اندیشکده راهبردی تبیین – با پایان جغرافیای داعش در عراق، رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای گسترش نفوذ سیاسی-امنیتی، اقتصادی و فرهنگی در این کشور افزایش داشته است. ایران، ترکیه، عربستان، آمریکا و حتی روسیه، چین و حتی رژیم صهیونیستی مهم‌ترین بازیگرانی هستند که البته با اثرگذاری و اهداف متفاوت به نقشآفرینی در عراق پرداخته‌اند. شکنندگی دولت و اثرپذیری ساختار سیاسی عراق از محیط پیرامونی خود، سبب شده تا این کشور به مظروفی تبدیل شود که بازیگران مختلف رقابت خود را در آن شکل می‌دهند. عربستان سعودی در این میان، یکی از بازیگرانی است که تلاش می‌کند تا نقش پررنگ‌تری در عراق پساداعش داشته و ناکامی‌های پیشین خود را جبران کند. سعودی‌ها از ابتدای سال 2016 و پس از بازگشایی سفارت خود در بغداد، علاوه بر برنامه‌ریزی گسترده برای نفوذ سیاسی و فرهنگی در عراق، سرمایه‌گذاری اقتصادی در این کشور را نیز شدت بخشیدند. نوشتار حاضر تلاش می‌کند تا با بررسی چرایی و چگونگی نقشآفرینی اقتصادی عربستان در عراق، اهداف و پیامدهای آن را نیز مورد ارزیابی قرار دهد.
گسترش همکاری‌های اقتصادی با عراق یا رقابت با ایران؟!
با حمله آمریکا به عراق در سال 2003، عربستان یکی از متحدان منطقه‌ای آمریکا بود که از نحوه عملکرد واشنگتن در حمله نظامی به عراق و سرنگونی صدام رضایت نداشت. تحولات سال‌های بعد و قدرت‌یابی شیعیان در حکومت عراق اما نشان داد نگرانی سعودی‌ها چندان بی‌مورد نبوده است. شکل‌گیری قدرت شیعی، افزایش نفوذ ایران و عدم مشارکت بخش‌هایی از اهل سنت در ساختار سیاسی عراق پساصدام، موانع جدی ریاض برای نفوذ در عراق بود. بنابراین سعودی‌ها در سال‌های نخست سقوط صدام، نه می‌خواستند و نه آنچنان می‌توانستند به نقشآفرینی مؤثر در عراق بپردازند. در این شرایط عربستان همچون سال‌های پس از اشغال کویت، روابط دیپلماتیک خود با عراق را برقرار نکرد. این روند البته با فراز و فرودهایی ادامه داشت تا اینکه از ابتدای سال 2016 و با بازگشایی سفارت عربستان در عراق، دوره تازه روابط دو کشور آغاز شد. به نظر می‌رسد سعودی‌ها با تغییر استراتژی خود وارد یک رقابت منطقه‌ای جدی با ایران و سپس ترکیه در عراق شدند. رقابتی که با خروج آمریکا از برجام و تلاش ایران برای گسترش ارتباطات تجاری با عراق به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مقاصد تجاری خود، شدت یافت.
