اندیشکده راهبردی تبیین – عربستان سعودی به عنوان یکی از اثرگذارترین بازیگران بر نظم منطقه‌ای در غرب آسیا، رویکردی سه سطحی را در منطقه و محیط پیرامونی خود دنبال می‌کند: هژمونی‌گرایی سخت در شبه جزیره عربی، برتری‌جویی عمدتا نرم در جهان عرب و موازنه‌گرایی در غرب آسیا. با روی کار آمدن ملک سلمان و با توجه به محوریت یافتن محمدبن سلمان در ساختار قدرت عربستان، رویکرد تهاجمی و فعالانه جایگزین محافظه کاری سابق شد. سال 1397 را می‌توان اوج تصمیمات و اقدامات خودسرانه بن سلمان نامید. اقداماتی که محصول جوانی، بی تجربگی و روحیات شخصی بن سلمان از یکسو و چراغ سبز ترامپ به عنوان پشتیبان و شریک عربستان از سوی دیگر است. هر چند این اقدامات در نهایت برای عربستان هزینه زیادی را به لحاظ سیاسی و روانی در پی داشت، اما نتوانست به تغییرات گسترده‌ و عمیق در ساختار مدیریتی این کشور منجر شود. مهم ترین تحولات عربستان سعودی در سال 1397 به همراه دورنمای این کشور در سال 1398 در ادامه می‌آید.

 

الف- تحولات داخلی

1-افتتاح سینما

اولین سینمای عربستان سعودی، بعد از 40 سال و در تاریخ 30 فروردین 97 در ریاض و با نمایش فیلم هالیوودی پلنگ سیاه بازگشایی شد. در مراسم افتتاحیه از بیش از 600 نفر شامل اعضای خانواده سلطنتی، نمایندگان تجار و بازرگانان، روزنامه نگاران معروف، نویسندگان و شخصیت‌های عمومی دعوت به عمل آمد. سازماندهی این رویداد به عهده شرکت معروف آمریکایی AMC Entertainment Holdings به همراه شرکت‌های سعودی Saudi Development and Investment Entertainment Company بود. وزیر فرهنگ عربستان تصمیم دارد 350 سینما را تا سال 2030 افتتاح کند. دولت عربستان برنامه سرمایه‌گذاری 64 میلیاردی در زمینه‌های تفریحی وسرگرمی را در دستور کار خود قرار داده است.(1) توجه به سینما، به زعم حاکمان عربستان، نمادی از توسعه فرهنگی است.

 

 

2-اجازه رانندگی به زنان

عربستان سعودی به عنوان تنها کشور جهان که رانندگی زنان در آن ممنوع بود، در تاریخ 3 تیرماه 1397 این ممنوعیت را عملا لغو کرد و زنان بسیاری در این کشور برای نخستین بار پشت فرمان نشسته و رانندگی کردند و حتی تلویزیون دولتی عربستان نیز اقدام به پخش تصاویر و پوشش رانندگی قانونی زنان در این کشور نمود. همزمان با این اتفاق، پلیس‌های زن راهنمایی و رانندگی هم در عربستان فعالیت خود را شروع خواهند کرد. برای سالیان متمادی طرفداران حقوق زنان و فعالانی که به دنبال برداشتن منع قانونی رانندگی زنان در عربستان بودند، از سوی دولت دستگیر و به حبس‌های طولانی مدت محکوم می‌شدند.(2)

 

