اندیشکده راهبردی تبیین – تیرماه 1396 که تلویزیون دولتی عراق، سقوط داعش در موصل را اعلام کرد، آرام آرام شبح جنگ داخلی از سر مردم عراق کنار رفت تا زمینه‌های آرامش و آبادانی این کشور فراهم شود. سال 97 اما با همه فراز و نشیب‌ها و چالش‌ها و فرصت‌هایش به‌عنوان نخستین سال پساداعش برای عراقی‌ها، دستخوش حوادث و رویدادهای مختلفی بود. براین اساس اهمیت تحولات و روندهای آن از این جنبه مهم بوده که جنگ و منازعه داخلی ناشی از حضور داعش رو به پایان رفته و به جز وجود تعدادی هسته‌های خاموش در برخی نقاط عراق، امنیت به این کشور بازگشته است. رقابت‌های بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و تنش‌های سیاسی و رسانه‌ای اما در عراق پساداعش همچنان تداوم داشته است.

 

الف- تحولات داخلی

1-مسیر پرچالش تکمیل کابینه

اردیبهشت سال 97 چهارمین انتخابات پارلمانی پساصدام و نخستین انتخابات پساداعش در عراق برگزار شد. التهابات و موضع‌گیری‌های پیش از انتخابات، تعدد و تکثر لیست‌ها و اتهام برخی طرف‌ها به دیگران برای پیروی از بازیگران خارجی تنها واقعیت انکارناپذیر این انتخابات نبود. مشارکت حدود 44 درصدی مردم عراق، نمایانگر واقعیت‌های مهم‌تری از جامعه عراق بود که به نظر می‌رسد کمتر دیده، شنیده و فهم می‌شود. به‌عبارت دیگر همه تنش‌ها، ائتلاف‌ها و افتراق‌ها صرفاً برای 44 درصد بود؛ کمتر از نصف واجدین شرایط. مشارکت پایین مردم در انتخابات پارلمانی اردیبهشت اما اهمیت آن را در تحولات بعدی کاهش نداد. فهرست‌های سائرون به رهبری مقتدی صدر، فتح به رهبری هادی العامری، نصر به رهبری حیدرالعبادی، دولت قانون به رهبری نوری المالکی، حکمت ملی به رهبری عمار حکیم، جبهه ملی به رهبری ایاد علاوی و متحدون به رهبری اسامه نجیفی در کنار فهرست‌های کُرد وارد پارلمان عراق شدند. تحولات بعدی درون پارلمان برای تشکیل فراکسیون‌های مختلف و مشخصاً فراکسیون بزرگتر شکل گرفت که البته هنوز و با گذشت حدود چند ماه، هردو فراکسیون الاصلاح و البناء مدعی فراکسیون بزرگتر هستند. به هرروی با جابه‌جایی‌های مکرر و ائتلاف و اختلاف‌های پی در پی، تکلیف فراکسیون‌های پارلمان تا حدودی مشخص شده و سائرون، نصر، حکمت ملی و چهره‌هایی نظیر علاوی و نجیفی در فراکسیون الاصلاح و فتح، دولت قانون و شخصیت‌هایی مانند خمیس الخنجر و فالح فیاض در فراکسیون البناء قرار گرفتند که البته هر دو نفر اخیر ابتدا در ائتلاف‌های طرف مقابل حضور داشتند.

 

 