براین اساس سعودی‌ها چالش با ایران را در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دنبال و تلاش کردند تا نفوذ ایران در عراق را محدود کنند. راه‌اندازی شبکه MBC ویژه عراق، حضور پررنگ در حوزه نشر کتاب این کشور و تلاش برای تخریب گروه‌های نزدیک به ایران ازجمله حشد شعبی بخشی از تلاش سعودی‌ها برای نفوذ فرهنگی در عراق بوده است. اثرگذاری عربستان در روند تشکیل دولت عراق که مهم‌ترین بروز آن در انتخابات پارلمانی 2018 این کشور مشاهده شد نیز بخشی از تلاش سعودی‌ها برای نقشآفرینی در عرصه سیاسی عراق بود. فارغ از این دو بعد، دلایل متعددی باعث شده تا عربستان مشارکت در بازسازی عراق پساداعش را در اولویت روابط خود با عراق قرار دهد. به نظر می‌رسد سعودی‌ها این نکته را به درستی درک کرده‌اند که به دلیل عمق اثرگذاری سیاسی ایران در عراق و روابط گسترده چهره‌های سیاسی این کشور با مسئولان ایرانی از یک‌سو و توان پایین تهران برای سرمایه‌گذاری‌های کلان و تأمین مالی پروژه‌های بزرگ عراق از سوی دیگر، نقشآفرینی اقتصادی عربستان در عراق، علاوه بر اینکه کامیابی بیشتری برای سعودی‌ها حداقل در کوتاه‌مدت خواهد داشت، می‌تواند رهگذری باشد برای دستیابی به نفوذ سیاسی و فرهنگی در این کشور. این واقعیت، ریاض را در سال‌های اخیر به سمت گسترش ارتباطات تجاری با عراق سوق داده است.
عربستان تلاش می‌کند تا از نیاز بغداد به بازسازی پس از دهه‌ها مواجهه با استبداد و تروریسم استفاده کند. آمارها نشان می‌دهند پس از تصرف بخش‌های مهمی از خاک عراق توسط داعش، حجم ویرانی‌ها در این کشور افزایش داشته است. براساس آمارهای گروه بین‌المللی بحران، استان‌های الانبار، صلاح‌الدین، کرکوک، نینوا، دیالی و بابل به بازسازی گسترده‌ای نیاز دارند[1]. گزارش بانک جهانی نیز نشان می‌دهد بازسازی و ساخت و ساز حوزه مسکن عراق به بیش از 17 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد. این بخش با 20 درصد آسیب، بالاترین نرخ نیاز به سرمایه‌گذاری را به خود اختصاص داده است. در بخش صنعت این عدد به 12.5 میلیارد دلار می‌رسد. بخش‌های مختلفی ازجمله کشاورزی، نفت و گاز، بهداشت و درمان و آموزش نیز به صرف هزینه‌های هنگفتی برای بازسازی نیاز دارند. از سوی دیگر عراق شکلی از سیاست خارجی را در سال‌های اخیر دنبال می‌کند که براساس آن به دنبال استفاده از ظرفیت‌های همه کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای بازسازی است که می‌تواند راه ورودی برای عربستان باشد. سفرهای برخی مقامات کشورهای متعددی از سراسر دنیا به عراق و قراردادهای همکاری منقعدشده در ماه‌های اخیر نشان از تلاش بغداد برای تعامل حداکثری با سایر کشورها و خروج خود از وضعیتی است که عرصه‌ای برای رقابت بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
این شرایط، موقعیت را برای حضور گسترده اقتصادی عربستان در عراق فراهم کرده است. با توجه به تسلط داعش بر بخش‌های غربی عراق، استان‌هایی مانند صلاح‌الدین، الانبار و نینوا به سرمایه‌گذاری بیشتری برای بازسازی نیاز دارند. براین اساس عربستان ترکیب جمعیتی این استان‌ها را که اکثریت آن‌ها را اهل سنت تشکیل می‌دهند، فرصتی برای حضور و سرمایه‌گذاری اقتصادی می‌داند. ازجمله طرح‌هایی که ریاض در اولویت اجرا قرار داده، سرمایه‌گذاری در یک میلیون هکتار زمین‌‌های کشاورزی استان الانبار است. عربستان همچنین با اجرای طرح توسعه گذرگاه عرعر استان الانبار در ماه‌های آینده، آن را به بزرگترین گذرگاه تبادل بازرگانی میان دو کشور تبدیل خواهد کرد. فعالان اقتصادی و بازرگانان عراقی با استفاده از این گذرگاه، می‌توانند از بنادر عربستان برای مراودات تجاری با کشورهای آفریقایی و حتی اروپایی استفاده کنند. این گذرگاه البته می‌تواند برای عبور زائران عراقی و دیگر کشورها به عربستان نیز مورد استفاده قرار گیرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