3-تغییرات در کابینه

در تاریخ 6 دی‌ماه 1397، «ملک سلمان» پادشاه عربستان با دستور سلطنتی نسبت به انجام تغییراتی در کابینه این کشور اقدام کرد. نخستین تغییری که چشم رسانه‌های جهان را گرفت، برکناری «عادل الجبیر» از سمت وزارت خارجه و جایگزین کردن او با «ابراهیم العساف» بود که پیش از این وزیر دارائی بود و در موج بازداشت شاهزاده‌ها و مقامات عالی‌رتبه سعودی توسط کمیته تازه تأسیس مبارزه با فساد، برای مدتی در بازداشت به سر برد و در ژانویه 2018 آزاد شد. «عادل‌الجبیر» نیز به سمت وزیر مشاور در امور خارجه گماشته شد. از دیگر تغییرات کابینه، انتخاب «ترکی‌الشبانه» به عنوان وزیر اطلاع‌رسانی و «حمد آل شیخ» به عنوان وزیر آموزش بود. «سلطان ‌بن‌ سلمان» از ریاست هیأت گردشگری برکنار و به ریاست آژانس فضانوردی منصوب شد. «مساعد العیبان» نیز به سمت مشاور امنیت ملی انتخاب شد. ملک سلمان دو شورای عالی پادشاهی را هم که بر امور اقتصادی و امنیتی نظارت دارند، خانه‌تکانی کرد.(6) ریاست این دو شورا به دست ولیعهد سعودی است و اختیارات او به عنوان معاون نخست‌وزیر و وزیر دفاع دست‌نخورده ماند. این تغییرات، قدرت بن سلمان را بیش از پیش تحکیم می‌کند، چون مشاوران و اعضای خاندان سلطنتی که نزدیک به او هستند، منصوب شدند. دستور «ملک سلمان» به از سرگیری فعالیت شورای امور سیاسی و امنیتی به ریاست «محمدبن سلمان» و  انتخاب « عبدالله بن بندر» از شاهزاده‌های نزدیک به ولی‌عهد به عنوان فرمانده گارد ملی و استمرار کنترل «بن سلمان» بر سه نهاد اصلی نظامی عربستان نشان داد که وی همچنان بخت اصلی پادشاهی این کشور بعد از «ملک‌‌ سلمان» است.(7)

 

2-تحولات خارجی

1-2-برگزاری اجلاس بیست و نهم سران عرب در ظهران

اجلاس بیست و نهم سران عرب در تاریخ 15 آوریل 2018 در شهر ظهران عربستان و در مرکز فرهنگی بین المللی «ملک عبدالعزیز» برگزار شد. «ملک سلمان» برای این‌که نشان دهد موضوع «قدس» یک قضیه محوری در جهان عرب محسوب می‌شود، اجلاس بیست و نهم را به نام «قدس» نام‌گذاری کرد.  شهر ظهران از مهم‌ترین شهرهای اقتصادی و نفتی عربستان و از نخستین شهرهایی است که طراحی پروژه‌های توسعه در آن صورت گرفته و بزرگترین شرکت نفتی دنیا را در خود جای داده است. این شهر با فاصله 155 مایلی، نزدیک‌ترین شهر عربستان به ایران محسوب می‌شود.(3) در این اجلاس از مجموع 22 نفر سران عضو اجلاس، 6 نفر شامل پادشاه مغرب، رئیس جمهور سوریه، امیر قطر، پادشاه عمان، رئیس جمهور الجزایر و امیر امارات حضور نداشتند، اما مقاماتی از سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی مانند «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل، «موسی فکی» رئیس کمیسیون اتحادیه آفریقا، «فدریکا موگرینی» نماینده عالی سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا، «یوسف العثیمین» دبیرکل سازمان همکاری اسلامی و «مشعل السلمی» رئیس پارلمان عربی حضور داشتند و در مورد قضایای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، امنیتی کشورهای عربی و در رأس آن‌ها قضیه فلسطین و سپس جولان اشغالی سوریه، تحولات سوریه، لیبی، یمن، سودان، سومالی و اختلافات امارات با ایران بر سر جزایر سه‌گانه، بحث و تبادل نظر شد. در نهایت بحرین از میزبانی اجلاس سی‌ام سران عرب عذرخواهی کرده و پرچم آن را به تونس تحویل داد.(4)

 

