اندیشکده راهبردی تبیین – ایالات متحده آمریکا از ابتدای پیدایش نفت در غرب آسیا، همواره در روابط خود با ایران دارای حساسیت ویژه و منحصر بفرد بوده است. این حساسیت گاه به صورت نزدیکی روابط در دوره رژیم پهلوی و به تبع آن آمادگی شرکت‌های نفتی آمریکا برای توسعه میادین نفتی ایران و گاه نیز  به صورت تحریم‌های گسترده نفتی در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی خود را نمایان ساخته است. تحریم‌هایی که بیشتر با اهداف سیاسی و به صورت دست‌کاری و دخالت در فعالیت‌های اقتصادی و تجاری کشورمان در عرصه بین‌المللی و در راستای ناگزیر کردن جامعه ایران به تغییر سیاست‌های خود و هم‌راستا شدن با سیاست‌های آمریکا شروع شده و به تدریج بر دامنه آن افزوده شده است. گستردگی بخش نفت در ایران، وابستگی تکنولـوژیکی بـه فناوری‌های نوین اکتشاف، توسعه و تولید نفت و نیاز مبـرم کشـورمان بـه درآمـدهای ارزي حاصل از صادرات نفت سبب گردیده است تا ایـن بخـش بـه عنـوان حوزه‌ای کلیدی در راستای تأثیرگذاری بیشتر تحریم‌ها از سوي ایالات متحده آمریکا مورد استفاده قرار گیرد[1]. دولت آمریکا تحریم‌های نفتی اخیر خود بر علیه کشورمان را با هدف به صفر رساندن صادرات نفت و محروم کردن ایران از درآمدهای ارزی حاصل از فروش نفت شدت بخشیده است. در این میان عربستان سعودی در نقش بازوی قدرتمند منطقه‌ای ایالات متحده و جبران کننده نیاز بازار پس از لغو معافیت‌های خرید نفت ایران معرفی شده است که این نوشتار به بحث امکان سنجی توان و ظرفیت تولید عربستان در راستای ایفای نقش محوله خواهد پرداخت.

 

 

وضعیت میادین نفتی عربستان و توان تولید آن‌ها

عربستان سعودی سال‌هاست که ادعا می‌کند از نظر «میزان ذخایر» و «ظرفیت تولید» نفت‌خام در رتبه اول جهانی قرار دارد، اما سیاست مقامات سعودی در مواجهه با سؤالات کارشناسان و متخصصان منطقه‌ای و بین‌المللی، همواره ارائه پاسخ‌های مبهم و یا اغراق‌آمیز بوده است. از آنجا که سیاست‌های انرژی عربستان در طول دهه‌های متمادی با منافع غرب و آمریکا هم راستا بوده، اکثر مراکز بین‌المللی انرژی سعی دارند با پوشش گسترده ادعاهای عربستان، این کشور را به عنوان رهبر بازار نفت و کنترل‌کننده اوپک معرفی نمایند. روند تاریخی تولید نفت عربستان از ابتدا تا کنون نشان می‌دهد که این کشور به دلایل مختلف و در برهه‌های زمانی متعدد، مجبور به افزایش شدید تولید نفت‌خام خود شده است که نتیجه آن آسیب جدی به توان تولید صیانتی، افت نرخ تولید نفت‌خام و افزایش میزان آبِ موجود در نفت استخراجی این کشور بوده است. در طول دهه 1970، «آژانس بین المللی انرژی» اعلام کرد که با وجود پیر شدن چاه‌های نفتی عربستان و ناتوانی آن‌ها برای یکه‌تازی و مانور همچون دوران جوانی، اما همچنان قادر به تولید نفت در سطح قابل توجه و برای سالیان متمادی خواهند بود. به دنبال این گزارش، شرکت آرامکو مدعی شد که طی سال‌های آتی قادر به تولید 20 تا 25 میلیون بشکه در روز خواهد بود، اما به دلیل در پیش گرفتن سیاست تولید حداکثری از میادین نفتی و نفوذ آب به چاه‌ها، این هدف را به 16 میلیون بشکه در روز کاهش داد و در ادامه نیز، با استمرار مشکلات تولید نفت در این میادین، مقرر شد تا زمان کشف میادین جدید نفتی که از ذخیره قابل ملاحظه‌ای نیز برخوردار باشند، این برآورد و هدف‌گذاری تولید، به 12 میلیون بشکه در روز کاهش یابد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