سعودی‌ها البته سرمایه‌گذاری اقتصادی خود را محدود به استان‌های سنی‌نشین عراق نکرده‌اند. ریاض با ورود مستقیم به سرمایه‌گذاری در برخی استان‌های شیعه‌نشین عراق، به دنبال رقابت با ایران است. نقشه سرمایه‌گذاری عربستان در عراق که از سوی گروه بین‌المللی بحران منتشر شده، نشان می‌دهد عربستان برای سرمایه‌گذاری در صنایع استان نجف و مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های بغداد، برنامه‌های مهمی دارد. سعودی‌ها هم‌اکنون در بغداد سفارت‌خانه دارند و کنسولگری عربستان در بغداد نیز در آینده نزدیک افتتاح خواهد شد. راه‌اندازی کنسولگری عربستان در بصره و نجف نیز در همین چارچوب قابل ارزیابی است. ریاض همچنین در اکتبر 2017 گام بلندی برای افزایش ارتباطات اقتصادی با عراق برداشت: تشکیل «شورای هماهنگی عربستان و عراق» پس از دیدار حیدرالعبادی، نخست‌وزیر وقت عراق از عربستان. امضای 16 توافقنامه میان دو کشور ازجمله در زمینه مسیر تزانزیت دریایی و هوایی از دستاوردهای این شورا بوده است[2].
ریاض در راستای رقابت با ایران همواره بر این نکته تأکید می‌کند که عربستان برخلاف ایران، سرمایه‌گذاری خود در عراق را با ایجاد اشتغال برای جوانان عراقی توأمان می‌کند. مقامات سعودی همچنین وعده سرمایه‌گذاری 30 میلیارد دلاری در عراق را داده‌اند، مشروط بر اینکه شرکت‌های ایرانی اجازه حضور در مناقصات را نداشته باشند و دوم اینکه مکان‌های سرمایه‌گذاری را سعودی‌ها تعیین کنند. عربستان از تاجران عراقی که ارتباط خود با ایران را قطع کنند، حمایت یارانه‌ای انجام خواهد داد. یکی دیگر از حوزه‌هایی که عراق نیازمندی بالایی در آن دارد، تأمین برق است و جمهوری اسلامی ایران را می‌توان از مهم‌ترین منابع تأمین برق عراق دانست. ایران یک هزار و 200 مگاوات بر ساعت برق به ارزش سالیانه 2 میلیارد دلار به عراق صادر می‌کند. عربستان اما اخیراً اعلام کرده می‌تواند علاوه بر سرمایه‌گذاری در احداث نیروگاه‌های خورشیدی در عراق، صادرات برق به این کشور را با یک‌چهارم قیمت ایران انجام دهد. فروردین سال جاری و در خلال سفر هیأت سعودی به عراق، تفاهم‌نامه‌ای با هدف اتصال شبکه‌های برق دو کشور برای تأمین برق عراق به امضای دو کشور رسید. بنابراین سرمایه‌گذاری عربستان در عراق بر مدار رقابت با ایران می‌گردد. سعودی‌ها هر اقدامی را برای کاهش میزان صادرات ایران به عراق انجام می‌دهند. اسفند سال 97 و تنها ساعاتی پس از پایان سفر رئیس جمهوری اسلامی ایران به عراق، یک هیأت اقتصادی عربستانی وارد بغداد شد. وزیر بازرگانی و سرمایه‌گذاری عربستان از امضای چند توافقنامه اقتصادی و تجاری با عراق خبر داد و گفت روابط تجاری میان پادشاهی سعودی و عراق سال 2018، حدود 25 درصد رشد داشته و صادرات محصولات این کشور به عراق در سال 2018 به 2.6 ملیارد دلار رسیده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
سفر هفت وزیر عربستانی ازجمله وزیر تجارت و سرمایه‌گذاری به همراه حدود یک‌صد نفر از فعالان اقتصادی این کشور به عراق در فروردین سال جاری برای شرکت در دومین اجلاس شورای هماهنگی و اقتصادی عراق و عربستان را می‌توان ازجمله آخرین تلاش‌های عربستان برای گسترش روابط تجاری با عراق ارزیابی کرد. فهرست وزرا و مسئولان سعودی حاضر در این سفر نشان از برنامه‌ریزی گسترده عربستان برای گشودن فصل نوینی در روابط با عراق دارد. راه‌اندازی کنسولگری عربستان در چهار استان عراق ازجمله بغداد، کمک مالی یک میلیون دلاری پادشاه سعودی و ساخت شهرک ورزشی به‌عنوان هدیه به مردم عراق و توافق برای تأسیس شرکت‌های تجاری مشترک ازجمله نتایج این سفر بود
عربستان را باید جدی گرفت!
