اندیشکده راهبردی تبیین | مرکز تفکر نسل سوم انقلاب

اندیشکده راهبردی تبیین- سوریه کشوری با تنوع نژادی و مذهبی است که جمعیتی بیش از 20 میلیون نفر را در خود جاي داده است. اعراب، نژاد اکثریت و غالب سوریه هستند و کردها، ارمنی‌ها، ترکها، چرکس های آسیان تبار و یهودیان از اقلیتهای نژادی این کشور محسوب می‌شود. کردستان سوریه (به کردی: روژاوا) بخش کردنشین شمال، شمالشرقی و شمالغربی سوریه است که استانهای حسکه، رقه و حلب این کشور را در بر میگیرد. این مناطق شامل سه بخش جزیره، کوبانی و عفرین است که از نظر جغرافیایی از یکدیگر جدا هستند. علاوه بر این شمار زیادی از کردهای سوریه در شهرهای بزرگ حلب و دمشق زندگی میکنند. بر طبق آمارهای مختلف جمعیت کردها در سوریه بین 10 تا 18 درصد کل جمعيت اين کشور تخمن زده شده که بر اين اساس بزرگترین اقلیت غیرعرب سوریه را تشکیل می دهند. بیشتر کردهای سوریه، مسلمان و پیرو مذهب شافعی هستند اما اقلیت هایی از علویان و ایزدیان نیز بین آنان وجود دارد که همگی با لهجه ی کردی کرمانجی صحبت می کنند.

پيشينه

مارس 1916 و در بحبوحه جنگ جهانی اول، انگلستان و فرانسه به طور محرمانه پیمانی منعقد کردند؛ مواد اين پيمان درباره اداره امور کشورهای خاورمیانه بود که به پیمان «سایکس – پیکو» معروف شده است. «سر مارک سایکس» نماینده عالی انگلیس و «موسیو جرج پیکو» نماینده عالی فرانسه در قاهره، خاک عثمانی را بین کشورهاي خود تقسیم کردند.(1) سوریه نیز سال 1920 تحت قیومیت فرانسه قرار گرفت. تدبیر فرانسه این بود که یک سیستم غیرمتمرکز را برای اداره این مناطق در پیش گیرد و قدرت را بین گروه های مختلف تقسیم کند. بخشی از کردها موافق این سیاست بودند، اما ناسیونالیستهای عرب چنین سیستمی را تحمل نمی کردند.

در جریان مناقشه موصل در سال 1925، تنش در روابط ترکیه و فرانسه بالا گرفت و فرانسه از کردهای شرق فرات خواست که به دولت این کشور در جنگ با ترکیه کمک کنند. در مقابل، فرانسه متعهد شد که به حل مسئله کردها در سوریه کمک میکند. در همین راستا فرانسه از حزب «خویبون» و قیام «شیخ سعید پیران» پشتیبانی کرد و سوریه مأمن کردهای فراری از ترکیه شد. سال 1929 قراردادی بین ترکیه و فرانسه به امضاء رسید که به موجب آن مناطقی در مرز سه کشور ترکیه، عراق و سوریه به کردها اختصاص یافت و قلمرو آن به سه استان حسکه (جزیر)، رقه و حلب تقسیم شد.

با آغاز بحران داخلی سوریه از سال 2011، بخشی از کردها در جایگاه مخالف دولت حاضر شدند و علیه حکومت تظاهرات کردند. در این میان گروهی دیگر از کردهاي سوري تحت تأثیر مواضع حزب اتحاد دموکراتیک، راه همراهی با دولت اسد را پیش گرفتند. این فرصتی بود برای احزابی که سالها به خاطر ماهیت کردیشان در انزوا قرار داشتند تا وارد عرصه شوند و اهداف خود را دنبال کنند. از طرفي، گروههای افراطی به‌خصوص داعش و جبهه النصره برای مقابله با قدرت گرفتن کردها به شهرها، روستاها و مردم غیرنظامی کرد حمله ميکردند. اغلب گروه‌های مزبور هنوز هم به‌طور پراکنده و در برخی مناطق به صورت متمرکز به حملات خود علیه کردها ادامه می‌دهند. با اینکه کردهای سوریه رسماً نه از دولت اسد حمایت کرده‌اند و نه از مخالفان وی، اما در ساختمان‌های اداری واقع در این مناطق عکس‌های بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، همچنان خودنمایی می‌کند. در حالیکه سایر مناطق، مخالفان اقدام به پاره کردن عکس‌های بشار اسد و از بین بردن نشانه‌های دولت سوریه کرده بودند. به همین دلیل در سال 2013 برخی از مناطق کردنشین با چراغ سبز دولت سوریه توانستند مناطق نیمه خودمختاری با عنوان کانتون مبتنی بر دموکراسی مستقیم، برابری جنسیتی و پایایی بنا کنند. نیروهای برآمده از این تحولات ازجمله حزب اتحاد دموکراتیک اعلام کردند که قصد جدایی از کشور سوریه و تشکیل یک دولت – ملت کردی را ندارند اما در عوض خواهان دموکراتیزه شدن سوریه بر اساس خط خودمدیریتی دموکراتیک و گذار از دولت – ملت در هر شکل آن (عربی یا کردی) هستند.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