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

2-2-قتل جمال خاشقچی

«جمال خاشقچی» روزنامه نگار، مقاله نویس و نویسنده اهل کشور عربستان سعودی و از منتقدان نحوه حکمرانی در عربستانِ سلمانی بود که در روزنامه «واشنگتن پست» نیز مطلب می‌نوشت. وی در 2 اکتبر سال 2018 پس از مراجعه به کنسولگری عربستان در استانبول ترکیه ناپدید شد. شواهد مختلف نشان می‌داد که وی به قتل رسیده و جسدش نیز تکه تکه شده  و سپس در قالب بسته‌هایی از کنسولگری خارج شده است. در تاریخ 19 اکتبر 2018 تلویزیون عربستان پس از دو هفته سکوت، قتل جمال خاشقچی را در داخل کنسولگری عربستان تأیید و ادعا کرد که وی در یک مشاجره تصادفی کشته شده است. اما با بالا گرفتن اعتراضات و فشارهای بین‌المللی عربستان مجبور به انجام تغییراتی در کابینه و برکناری و محاکمه برخی افراد به جرم دست داشتن در قتل خاشقچی شد تا از این طریق فضای حاکم را تلطیف نماید، اما به رغم مقاومت عربستان در برابر فشارها، افشاگری و پافشاری ترکیه از یکسو و استمرار پوشش رسانه‌ای این موضوع در غرب سبب شد تا کاخ سفید، مقامات ریاض را به برخی تغییرات داخلی و پذیرش مذاکرات یمنی در سوئد وادار سازد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

3-نشست شورای همکاری خلیج فارس در ریاض

اجلاس سالانه رهبران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در تاریخ 19 آذرماه 1397 و بدون حضور امیر قطر برگزار شد. با وجود دعوت رسمی عربستان سعودی از «شیخ تمیم‌ بن حمد‌آل‌ثانی» امیر قطر، اما وی حاضر به شرکت در این نشست نشد و معاون وزیر خارجه را به نمایندگی از خود به این اجلاس فرستاد. تمرکز اصلی این نشست بر روی ایران و تروریسم بود و «ملک سلمان» پادشاه عربستان با متهم کردن ایران به اتخاذ سیاست‌های تهاجمی و مداخله در امور کشورهای عربی، خواستار وحدت کشورهای عضو برای مقابله با ایران و گرفتن تضمین‌هایی بابت برنامه هسته‌ای این کشور شد. این نشست به طور ملموس تحت‌الشعاع جنگ یمن، بحران خلیج فارس(تحریم قطر) و قتل جمال خاشقچی قرار داشت و توان عربستان سعودی را برای راهبری این نهاد منطقه‌ای به چالش کشیده بود.(8)

4-قطع روابط با کانادا

عربستان سعودی در تاریخ 14 مردادماه 1397 و به دنبال انتقادهای مکرر دولت کاندا از وضعیت حقوق بشر در عربستان، اقدام به اخراج سفیر کانادا از این کشور و تعلیق تمامی روابط بازرگانی، معاملات و سرمایه‌گذاری‌های کانادا در عربستان کرد. در این اقدام، به سفیر کانادا 24 ساعت فرصت داده شد تا از عربستان خارج شود و سفیر عربستان در کانادا نیز برای رایزنی به ریاض فراخوانده شد. سخنگوی وزارت خارجه کانادا در واکنش به این اقدام ریاض، ضمن ابراز نگرانی شدید از تعلیق روابط تجاری دو کشور، بر تداوم مواضع حقوق بشری کانادا در قبال عربستان سعودی تأکید کرد. «کریستیا فریلند» وزیر امور خارجه کانادا در 11 مرداد 1397 با واکنش نسبت به زندانی شدن «سمر بداوی» فعال حقوق زنان در عربستان، آن را بسیار هشدار دهنده توصیف کرده بود.(9)