گسترش حضور اقتصادی عربستان در عراق، واقعیتی است که نباید نادیده گرفته شود. این حضور در سال‌های آینده افزایش نیز خواهد یافت. براساس برخی آمارها، عراق بین 15 تا 20 سال به سرمایه‌گذاری مداوم برای بازسازی نیاز دارد و کشورهایی نظیر چین و ترکیه نیز روابط اقتصادی خود با عراق را گسترش خواهند داد. بنابراین جمهوری اسلامی ایران برای حفظ و گسترش تعاملات تجاری خود با عراق نیاز به راهبردهای بلندمدت و برنامه‌ریزی شده دارد. یکی از نکاتی که می‌تواند در بلندمدت برای روابط تجاری ایران و عراق، خطرناک باشد، تراز تجاری بسیار منفی عراق نسبت به ایران است. در ده ماهه سال 1397 درحالی که صادرات کالا از ایران به عراق بیش از 7.5 میلیارد دلار بوده است، واردات ایران از عراق 51 میلیون دلار بوده است. این آمار اگرچه در کوتاه‌مدت برای ایران سودآور است، اما قاعدتاً در سال‌های آینده مسئولان عراقی را وادار به اتخاذ سیاست‌هایی خواهد کرد تا تراز تجاری بین دو کشور متوازن‌تر شود. بنابراین جمهوری اسلامی ایران از هم‌اکنون باید راهکارهایی را در نظر داشته باشد تا امکان بهتری برای واردات برخی کالاها از عراق فراهم شود. ایران می‌تواند در شرایطی که امکان واردات کالای مشابه از عراق و کشور دیگری وجود دارد، اولویت را به صادرکننده عراقی بدهد. بسیاری از رسانه‌های سعودی پس از سفر رئیس‌جمهور ایران به عراق با مقایسه آمارهای صادرات و واردات دو کشور به یکدیگر تلاش کردند تا ایران را به سوء استفاده از شرایط اقتصادی عراق متهم کنند. بنابراین ایران باید شرایطی را فراهم کند تا طرف عراقی نیز منافع مشخصی از تجارت با ایران داشته باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
علاوه براین عربستان سعودی همواره بر این نکته تأکید داشته که اجرای پروژه‌های خود در عراق را منوط به ایجاد اشتغال برای جوانان عراقی می‌کند، در حالی که ایران صرفاً به سود اقتصادی می‌اندیشد. واقعیت آن است که ایران در کنار صادرات کالا و انرژی -برق و گاز- به عراق، باید بخشی از توان خود را به اجرای پروژه‌های عمرانی در این کشور اختصاص دهد. بسیاری از شرکت‌های خصوصی ایرانی را می‌توان یافت که در صورت حمایت دولت ایران برای در اختیار گرفتن پروژه‌های مختلف در عراق، می‌توانند به ارائه خدمات فنی و مهندسی در این کشور بپردازند. ویرانی‌های ناشی از جنگ داخلی، باعث شده تا شهرهای مختلف این کشور در حوزه‌هایی نظیر ساخت راه و جاده، پل، معابر خیابانی، فضای سبز و … نیاز به سازندگی داشته باشند. دولت ایران می‌تواند با رایزنی با مقامات عراقی و ارائه برخی تسهیلات به شرکت‌های داخلی، زمینه حضور پیمانکاران ایرانی را در عراق فراهم کند. این شرکت‌ها نیز می‌توانند بخشی از نیروی کار خود را از کارگران محلی تأمین کنند. تحقق این موضوع از یک‌سو باعث چندجانبه شدن درآمدهای صادراتی ایران از عراق می‌شود و از سوی دیگر نفوذ اقتصادی و فرهنگی ایران در عراق را به‌عنوان همسایه‌ای که فعالیت‌های سازندگی انجام می‌دهد و همزمان از جوانان عراقی نیز استفاده می‌کند، افزایش می‌دهد.