حزب اتحاد دموکراتیک

همزمان با حمله آمریکا به عراق در سال 2003، حزب اتحاد دموکراتیک کردستان سوریه یا همان (PYD) تأسیس شد. این حزب بزرگ‌ترین و فراگیرترین سازمان کردی حاضر در سوریه است. حزب اتحاد دموکراتیک به رهبری «صالح مسلم» بهعنوان شاخه سوری حزب کارگران کردستان ترکيه (PKK) به صورت تاریخی از مریدان و هواداران «عبدالله اوجالان» مؤسس و رهبر PKK، شناخته می‌شود. هسته مرکزي PKK توسط اوجالان در اوايل دهه 1970 در آنکارا بنيان نهاده شد و بعداً به مناطق کردنشين جنوبشرقي ترکيه منتقل گرديد. اين حزب در تاريخ 27 نوامبر 1978 با نام حزب کارگران کردستان با مخفف PKK معرفي و مشي آن بر ايدئولوژي راديکال چپ و مارکسيستي بنا شده است. در دهه 1980 و دوره «حافظ اسد» که روابط گرمي با احزاب کرد عراق و ترکيه داشت، عبدالله اوجالان اجازه يافت تا در دره بقاع و دمشق مستقر شود و از آنجا به عنوان پايگاهي برای فشار به ترکيه استفاده کند. يکي از اختلافات تاريخي ترکيه و سوريه همواره موضوع تقسيم آب فرات بوده است و سوريه بهشدت به اين آب نيازمند است، اما ترکيه بهدليل اينکه موقعيت بهتر و سهم بيشتري از آب فرات دارد، از همکاري در اين زمينه طفره رفته است.(2) در واقع يکي از دلايل پناه دادن به PKK، از سوي حکومت سوريه همين مسئله است. زيرا حضور PKK در چارچوب مرزهاي سوريه و فعاليت آزادانه آن قدرت چانهزني سوريه را در برابر ترکيه بالا برده و نوعي توازن قوا ايجاد ميکرد. با انعقاد قرارداد «آدانا» بين سوريه و ترکيه در اواخر دهه 1990 و اخراج اوجالان از سوريه و دستگيري وي توسط دولت ترکيه، روند قطع رابطه دولت سوريه با PKK تا سال 2003 ادامه يافت، تا اينکه شاخهاي از حزب مزبور به عنوان يکي از احزاب اقماري در سوريه تحت عنوان حزب اتحاد دموکراتيک (PYD) شروع به فعاليت کرد.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

با جدی شدن جنگ در سوریه، حزب اتحاد دموکراتیک با شبکه منسجم، گسترده و دارا بودن نيروهاي شبه نظامی آموزش دیده در اردوگاه‌های PKKدر توافقی با دولت دمشق و به دنبال خروج ارتش سوریه از بیشتر مناطق کردنشین بهویژه مناطق «عفرین»، «کوبانی» و «رأسالعین» اداره این مناطق را بر عهده گرفت. ضمن این‌که در استان حسکه نیز ارتش سوریه صرفاً در شهرهای حسکه و قامشلی باقی ماند و بقیه مناطق را به PYD و شاخه‌های نظامی آن یعنی YPG واگذار کرد. سیطره سرزمینی بر مناطق کردنشین که برای نخستین بار در تاریخ این منطقه رخ می‌داد، ظرفیت فوقالعاده‌ای به حزب اتحاد دموکراتيک بخشید تا از یک طرف بتواند بهصورت گسترده از توده‌های کرد این منطقه نیروگیری کند و از طرف دیگر در مجامع بین‌المللی خود را به عنوان نماینده واقعی کردهای سوریه مطرح سازد(3). با توجه به اينکه منابع و توانمنديها در چارچوبي معنايي صورت ميگيرد، ميتوان منابع و توانمنديهاي حزب اتحاد دموکراتيک کردستان سوريه را به عنوان زمامدار اصلي امور در موارد زير عنوان کرد:

داشتن چارت و تشکيلات اداري و ساختاري؛
داشتن مانيفيست و مرامنامه؛
تشکيلات نظامي منسجم؛
پشتيباني شدن از سوي نيروهاي PKK؛
استفاده از سوي رسانههاي مختص به خود و ارتباط همگاني از اين طريق؛
همراهي و تعامل غيرملموس با نظام اسد؛
مقابله و درگيري با جبهه مخالفان اسد؛
همسايگي با ترکيه؛
همسايگي با کردستان عراق؛
داشتن منابع مالي؛
در اختيار داشتن پايگاه مردمي متوسط در کردستان سوريه؛
داشتن الگوي دوستي و دشمني؛

مهم‌ترین ویژگی حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) به دلیل وابستگی به PKK، ضدیت تام با دولت ترکیه است. PYD که اکنون هدف اصلی عملیات ترکیه در خاک سوریه است، پیش از این در جریان نبرد کوبانی در پاییز ۲۰۱۴ با حمایت آمریکا موفق به شکست داعش شد. این در حالی است که ترکیه در آن زمان با حضور کردهای ترکیه در کنار PYD برای نبرد با داعش مخالفت کرده بود. به همين دليل پس از ورود جدی روسیه به عرصه جنگ سوریه در سپتامبر ۲۰۱۵، حزب اتحاد دموکراتیک تلاش کرد رابطه خود با مسکو را بهبود ببخشد. کردها با بهرهبرداری از حملات هوایی روسیه علیه مواضع گروههای مخالف اسد، موفق به گسترش نفوذ خود در شمال سوریه شدند و کنترل اغلب مناطق مرزی با ترکیه را در اختیار گرفتند.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

امروزه PYD منطقهای را تحت کنترل دارد که تقریباً دو میلیون نفر در آن زندگی میکنند، اما فقط ۶۰ درصد این جمعیت کرد هستند. در کانتون جزیره شرقی و کانتون کوبانی مرکزی کردها اکثریت حداقلی یعنی ۵۵ درصد جمعیت را تشکیل میدهند. از طرفی اين حزب در تلاش است تا سرزمینهایی را که اعراب و کردها با هم در آن مناطق ساکن هستند و حتی برخی مناطق غیرکردنشین را تحت نظر خود بگیرند. این در حالی است که دومین گروه بزرگ کردي سوریه يعني حزب دموکرات کردستان سوریه (PDKS) به عنوان سرسپرده دولت اقلیم کردستان عراق، منتقد عملکرد PYD به دلیل وابستگی به PKK است. این حزب اعتقاد دارد وابستگی و سرسپردگی نسبت به عبدالله اوجالان باعث شده است مسئله کردهای سوریه تحتالشعاع مسائل منطقه‌ای به ویژه دشمنی میان PKK و آنکارا قرار گیرد. PDKS اگرچه در مواضع رسمی خود عملیات ارتش ترکیه در عفرین را محکوم و حتی علیه آن در عراق و اروپا تظاهرات و تجمعاتی را سازماندهی کرد، اما همین حزب در جریان عملیات درعالفرات، از آن حمایت و متقابلاً عملیات غضبالفرات (آزادسازی رقه) را محکوم کرد و آن را ناشی از وابستگی خارجی سران PYD دانست.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

آمريکا

ايالات متحده آمریکا از زمان ورود به بحران سوریه بر روی متغیر کردی سرمایه‌گذاری زیادی کرده است و احزاب کرد سوری نیز هرچند گرایشات چپ‌ دارند، اما به دلیل این‌که در یک بن‌بست ژئوپلیتیکی قرار دارند، تمایل به همکاری با آمریکا پیدا کردند. با خروج احتمالی آمریکا از سوریه، کردها در بین گزینه‌ها‏، تنها می‌توانند به همکاری با نظام سوریه و روسیه و تا حدودی جمهوری اسلامی ایران حساب کنند، زیرا فقط این بازیگران از توان برقراری موازنه با ترکیه به عنوان اصلی‌ترین چالش کردها برخوردار هستند.(4) در واقع اصل کلی برای آمریکایی‌ها این است که کردها یک متغیر وابسته هستند که از آن‌ها بهره‌برداری تاکتیکی ‌کنند، لذا در مبادلات استراتژیکی آمریکا قرار نمی‌گیرد. بنابراین بر اساس شرایط روز تغییر و تحولات تاکتیکی بر صحنه، نوع مناسبات آمریکا حمایت از آنان کم‌ و زیاد شده و این روال ادامه پیدا خواهد کرد. یعنی سطح روابط از این پایینتر نخواهد رفت، اما ارتقا نیز نمی‌یابد. آمریکا همچنین به حمایت‌های خود به صورت ابزاری و مقطعی ادامه خواهد داد اما در حدی نخواهد بود که جایگاه کردهاي سوريه ارتقا پیدا کند.(5) به همين سبب با اعلام خروج نيروهاي نظامي آمريکا از سوريه، روابط دولت بشار اسد با کردهای سوریه به سطح معناداری ارتقاء یافته است. نیروهای دموکراتیک سوریه پذیرفته‌اند تا پرچم سوریه را در برخی مناطق به اهتزاز درآورند و این موضوع به معنای پذیرش حاکمیت دولت قانونی بشار اسد است؛ دمشق نیز حمایت اقتصادی از کردها را در برخی حوزه‌ها در دستور کار قرار داده است.