به هرحال سوم آبان 97 پارلمان عراق برای انتخاب نخست‌وزیر و رأی به وزرای پیشنهادی تشکیل جلسه داد. تا این روز البته رویدادها و وقایع مهمی در فضای سیاست داخلی عراق به وقوع پیوست. مردادماه بود که حیدرالعبادی نخست‌وزیر عراق با ابراز نارضایتی از تحریم‌های آمریکا علیه ایران تأکید کرد عراق از این تحریم‌ها تبعیت می‌کند. سخنانی که با انتقاد شدید بسیاری از شخصیت‌های سیاسی و جریانات داخلی عراق مواجه شد و البته آرزوی وی برای تمدید دوران نخست‌وزیری را بر باد داد. العبادی با این اظهار نظر نشان داد شخصیت سیاسی پخته و باتجربه‌ای نیست. 24 شهریور 97 محمد الحلبوسی با کسب 169 رأی موافق به ریاست پارلمان عراق رسید. رسانه‌های مختلف منطقه‌ای این انتخاب را پیروزی ایران بر رقبا دانستند، زیرا الحلبوسی از فراکسیون «الاصلاح و الاعمار»، فراکسیون جریان سائرون و نصر جدا شده و به فراکسیون البنا پیوسته بود. دوم مهر جلسه پارلمان برای انتخاب رئیس‌جمهور تشکیل شد و برهم صالح از رهبران اتحادیه میهنی کردستان با کسب 219 رأی و با اختلاف زیاد نسبت به رقبا به ریاست‌جمهوری عراق رسید. اما مهم‌ترین رویداد پیش‌رو برای عراق، انتخاب نخست‌وزیر بود. قدرت نخست‌وزیر در انتخاب وزرا و اداره امور کشور و جایگاه نسبتاً تشریفاتی رئیس‌جمهور در قانون اساسی عراق از یک‌سو و حجم ویرانی‌ها و اقدامات بر زمین مانده از سوی دیگر، انتخاب نخست‌وزیر در عراق را مهم‌ترین گام روندهای سیاسی جلوه می‌دهد. در کشاکش مجادلات جریان‌های مختلف برای انتخاب نخست‌وزیر، دفتر آیت‌الله سیستانی مرجع عالی شیعیان در عراق درباره ادعای مخالفت مرجعیت دینی با برخی از شخصیت‌ها برای تصدی پست نخست‌وزیری در عراق گفت: مرجعیت عالی دینی فقط اعلام کرده است که نخست‌وزیر جدید نباید از شخصیت‌های سیاسی باشد که در سنوات گذشته در حکومت بوده‌اند. همین کافی بود تا اسامی افراد مهمی مانند حیدرالعبادی و نوری المالکی کنار بروند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

پس از رایزنی‌های فراوان، 10 مهرماه، عادل عبدالمهدی با حمایت دو فراکسیون بزرگ فتح و سائرون از سوی «برهم صالح»، مأمور تشکیل کابینه جدید عراق شد و سرانجام در سوم آبان 97، پارلمان به وی رأی اعتماد داد. در این جلسه همچنین 14 وزیر منتخب با کسب رأی اعتماد، راهی دولت شدند. انتخاب وزرای دفاع، کشور، فرهنگ، آموزش و پرورش، دادگستری و مهاجرت اما به جلسه بعدی پارلمان موکول شد. کمتر از 2 ماه بعد نوزدهمین جلسه پارلمان عراق 27 آذر 97 با حضور ۲۶۱ نماینده برگزار شد و نمایندگان به وزرای فرهنگ، برنامه‌ریزی و آموزش عالی رأی اعتماد دادند. روند چندپاره رأی اعتماد پارلمان عراق به وزرای پیشنهادی عبدالمهدی 3 دی 97 ادامه یافت و نمایندگان به دو وزیر مهاجرت و آوارگان و آموزش و پرورش رأی اعتماد دادند. این جلسه اما به دلیل مخالفت ائتلاف اصلاح و سازندگی با محوریت سائرون با رأی‌گیری برای انتخاب فالح فیاض به‌عنوان گزینه وزارت کشور و خروج نمایندگان از حد نصاب افتاد. بر این اساس وزارتخانه‌های دفاع، کشور و دادگستری همچنان بدون وزیر و به‌صورت موقت زیر نظر مستقیم نخست‌وزیر اداره شدند. البته تلاش‌ها برای تکمیل کابینه جدید عراق تا لحظه نگارش این مطلب ادامه دارد؛ ازجمله اخباری مبنی بر دیدار قاسم سلیمانی و مقتدی صدر در بیروت یا سفر فالح فیاض به ریاض برای رایزنی با مقامات سعودی و البته تشکیل مکرر جلسات هم‌فکری دو فراکسیون اصلی پارلمان عراق برای توافق بر سر وزارت‌خانه‌های باقیمانده. هرچند خود فالح فیاض نیز در سفری به ریاض، تلاش کرد تا نظر سعودی‌ها را نسبت به تصدی وزارت کشور جلب کند. به نظر می‌رسد مواضع سیاسی فیاض، پیوستن به فراکسیون البناء و حمایت وی از نقش حشد در ساختار سیاسی و امنیتی عراق ازجمله دلایل مخالفت برخی گروه‌ها با وی برای تصدی منصب وزارت کشور باشد.