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

5-حضور بن‌سلمان در نشست گروه 20 در آرژانتین

ولیعهد سعودی برای رهایی از فشار جهانی پس از قتل فجیع جمال خاشقچی روزنامه نگار منتقد آل سعود در کنسولگری عربستان در آنکارا و قبل از رفتن به نشست “گروه 20” با سفر به کشورهای دوست، درصدد کاستن از فشارهای روحی و روانی بود تا بتواند آمادگی حضور در این نشست را کسب کند. وی سفر خود را از امارات آغاز و سپس به بحرین، مصر، تونس و از آن‌جا به اجلاس گروه 20 در شهر «بوینس آیرس» آرژانتین رفت. هر چند این کشورها دوست و هم‌پیمان عربستان محسوب می‌شدند، اما «بن سلمان» در غالب این کشورها با اعتراضات مردمی مواجه شد. از زمان اعلام سفرهای دوره‌ای ولیعهد سعودی، موجی از اعتراض‌ها در شبکه‌های اجتماعی علیه این سفرها شکل گرفت، به طوری که مصری‌ها در شبکه های اجتماعی با راه انداختن هشتگ‌هایی علیه سفر محمد بن سلمان که متهم به آمریت قتل “جمال خاشقچی”، روزنامه‌نگار عربستانی منتقد خاندان سعودی است، موضع گرفتند. مردم تونس او را خون‌ریز و جانی نامیدند و مقامات مغرب نیز از پذیرش و میزبانی وی سر باز زدند.  محمد بن سلمان در اجلاس گروه 20 نیز با برخورد سرد رهبران کشورها مواجه شد. شدت این بی‌اعتنایی‌ها به گونه‌ای بود که احساس تنهایی و آشفتگی محمدبن سلمان در لحظه گرفتن عکس یادگاری سران گروه20 به وضوح قابل مشاهده بود.(10)

6-تأسیس اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ و خلیج عدن

«عادل الجبیر» وزیر خارجه عربستان سعودی، در نشست وزرای خارجه کشورهای عربی و آفریقایی از تأسیس اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ و خلیج عدن پرده برداشت. هدف این اتحادیه همکاری‌های اقتصادی، امنیتی به منظور تسهیل دریانوردی و تجارت بین الملل اعلام شد. از اهداف مهم عربستان در پی‌گیری این طرح، می‌توان به مقابله با نفوذ ترکیه- قطر و ایران در دریای سرخ نام برد. عربستان به دنبال راهکاری مؤثر جهت مقابله با نفوذ ترکیه – قطر و احیای مجدد نفوذ خود در میان حکام و ملل آفریقایی، ایجاد اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ  را مدنظر قرار داده است تا از این طریق هم یک نظم و نسق قانونی به روابط  اعضای اتحادیه ببخشد و هم محدودیت‌هایی را بر روابط این کشورها با کشورهای رقیب عربستان اِعمال نماید. البته نباید از همسویی منافع و سیاست‌های عربستان با رژیم صهیونیستی در منطقه غرب آسیا به عنوان عاملی مؤثر در طراحی و پیاده‌سازی این طرح هوشمندانه غافل بود. همچنین عربستان سعودی که با مدیریت ایران بر تنگه هرمز دچار نوعی تنگنای ژئوپولتیک شده و تسلط احتمالی نیروهای یمنی نزدیک به ایران بر تنگه «باب المندب»  نیز نگرانی‌های این کشور را مضاعف ساخته، خود را ناگزیر به واکنش مناسب و سریع در این زمینه می‌دید که پروژه تشکیل اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ و خلیج عدن نیز در همین راستا قابل تحلیل است. این اتحادیه متشکل از کشورهای مصر، سودان، یمن، سومالی، جیبوتی و اردن به رهبری عربستان است.(11)

 

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr6', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr6", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

7-قرارداد 15 میلیارد دلاری سامانه موشکی «تاد» با آمریکا

در روز 4 شنبه  هفتم آذرماه 1397، وزارت خارجه آمریکا از نهایی شدن قرارداد فروش 44 سامانه موشکی «تاد» و تجهیزات جانبی آن به ارزش 15 میلیارد دلار به عربستان سعودی خبر داد. «تاد» یک سامانه پدافند هوایی با ارتفاع بالا بوده و در زمره سامانه موشکی ضد بالستیک قرار دارد که توسط شرکت «لاکهید مارتین» ساخته می‌شود. این توافق در حالی صورت گرفت که به دنبال قتل «جمال خاشقچی» و احتمال دست داشتن «محمدبن سلمان» در این ماجرا و همچنین وضعیت ناگوار انسانی در یمن، فشارهای زیادی از سوی برخی قانون‌گذاران آمریکایی برای توقف فروش سلاح به عربستان سعودی در جریان بود، اما «جیمز‌متیس» وزیر دفاع وقت و «مایک پمپئو» وزیر خارجه آمریکا برای حفظ قرارداد تسلیحاتی 120 میلیارد دلاری با عربستان سعودی، به کنگره رفتند و در برابر فشارهای داخلی و جهانی برای مجازات عربستان، از این متحد خود دفاع کردند.(12)