ترکیه

دولت ترکیه از اولین روزهای اعتراضات در سوریه و سپس آغاز جنگ داخلی در این کشور موضعی سرسختانه علیه بشار اسد، رئیس‌جمهور این کشور اتخاذ کرده است. ترکیه با تشدید خشونتها در سوریه به گروهی از مخالفان اسد (شورای ملی سوریه) پناه داد تا در این کشور به فعالیت بپردازند. آنکارا در ادامه از مخالفان مسلح دولت سوریه (ارتش آزاد سوریه) حمایت کرد. ترکیه همواره از افزایش نفوذ حزب کارگران کردستان ترکیه (PKK) در شمال سوریه بیمناک بوده است. اشغال عفرین بخشی از یک روند بود و ترکیه به مخالفت‌ و تقابل جدی با نهادهای کرد سوری وابسته به PKK پرداخت. از دستگیری صالح مسلم در چک تا ممانعت از حضور کادرهای سیاسی وابسته به PKK در نشست‌های جهانی؛ نشان دهندهي تلاش جدی ترکیه برای مهار PKK در سوریه است.(6) زيرا ترکیه مهمترین عاملی است که به طور جدی از تجزیه سوریه دچار ضرر میشود و تمام توان خود را برای جلوگیری از این اتفاق به کار خواهد بُرد. ترکیه در یک جبهه در حال مبارزه با PKK است و به شدت با جاهطلبیهای سیاسی کردهای سوریه مخالف است و از هرگونه تلاشی برای جلوگیری از ایجاد کرستان سوریه دریغ نکرده است. در واقع عزم ترکیه برای جلوگیری از تشکیل یک مینی کردستان دیگر در نزدیکی مرز خود مثالزدنی است. آنکارا میداند در صورت تشکیل کردستان سوریه، کردهای ترکیه تحریک شده و کشور ترکیه به شدت در خطر تجزیه قرار میگیرد.(8) مخالفت جدی ترکیه با قدرت گرفتن کردهای سوریه باعث شد کردها در اندیشه رویارویی مستقیم با دولت اسد نباشند و همین امر حمایت دولت سوریه در برابر حملات ترکیه به منطقه عفرین را در پی داشته است. البته اگر ترکیه به دنبال تثبیت جایگاه خود و نیروهای همسو با خود در شمال سوریه باشد امکان افزایش چالش میان دمشق و آنکارا وجود دارد.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr6', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr6", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

اظهارات جنگطلبانه مقامات ترکیه در حفظ يا تغيير وضع موجود نقش مهمی دارد. در حالیکه هنوز نیروهای کرد با ارتش سوریه به توافقی نرسیدهاند، آنکارا بارها کردها را تهدید کرده است. همچنین در حالیکه نیروهای آمریکایی هنوز از سوریه خارج نشدهاند، ترکیه از اراده خود برای حمله به کردهای سوریه خبر ميدهد. در این صورت، آمریکا هرگز از سوریه خارج نخواهد شد، زیرا دولت ترکیه برای حفظ قدرت خود از استراتژی جنگ و دشمنی استفاده میکند. رجب طيب اردوغان، رئيسجمهور ترکيه بارها اعلام کرده است که اجازه تشکيل دولت خودمختار کرد در مرزهاي جنوبي کشورش را نميدهد. به همين خاطر نيز در اقدامي پيشگيرانه و براي جلوگيري از خودمختاري مناطق کردنشين بخشهايي از سوريه را در عمليات «سپر فرات» به اشغال خود درآورده است تا از پيوستگي بين مناطق کردنشين دوسوي مرز جلوگيري و ارتباط آنها با يکديگر را قطع کند. شاید یکی از دلایل مهم ترکیه در این موضوع این است که در عین حالی که آمریکا ارتباط خود با کردها و حمایت نظامی از آنان در شمال سوریه را موقت قلمداد می‌کند. اما در برابر روند سیاسی و سازمانی حاکم بر شرق فرات، ممانعتی به عمل نمی‌آورد. در عین حال شواهد نشان می‌دهد که کردها در شرق فرات نمی‌توانند در صورت احتمال حمله ترکیه به شکل جدی بر روی حمایت‌های آمریکا حساب باز کنند. کردهای سوریه به دنبال مخالفت‌های ترکیه قادر نیستند که در مذاکرات صلح بین‌المللی درباره سوریه مشارکت داشته باشند؛ لذا مذاکره با دمشق بهترین گزینه برای آن‌ها محسوب می‌شود.

