب وزرای دولت جدید، تضعیف الحشد الشعبی و اثرگذاری در روابط اقتصادی تهران-بغداد معطوف کرده‌اند. ازجمله عرصه‌های بروز و ظهور این استراتژی ایالات متحده، فضای رسانه‌ای و افکار عمومی عراق بوده است.
با اعلام تصمیم ترامپ برای خروج نیروهای آمریکایی از سوریه این پرسش مطرح شد که اساساً این اقدام تغییر استراتژی است یا تغییر تاکتیک. تحولات بعد اما نشان داد که آمریکایی‌ها در حال افزایش تمرکز نظامی و سیاسی در عراق هستند. سفر برنامه‌ریزی‌نشده ترامپ به پایگاه عین‌الاسد استان الانبار و بازی تبلیغاتی آمریکایی‌ها با تعداد پایگاه‌ها و نیروهای نظامی خود در عراق، بخشی از تاکتیک رسانه‌ای آنها بود. اگرچه پومپئو تعداد نظامیان آمریکایی حاضر در عراق را پنج هزار نفر دانست، عادل عبدالمهدی این عدد را 6 هزار نفر تخمین زد[7] که در هشت پایگاه نظامی عراق حضور دارند. هنوز اما با گذشت چند هفته از بحث‌های جنجالی درباره تعداد نظامیان آمریکایی در عراق، آمار دقیقی از آن در دسترس نیست. این درحالی است که مکرراً اخبار ضد و نقیضی از حرکت کاروان‌ها و نیروهای نظامی آمریکایی از سوریه به سمت مناطقی از اقلیم کردستان به گوش می‌رسد؛ شاید جایی نزدیک‌تر به مرزهای ایران!
علاوه بر اینها افکار عمومی عراق در ماه‌های اخیر با انتشار تصاویری از قدم‌زنی نیروهای آمریکایی در خیابان‌های بغداد ازجمله خیابان المتنبی -شاعر پرآوازه عراقی-، حضور در قهوه‌خانه و عکس گرفتن با شهروندان و نشستن چند سرباز آمریکایی زیر تصویر بزرگ مقتدی صدر از مشهورترین شخصیت‌های ضد آمریکایی در عراق مواجه شد. مدتی بعد خبرهایی از گشت‌زنی چند خودروی نظامی آمریکایی در بزرگراهی در استان بابل عراق نیز منتشر شد. این درحالی است که تلاش‌های رسانه‌ای آمریکا برای تضعیف حشد همچنان در جریان است و در همین مدت اخیر بارها درخواست وزیر خارجه آمریکا از عبدالمهدی برای انحلال حشد در رسانهها مطرح شد. نقشآفرینی شبکه الحره که حمایت مالی آن از سوی کنگره آمریکا صورت می‌گیرد، بخشی از این جریان‌سازی رسانه‌ای آمریکایی‌هاست[8]. گفت‌وگوی اخیر این شبکه با ایاد علاوی، نخست‌وزیر اسبق عراق و پوشش مخالفت وی با خروج نظامیان آمریکایی از عراق در کنار تأکید بر لزوم انحلال حشد در این راستا ارزیابی می‌شود.
در مجموع به نظر می‌رسد واشنگتن در راستای سیاست جدید خود در منطقه و فشار بر تهران، یکی از مهم‌ترین گام‌های خود را ایجاد فضای رسانه‌ای ملتهب در عراق می‌داند تا از رهگذر آن حضور و نفوذ خود در این کشور را گسترش و بتواند نقش سیاسی، امنیتی و اقتصادی ایران در عراق را کاهش دهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]همیشه پای اسرائیل در میان است!