نتیجه‌گیری
عربستان سعودی در سال‌های اخیر و با گسترش رقابت‌های منطقه‌ای خود با ایران، تلاش کرده تا نفوذ و حضور سیاسی، فرهنگی و اقتصادی خود در عراق را افزایش دهد. با توجه به اثرگذاری سیاسی ایران در تحولات سیاست داخلی عراق، به نظر می‌رسد سعودی‌ها بیشترین تلاش خود را برای گسترش ارتباطات تجاری خود با عراق انجام می‌دهند. پروژه‌ها، اقدامات و پیشنهادهای ریاض به بغداد برای ارتقای سطح همکاری‌های اقتصادی، نشان می‌دهد عربستان روابط تجاری با عراق را از عینک رقابت با ایران می‌بیند. تشکیل شورای هماهنگی اقتصادی عراق و عربستان و رشد 2.5 برابری مبادلات تجاری دو کشور از سال 2017 تاکنون، نشان‌دهنده تلاش عربستان برای نقشآفرینی مؤثرتر در اقتصاد عراق است. در این شرایط اگرچه میزان مبادلات تجاری ایران و عراق بسیار بیشتر از عربستان و عراق است، اما شکل‌گیری گفتمان جدید در سیاست خارجی عراق مبنی بر اولویت دادن بازسازی کشور به قرارگیری در رقابت‌های سیاسی و منطقه‌ای، روند سرمایه‌گذاری سعودی‌ها در عراق را می‌تواند به تهدیدی بالقوه برای منافع ایران تبدیل کند.
بنابراین ایران برای حفظ و ارتقای مبادلات تجاری خود با عراق، باید نقشه راه مشخصی را تدوین و اجرا کند. ایجاد فرصت‌هایی برای صادرکنندگان عراقی با هدف کاهش عدم توازن در تراز تجاری دو کشور، فراهم کردن بسترهای حضور پیمانکاران ایرانی در عراق برای اجرای پروژه‌های عمرانی و استفاده از نیروی کار عراقی و هوشیاری نسبت به ورود عربستان به حوزه‌های صادراتی مهم ایران به عراق ازجمله برق، می‌تواند بخشی از راهبردهای ایران باشد. ایران باید در میان مردم و مسئولان عراقی، بیش و پیش از آنکه کشوری صادرکننده کالا و محصولات شناخته شود که به دنبال استفاده از بازارهای عراق برای تنفس در فضای تحریم است، همسایه‌ای دانسته شود که با اجرای پروژه‌های عمرانی مختلف، ایجاد زمینه‌های اشتغال برای جوانان عراقی و ارائه خدماتی مانند ساخت نیروگاه، به‌دنبال تحقق منافع دو کشور است.
منابع:
[1] https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/iraq/186-saudi-arabia-back-baghdad
[2] https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/02/iraq-saudi-iran-rapprochement.html