 

ج-دورنمای عربستان سعودی در سال 1398

به نظر می‌رسد که با توجه به رویکرد فعلی عربستان، روندهای ذیل در سیاست داخلی و منطقه‌ای عربستان در سال 1398 پررنگ باشد: 

– تلاش برای توسعه روابط استراتژیک با رژیم صهیونیستی به منظور مقابله با قدرت ایران در منطقه، مهار گروه‌های اسلام‌گرا و تقویت ائتلاف‌های عربی تحت رهبری خود.

– حضور هرچه بیشتر در عراق از طریق سرمایه‌گذاری در بخش‌های زیربنایی و  خدماتی این کشور.

– افزایش تحرکات منطقه‌ای با هدف ناامن سازی مرزهای ایران و وارد کردن کشورهای غیر عربی همچون پاکستان به اردوگاه عربستان.

– تداوم جنگ در یمن و رویارویی بیشتر عربستان با انصارالله در مرزهای خود.

– تلاش برای پیشبرد نسبی پروژه‌های اصلاحاتی در داخل (به ویژه پروژه ساخت شهر نیوم) به رغم خارج شدن سهام آرامکو از برنامه تأمین مالی چشم انداز 2030.

 

منابع

1- افتتاح اولین سینما پس از 40 سال در عربستان، اسپوتنیک، منتشر شده در تاریخ 19/04/2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://ir.sputniknews.com/world/201804193495374

2- زنان عربستان رسما پشت فرمان نشستند، یورونیوز، منتشر شده در تاریخ 24/06/2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://fa.euronews.com/2018/06/24/women-in-saudi-arabia-rushed-to-get-their-driving-licence

3-لمحات من القمة العربیة ال29 فی ظهران بالسعودیة، RTعربی، منتشر شده در تاریخ 15/04/2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://arabic.rt.com/middle_east/938521

 

4- القمة العربیة ال2 تنطلق الیوم فی ظهران، سایت المسلم، منتشر شده در تاریخ 16/04/2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

http://almoslim.net/news/287370

5-جمال خاشقچی، مشرق نیوز، منتشر شده در تاریخ 18 مهر ماه 1397، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://www.mashreghnews.ir/news/901058

 

6-تغییرات در کابینه عربستان سعودی، یورونیوز، منتشر شده در تاریخ 27/12/2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://fa.euronews.com/2018/12/27/saudi-king-orders-formation-of-new-political-change

7-واکاوی تغییرات در عربستان/ هدف بستن همه روزنه‌های خطر است، خبرگزاری مهر، منتشر شده در تاریخ 7 دیماه 97، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://www.mehrnews.com/news/4497357

 

8- نشست شورای همکاری خلیج فارس؛ غیبت امیر قطر، تمرکز بر تحریم‌های ایران، یورونیوز، منتشر شده در تاریخ 9/12/2018، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://fa.euronews.com/2018/12/09

 

9-واکنش کانادا به اخراج سفیر این کشور از عربستان سعودی، خبرگزاری فارس، منتشر شده در تاریخ15/5/97، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://www.farsnews.com/news/13970515000354

10- بن سلمان در جستجوی آبروی بر باد رفته؛ از سفر به آرژانتین تا موریتانی و الجزایر، شبکه العالم، منتشر شده در تاریخ 11 آذر ماه 1397، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://fa.alalamtv.net/news/3927896

11-تشکیل اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ، بهمن شمسی، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بررسی در پیوند زیر:

تشکیل اتحادیه کشورهای ساحلی دریای سرخ؛ اهداف و پیامدها

 

12-آمریکا 15 میلیارد دلار تسلیحات به عربستان می‌فروشد، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، منتشر شده در تاریخ 08/09/1397، قابل بررسی در پیوند زیر:

http://www.irna.ir/fa/News/83116467