روزهای نخستین سال 2019 میلادی بود که وزارت خارجه اسرائیل در بیانیه‌ای و بدون نام بردن از فرد خاصی، مدعی شد که سه هیأت عراقی شامل 15 نفر از شخصیت‌های سنی، شیعه و رهبران پرنفوذ محلی، سال 2018 از اسرائیل بازدید کرده‌اند[9]. ادی کوهن، تحلیل‌گر اسرائیلی نیز در صفحه توییتر خود ادعا کرد این هیأت‌ها درباره خروج نیروهای ایرانی از جنوب سوریه در قبال توقف بمباران سوریه از سوی اسرائیل و انحلال احزاب شیعه در عراق، سوریه، لبنان و کشورهای حاشیه خلیج(فارس) مذاکره کردند. کوهن البته محور سوم از اهداف این سفر را غیرقابل انتشار خواند[10]. وی بعدها فهرستی منتشر کرد که نشان می‌داد افرادی از جریان‌های مختلف -ازجمله ائتلاف دولت قانون به رهبری نوری المالکی- در این دیدارها حضور داشتند که البته این افراد، اتهامات وارده را رد کردند. کوهن با تسلط بر زبان عربی عراقی به‌صورت مداوم تحولات منطقه غرب آسیا و به‌ویژه عراق را دنبال کرده و به توئیت‌بازی‌های کنایه‌گونه خود ادامه می‌دهد. این تحلیل‌گر اسرائیلی در توئیت دیگری با اشاره به خبر امضای توافق‌نامه بین ایران و عراق برای تسویه بدهی عراق، می‌نویسد: «ایرانی‌ها به کمک برخی شخصیت‌های سیاسی و شبه نظامی فرقه‌گرای عراقی، خشک و تر را می‌بلعند و تمام اموال را به ایران حواله کردند»[11]. وی در توییتی دیگر می‌نویسد: «برخی شخصیت‌های عراقی به من یادآور می‌شدند که تعدادی از شخصیت‌های سیاسی لبنانی، اموال کشورشان را سرقت کرده و آن را به حافظ اسد تحویل می‌دادند. اکنون اما خود عراقی‌ها همین کار را می‌کنند؛ ثروت و منابع کشورشان را تحویل ایران می‌دهند و شهروندان عراق در فقر می‌میرند»[12]. به هرروی با انتشار خبر بازدید هیأت عراقی از فلسطین اشغالی و پرداخت خاص رسانه‌های اسرائیلی، موجی از اظهار نظرها از سوی جریانات و گروه‌های سیاسی مختلف شکل گرفت. البته مجموعه اقدامات رژیم صهیونیستی در عادی‌سازی سطحی از روابط با عراق به‌ویژه در فضای رسانه‌ای در سال‌های اخیر در جریان بوده است[13]. ازجمله حضور ملکه زیبایی عراق در سال 2017 در سرزمین‌های اشغالی و عکس با همتای اسرائیلی خود با زیرنوشتی(caption) برای «صلح و عشق».
تلاش رسانه‌ای رژیم صهیونیستی برای اثرگذاری بر فضای رسانه‌ای و افکار عمومی عراق در همین موارد پایان نمی‌یابد؛ به نظر می‌رسد آنچنان که رئیس اطلاعات ارتش اسرائیل می‌گوید ایران ممکن است نفوذ روزافزون خود در عراق را به سکویی برای حملاتی علیه اسرائیل تبدیل کند. بنابراین صهیونیست‌ها تلاش می‌کنند تا افکار عمومی عراق را نسبت به تهدید پاسخ اسرائیل حساس کنند. روزنامه جروزالم پست ادعا می‌کند که فضای هوایی عراق برای حمله اسرائیل به ایران باز است و اسرائیلی‌ها ممکن است تهدیدات موشکی ایران را از طریق آسمان بغداد پاسخ دهند[14]. شبکه تلویزیونی الجزیره نیز سه روز بعد به نقل از منابع نزدیک به دولت عراق خبر می‌دهد که آمریکایی‌ها حمایت ضمنی خود با حمله هوایی اسرائیل به مقرهای موشکی متحدان ایران در عراق را اعلام کرده اند. چنین فضاسازی‌هایی بیش از آنکه به واقعیات میدانی و سیاسی نزدیک باشد، می‌تواند در راستای ایجاد این نگرش در افکار عمومی عراق باشد که ایران عراق را معبری برای جنگ نیابتی علیه دشمنان خود می‌داند و چنین سیاستی برای عراق آسیب‌زا خواهد بود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]عربستان وارد می‌شود!