موضوع بازسازی عراق به‌ویژه مناطقی مانند موصل که ماه‌ها در اشغال داعش بود، اگرچه اولویت مهمی برای مردم و مسئولان عراقی است، اما همچنان در پیچ و خم عدم یکپارچگی سیاسی و اختلافات داخلی این کشور باقی‌مانده است. دولت عراق اگرچه فروش نفت مناسبی دارد و عموماً سهمیه خود در اپک را نیز رعایت نمی‌کند، اما چنددهه ویرانی ناشی از جنگ و استبداد و افراط‌گرایی در این کشور بدون تردید نیاز به سرمایه‌گذاری خارجی را در این کشور افزایش داده است و تعامل اخیر دولت عراق با برخی کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را از چنین جنبه‌ای می‌توان ارزیابی کرد.

 

2-اقلیم کردستان؛ تداوم اختلافات

با وجود برگزاری همه‌پرسی اقلیم کردستان در سال 2017، سال 2018 را می‌توان تداوم اختلافات جناح‌های درونی اقلیم دانست. موضوع همه‌پرسی و اتهام حزب دموکرات به اتحادیه میهنی مبنی برعدم حمایت از استقلال کردها، مدیریت کرکوک و اختلافات در اداره اقلیم و مراکز دولتی، بخشی از اختلافات درونی این منطقه بود. هشتم مهر 1397 انتخابات پارلمانی اقلیم کردستان برگزار شد و براساس اعلام کمیسیون عالی مستقل، حزب دموکرات کردستان با کسب 45 کرسی، بالاتر از حزب اتحادیه میهنی کردستان و جنبش تغییر (جنبش گوران) ایستاد. انتخاباتی که البته از سوی اتحادیه میهنی مورد اعتراض قرار گرفت و باعث شد نتایج آن با تأخیر اعلام شود. روند این اختلافات در اقلیم ادامه داشت تا اینکه بهمن سال جاری توافق مقدماتی برای تعیین رئیس و کابینه جدید اقلیم، تعیین استاندار جدید کرکوک و پست وزارت دادگستری عراق میان یکیتی و پارت صورت گرفت. براساس اعلام رسانه‌ها بر مبنای این توافق، ریاست پارلمان اقلیم کردستان به اتحادیه میهنی خواهد رسید، معاونت اول پارلمان به حزب دموکرات کردستان و معاونت دومی هم برای یکی از اقلیت‌های دینی خواهد بود. همچنین حزب دموکرات کردستان کابینه جدید اقلیم را در اختیار خواهد داشت و مسرور بارزانی هم نخست‌وزیر این کابینه خواهد بود. به نظر می‌رسد گوران نیز درباره تصاحب 12 درصد از مناصب جکومت اقلیم به توافق رسیده است. اگرچه در روزهای بعد و در نشست پارلمان خانم «والا فرید» از حزب دموکرات کردستان عراق به عنوان رئیس(موقت) پارلمان انتخاب شد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

به هرروی پس از ماه‌ها اختلاف میان احزاب اقلیم، مجموعه رویدادها و روندهای پیش و پس از انتخابات پارلمانی نشان داد چالش‌ها و اختلافات احزاب داخلی نه تنها کاهش نیافته، بلکه افزایش نیز یافته است. موضوع تقسیم مناصب و مدیریت‌های اقلیم به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه اختلافات احزاب داخلی، وضعیت نامناسب خدمات عمومی و فساد در این منطقه باعث شده تا بی‌اعتمادی گسترده‌‌ای در اقلیم نسبت به عملکرد جریان‌های داخلی شکل بگیرد.