نتیجه گیری

امروز کردهای سوریه نقش مهمی را در تحولات سوریه بازی میکنند. اگرچه کمترین بخش اخبار بحران سوریه متعلق به کردها است ولی شاید بیشترین نقش در روند آینده سیاسی سوریه، متعلق به آنها باشد. کردهای سوریه از همه طرف در حال جذب شدن و البته به دنبال کسب منافع خود هستند. دولت بشار اسد از طرفی قصد دارد کردها را همچنان از طرف حزب اتحاد دموکراتیک کردهای سوریه (PYD) به سمت خود جذب کند تا در درگیریهای میدانی دشمنی جدید نداشته باشد و همچنین استقلال کردها باعث تضعیف دولت آینده سوریه نشود. نيروهاي مخالف دولت سوريه هم میدانند که تاکنون نتوانسته اند با گروههاي تندرو به پیروزی برسند. اپوزیسیون قطعاً به دنبال جذب سه قومیت بزرگ مذهبی و نژادی کرد، مسیحی و دروزی خواهد بود تا بتواند با استفاده از ظرفیت آنها به هدف خود برسند. البته در طرف مقابل بشار اسد همواره تلاش داشته است تا از ورود قومیتها به این بازی دو طرفه جلوگیری کند. اما کردهای سوریه فقط از این دو سمت جذب نمیشوند. کردستان عراق و مسعود بارزانی به دنبال نزدیکی هر چه بیشتر با کردهای سوریه هستند. اقلیم کردستان عراق در مجاورت با شمال سوریه قرار دارد و از این حیث بسیاری بر این عقیدهاند که مسعود بارزانی به دنبال اتحاد با کردهای سوریه است تا حداقل بتواند، ميني حکومتی به نام کردستان بزرگ تشکیل دهد. اما در آن سمت، حزب کارگران کردستان ترکیه (PKK) که سابقه 28 سال شورش در برابر دولت مرکزی ترکیه را دارد، نسبت به جذب کردهاي سوريه بی علاقه نیست. در واقع کردهای سوریه بین کردهای عراق و ترکیه قرار دارند و میتوانند در آینده نقش کلیدی در منطقه بازی کنند. اين موضوع حساسيت دولت ترکيه در برابر رفتار کردهاي سوريه بهخصوص PYD را بهدنبال داشته است. زیرا ترکیه میداند که با اتحاد کردهای ترکیه و سوریه در خطر تجزیه قرار میگیرد. البته مسئولان حزب اتحاد دموکراتیک کردهای سوریه (PYD) هیچگاه بهصورت رسمی وابستگی خود را به PKK اعلام نکردهاند. ضلع پنجمی که به دنبال جذب کردهای سوریه است کشورهاي غربي هستند. در واقع اتحادیه اروپا و به خصوص آمریکا متهم هستند که در طرحی جامع، خاورمیانه را دو مرتبه ترسیم کردهاند و به دنبال تجزیه شش کشوری هستند که سوریه یکی از آنها است. غربیها با تأثیرگذاری در مناطق کردشنین سوریه و کنترل اوضاع، در زمینه جذب کردهای سوریه بیکار نبودهاند و اقداماتی را انجام دادهاند که شاید مهمترین آن تشکیل مجمع ملی کردستان سوریه (KNAS) باشد.

منابع

رمزي قزاز، مبارزات سياسي و روشنفکري کرد در پايان قرن نوزدهم تا اواسط قرن بيستم، ترجمه احمد محمدي، تهران: نشر احسان، 1379، ص64.
علي باقري دولتآبادي و مهدي ماهيدشتي، «آينده سياسي کردستان سوريه: بيمها و اميدها»، فصلنامه مطالعات سياسي جهان اسلام، 1396، سال ششم، شماره 23.
«جریان‌شناسی گروه‌های سیاسی کرد سوریه؛ کردهای سوریه به کدام سمت می‌روند؟»، خبرگزاری تسنیم، منتشرشده در تاریخ 30 دی 1397، قابل دسترسي در پیوند زیر:

https://tn.ai/1905717