علاوه بر تلاش ماه‌های اخیر آمریکا و رژیم صهیونیستی برای اثرگذاری در فضای رسانه‌ای و افکار عمومی عراق، عربستان سعودی نیز مجموعه‌ای از اقدامات خود را برای افزایش قدرت نرم در عراق آغاز کرده است. سعودی‌ها که عراق را عرصه چالش با ایران قلمداد می‌کنند از طرق مختلف در حال سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی و فرهنگی در این کشور هستند. جدای از اقدامات فزاینده عربستان در حوزه‌‌های اقتصادی عراق، این کشور در روزهای آینده اقدام به راه‌اندازی شبکه MBC ویژه عراق خواهد کرد. هدف از راه‌اندازی این شبکه، تولید مجموعه‌های تلویزیونی، موسیقیایی و اطلاع‌رسانی با همکاری هنرمندان عراقی اعلام شده و ویدئوهای منتشرشده از تأسیس آن، نشان از عزم جدی سعودی‌ها برای سرمایه‌گذاری فرهنگی در عراق دارد. البته هم‌اکنون نیز شبکه‌های عربستانی تحولات داخلی عراق را با رویکرد مطلوب خود پوشش می‌دهند که ترور «علا المشذوب» نویسنده عراقی و ادعای برخی رسانهها مانند شبکه الحدث عربستان مبنی بر دست داشتن نیروهای وابسته به ایران در این قتل، نمونه‌ای از این فعالیت‌هاست.
به هرروی فارغ از رقابت‌های منطقه‌ای سعودی‌ها با ایران و ترکیه، افزایش نقشآفرینی عربستان در عراق درحالی که آنها در سال‌های ابتدایی پس از سقوط صدام و به دنبال قدرت‌گیری جریانات شیعی چندان تمایلی برای فعالیت در عراق نداشتند، حائز اهمیت است. ورود هیأتی از مسئولان عربستانی برای بررسي ساخت ورزشگاهی مدرن در بغداد که رسانه‌های سعودی آن را هدیه پادشاه عربستان به عراق دانستند و مشارکت 15 انتشارات از عربستان در ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب بغداد برای نخستین بار، می‌تواند شواهدی از تلاش عربستان برای نقشآفرینی رسانه‌ای و فرهنگی در عراق باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]بایدها و نبایدهای نقشآفرینی ایران
در پاسخ به این پرسش که جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با فعالیت‌های رسانه‌ای رقبای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای خود در عراق چه اقداماتی را باید انجام دهد، دو دسته از پاسخ‌های سلبی و ایجابی را می‌توان مطرح کرد. بدیهی به نظر می‌رسد که رقابت‌های رسانه‌ای و فرهنگی در عراق میان بازیگران مختلف اجتناب‌ناپذیر است، اما بازیگری می‌تواند دست برتر را داشته باشد که گفتمان مطلوب خود را ایجاد کند و در بازنمایی تحولات، رقبا را پشت سر گذارد. جمهوری اسلامی ایران چه بخواهد و چه نخواهد در عراق پساداعش با طیفی از نیروها و بازیگران روبه‌رو است که امکان دارد همسو، خاکستری یا ناهمسو با مواضع ایران باشند. مسئولان و رسانه‌های ایرانی باید بافتار و ساختار جامعه عراق و مختصات فرهنگ سیاسی این کشور را بدانند. رصد دقیق فضای داخلی عراق و جلوگیری از برخی اظهار نظرهای نسنجیده باید در اولویت باشد. مقامات ایرانی در گفتار و رفتار خود باید در بالاترین سطح به حاکمیت و استقلال سیاسی عراق احترام گذارند و از اتخاذ مواضع پیروزمندانه نسبت به سایر بازیگران در عراق خودداری کنند. جمهوری اسلامی ایران می‌تواند و باید در راستای تولید آثار رسانه‌ای ازجمله فیلم و سریال و توزیع مناسب در جامعه عراق فعالیت کند. همکاری با فعالیت‌های فرهنگی آستان‌های مقدسه و تعاملات دانشگاهی با مراکز علمی و دانشگاهی عراق نیز باید مورد توجه قرار بگیرد.