 

ب- تحولات خارجی

1-نقش‌آفرینی بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در عراق

التهابات و تنش‌های سیاسی و رسانه‌ای سال 97 در عراق تنها منحصر به انتخابات پارلمانی این کشور نبود. ناآرامی‌ها در مناطقی مانند بصره، تلاش رژیم صهیونیستی برای اثرگذاری رسانه‌ای بر افکار عمومی عراق، جنجال حضور نظامیان آمریکایی در برخی شهرهای عراق و تلاش برخی جریان‌ها برای تضعیف حشد ازجمله التهابات این کشور در سال جاری بود. حوادث بصره یکی از این رویدادها بود که تابستان 97 را برای عراقی‌ها خبرساز کرد. اعتراضات مردم این شهر نسبت به ضعف در ارائه خدمات عمومی روز جمعه 16 شهریور و در پنجمین روز موج جدید ناآرامی‌ها به حمله به مراکز مشخصی ازجمله کنسولگری ایران انجامید که حواشی زیادی در فضای رسانه‌ای و افکار عمومی عراق داشت و اخبار و تحولات بعدی نشان‌گر این بود که تلاش‌هایی برای تخریب نقش‌آفرینی ایران در عراق وجود دارد. تلاش‌هایی که بستر آن به دلیل ضعف برخی خدمات مانند برق‌رسانی در بصره دیده می‌شود. انتشار اخباری مبنی بر بازدید سه هیأت عراقی شامل ۱۵ نفر از شخصیت‌های سنی، شیعه و رهبران پرنفوذ محلی از اسرائیل در سال 2018 و توئیت‌های ادی کوهن تحلیل‌گر اسرائیلی و تخریب نقش ایران در عراق در این زمینه قابل اشاره است. ادعای روزنامه جروزالم پست مبنی بر اینکه فضای هوایی عراق برای حمله اسرائیل به ایران باز است و اسرائیلی‌ها ممکن است تهدیدات موشکی ایران را از طریق آسمان بغداد پاسخ دهند نیز بخش دیگری از تلاش رسانه‌های اسرائیلی برای التهاب‌آفرینی در عراق بود.

بازدید مخفیانه ترامپ از پایگاه آمریکا در استان الانبار، انتشار تصاویری از قدم‌زنی نیروهای آمریکایی در خیابان‌های بغداد و عکس گرفتن با شهروندان و خبرهایی از گشت‌زنی چند خودروی نظامی آمریکایی در بزرگراهی در استان بابل عراق هم ازجمله رویدادهایی بود که فضای سیاسی عراق در سال 97 را به خود مشغول کرد. البته اعلام تصمیم ترامپ مبنی بر خروج نیروهای آمریکایی از سوریه و تلاش این کشور برای حضور و نفوذ بیشتر در غرب عراق و مناطقی از اقلیم، چالش دولت عراق در مواجهه با آمریکا محسوب می‌شود. نکته جالب توجه اینکه همچنان آمار دقیقی از تعداد نیروهای نظامی آمریکایی در عراق ارائه نشده و پارلمان عراق در حال رایزنی برای تصویب طرحی برای خروج نظامیان آمریکایی از این کشور است. در مجموع به نظر می‌رسد اهمیت عراق برای ایران به‌عنوان مهم‌ترین مقصد صادراتی، اشتراکات گسترده فرهنگی و مذهبی و تعامل گروه‌های مقاومت با ایران، باعث شده تا آمریکا و اسرائیل در راستای سیاست‌های ضد ایرانی خود، نفوذ و حضور نرم خود در این کشور را افزایش دهند. آنها تلاش می‌کنند تا هزینه ارتباط عراق با ایران را برای این کشور بالا ببرند. در حالت حداقلی این ذهنیت را برای مردم و جریانات سیاسی عراق ایجاد کنند که ایران عامل بی‌ثباتی عراق است و این کشور عراق را به میدانی برای تقابل با آمریکا تبدیل کرده است. در حالت حداکثری نیز به نظر می‌رسد آمریکا به دنبال تضعیف حشد شعبی و انحصار نیروی نظامی عراق در ارتش این کشور است که امکان نفوذ ایران در آن کمتر و نفوذ آمریکا در آن بیشتر است. فشار آمریکا به عراق برای جایگزین کردن برق و گاز وارداتی از ایران را نیز می‌توان بخشی از تقابل آمریکا با ایران در عراق دانست.