با توجه به تلاش ایران برای شکل‌گیری حشد، کارکرد صحیح و قانونمند این مجموعه، اجرای فعالیت‌های عمرانی و خدمات‌رسانی و پرهیز از درگیری‌های داخلی می‌تواند به تقویت جایگاه ایران در عراق کمک کند. زیرا رسانه‌های ناهسمو با ایران هرگونه خطا در ساختار و سازمان حشد را تا آستانه لزوم انحلال آن پیش می‌برند. ارتباطات چهره به چهره با علما و سران عشایر شیعه و اهل سنت نیز می‌تواند بخشی از راهبرد رسانه‌ای و تبلیغاتی ایران باشد؛ مانند آنچه در دیدار اخیر محمدجواد ظریف با عشایر جنوب عراق مشاهده شد و بازخورد مثبتی در رسانهها داشت.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr6', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr6", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]جمع‌بندی
پژوهش حاضر تلاش کرد تا تحولات رسانه‌ای و فرهنگی اخیر عراق و نقشآفرینی بازیگران مختلف در آن را بررسی کند. در این چارچوب اقدامات آمریکا، رژیم صهیونیستی و عربستان مورد بررسی قرار گرفت و در انتها نیز چند پیشنهاد ساده اما عملی برای نقشآفرینی بهتر ایران در این تحولات ارائه شد. به نظر می‌رسد با توجه به ویژگی‌های خاص فرهنگ سیاسی عراقی‌ها، جمعیت جوان و گسترش استفاده از فضای مجازی از یک‌سو و افزایش تمرکز بازیگران مختلف در افکار عمومی این کشور، جمهوری اسلامی ایران باید راهبردهای فرهنگی و رسانه‌ای خود را تقویت کند.
[1] برای اطلاعات بیشتر ر.ک به: علی‌اکبر اسدی، «دولت-ملت‌سازی در عراق جدید و امنیت ج.ا.ا»، مجله سیاست دفاعی، پاییز 1386، شماره 60، صص 149-121
[2] برای اطلاعات بیشتر ر.ک به: خلیل‌الله سردارنیا، «فدرالیسم و فرهنگ سیاسی در عراق»، فصلنامه روابط خارجی، بهار 1394، شماره اول، صص 190-169
[3] UN World Population prospects
[4] https://population.un.org/wup/Country-Profiles
[5] “Digital in 2018 in Western Asia Part 2 – South-East”, slideshare, published in 3 February 2019, Can be retrieved from the following link:
http://yon.ir/FOpr4
[6] حسن العلوی، شیعه و حکومت در عراق، ترجمه محمدنبی ابراهیمی، تهران: سوره مهر، 1390، چاپ دوم، ص 353.
[7] “Varying head counts of US forces in Iraq stir controversy”, AL-Montor, Published in 29 January 2019, Can be retrieved from the following Link: https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/01/iraq-us-troop-shiite-militias-abdul-mahdi.html
[8] «دیپلماسی عمومی آمریکا در عراق؛ روش‌ها و پیامدها»، وب‌سایت اندیشکده تبیین، منتشرشده در تاریخ 25 اردیبهشت 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://tabyincenter.ir/26138
[9] «تل‌آویو: سال گذشته سه هیأت عراقی به اسرائیل آمدند»، خبرگزاری ایسنا، منتشر شده در تاریخ 17 دی 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.isna.ir/news/97101708765
[10] توییتر ادی کوهن، تحلیل‌گر اسرائیلی
[11] همان.
[12] همان.
[13] برای اطلاعات بیشتر ر.ک به: «پازل عبری برای همراه کردن ملت و دولت عراق با اشغال قدس»، راهبرد معاصر، منتشرشده در تاریخ 6 بهمن 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://rahbordemoaser.ir/fa/news/3452
[14]“Iraqi Airspace is Open for Israel TO Strike Iran”, The Jerusalem Post, , Published in 23 January 2019, Can be retrieved from the following Link: https://www.jpost.com/Opinion/Iraqi-airspace-is-open-for-Israel-to-strike-Iran-578421