علاوه بر آمریکا و رژیم صهیونیستی، عربستان نیز نقش‌آفرینی خود در عراق را در سال 97 افزایش داد. سعودی‌ها که اواخر بهمن سال جاری شبکه MBC ویژه عراق را با تبلیغات بسیاری راه‌اندازی کردند، برنامه‌های گسترده‌ای برای سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی نیز در این کشور تدارک دیده‌اند. سرمایه‌گذاری کشاورزی در استان الانبار، ساخت ورزشگاه، وعده سرمایه‌گذاری ۳۰ میلیارد دلاری به شرط حضور نیافتن شرکت‌های ایرانی در مناقصات ازجمله برنامه‌های عربستان برای گسترش حضور اقتصادی در عراق محسوب می‌شود. کویت، اردن و فرانسه نیز کشورهای دیگری هستند که سال 97 گام‌هایی برای گسترش ارتباطات اقتصادی با عراق برداشتند. توافق گمرکی اخیر اردن با عراق نیز ازجمله تفاهم‌های مهم اقتصادی عراق در سال 97 بود.

تلاش ایران برای تعمیق ارتباط با عراق به‌ویژه در حوزه اقتصادی و سفر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران به عراق نیز از رویدادهای مهم سال 97 بود. ظریف در سفری 5 روزه با بسیاری از مقامات دولت مرکزی و اقلیم دیدار کرد. دیدار با هیأت‌های اقتصادی و توافقاتی درباره تشکیل کمیته لایروبی اروند، مذاکرات لغو روادید، احداث شهرک‌های صنعتی در نقاط مرزی و برنامه‌ریزی برای سفر رئیس‌جمهوری ایران به عراق، بخشی از برنامه‌های سفر ظریف بود. با خروج آمریکا از برجام، بسیاری عراق را ازجمله ریه‌های ایران برای تنفس در فضای تحریم می‌دانند. ایران قصد دارد مبادلات تجاری خود با عراق را به عدد 20 میلیارد دلار در سال برساند که پیشی گرفتن صادرات ایران به عراق از ترکیه، وجود ظرفیت‌های تحقق چنین هدفی را نشان می‌دهد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

ج- دورنمای عراق در سال 98

با توجه به مجموعه تحولات عراق در سال 97 می‌توان انتظار تداوم رقابت بازیگران در سه سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی را در سال 98 داشت. جمهوری اسلامی ایران تلاش خود را برای افزایش صادرات به عراق به‌ویژه در حوزه گاز، برق و خدمات مهندسی انجام خواهد داد و همزمان عربستان و آمریکا تلاش می‌کنند تا با نفوذ اقتصادی، سیاسی و رسانه‌ای از نقش‌آفرینی ایران بکاهند. عربستان در این میان تمرکز ویژه‌ای در عراق دارد که نشانه‌های آن در حوزه‌های اقتصادی و رسانه‌ای اواخر سال 97 آشکار شد. آمریکا اما با کاهش نسبی تمرکز در سوریه به نظر می‌رسد عراق را به‌عنوان حوزه اثرگذاری متمرکز خود انتخاب کرده است. انتقال نیروهای نظامی آمریکایی از سوریه به استان الانبار عراق و اقلیم کردستان در سال 98 نیز ادامه خواهد یافت. آمریکایی‌ها احتمالاً برای کنترل مسیرهای دسترسی تهران به دمشق، عراق را مورد کنترل بیشتری قرار می‌دهند. محور ریاض-واشنگتن همچنین احتمالاً به دنبال اثرگذاری در سیاست داخلی عراق و تضعیف نیروهای طرفدار ایران از طریق تشکیل احزاب و جریان‌های جدید باشند. بنابراین سیاست داخلی عراق سال 98 نیز همچنان غیریکپارچه و تنش‌زا خواهد بود. ائتلاف‌هایی که با هدف تشکیل فراکسیون اصلی پارلمان این کشور در سال 97 شکل گرفت، آن‌چنان شکننده و ناپایدار است که به نظر می‌رسد شاهد تداوم تلوّن سیاسی و گفتمانی در عراق باشیم. تکمیل کابینه عراق البته با توافق سائرون و فتح احتمالاً به نتایج مشخصی برسد. هرچند تا ریشه‌ها و بسترهای شکنندگی جامعه و دولت در عراق ترمیم نشود، شاخ و برگ‌ها چندان اثرگذار نخواهد بود.