میدان نفتی «غوار» عربستان و ظرفیت تولید آن که بزرگ‌ترین میدان نفتی و منبع درآمد این کشور محسوب می‌شود، همواره به‌مثابه یک راز و نقطه ابهام در میان متخصصان حوزه نفت مطرح بوده است؛ میدانی که برنامه‌ریزان نظامی آمریکایی در یک مقطع زمانی به دنبال یافتن راهی برای استیلاء نظامی بر این میدان نفتی و کنترل و بهره‌برداری از آن تحت مدیریت خود بودند. «خاویر پلاس» کارشناس مسائل انرژی در گزارش خود که سایت آمریکایی «بلومبرگ» آن را منتشر کرد می‌گوید: بازار نفت اخیرا دریافته است که میدان نفتی «غوار» که یکی از بزرگترین میادین سنتی نفت در جهان به شمار می‌رود، قادر به تولید نفتی به مراتب پایین‌تر از باور عموم است. اخیرا شرکت «آرامکو» نخستین آمار از میادین عظیم نفتی خود و میزان سودآوری آن‌ها از زمان ملی شدن نفت عربستان در طول بیش از 4 دهه گذشته را منتشر کرد که نشان می‌دهد حداکثر توان تولید میدان«غوار» 3.8 میلیون بشکه نفت در روز است که این آمار بسیار پایین‌تر از میانگین مورد انتظار بازار، یعنی 5 میلیون بشکه در روز است. پس از میدان نفتی«غوار» صرفا میدان دریایی«سفانیه» با 1.5میلیون و میدان ساحلی «خریص» با 1.2 میلیون از توان تولید بالای یک میلیون بشکه در روز برخوردار هستند و بقیه میادین نفتی عربستان نهایتا از ظرفیت تولید 400 تا نهایتا 900 هزار بشکه‌ای در روز برخوردار هستند. در حدود 14 سال پیش«متیو سیموئز» کارشناس آمریکایی پس از این‌که اطلاعات میادین نفتی عربستان را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داد، کتابی با عنوان «غروب نفت در صحرا» منتشر کرد و نسبت به افول بزرگ‌ترین میدان نفتی عربستان و جهان هشدار داد. هر چند در ابتدا مقامات سعودی نسبت به اطلاعات ارائه شده در این کتاب واکنش منفی نشان دادند، اما در آخرین ماه سال 1389 یکی از اسناد «ویکی‌لیکس» ثابت کرد که «دکتر سداد الحسینی» نائب رئیس سابق شرکت آرامکو در گفتگویی محرمانه صحت محتوا و ادعای کتاب «سیموئز» را تأیید کرده است. شاید بتوان اصرار عربستان در یکی دو سال اخیر برای اثبات پایبندی خود به تصمیمات داخلی «اوپک» را تلاشی در راستای پنهان کردن مشکلات تولید نفت این کشور در لابلای تصمیمات اوپک قلمداد کرد[2]. به نظر می‌رسد که هدف شرکت «آرامکو» از انتشار یک گزارش بی‌سابقه از نفت عربستان در مقطع حساس کنونی، تلاش برای حذف یا کاهش فشار بر تولید نفت این کشور است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

هر چند شرکت آرامکو عربستان به عنوان یکی از شرکت‌های پیشرو در زمینه حفظ و نگه‌داشت توان تولید میادین نفتی محسوب می‌شود، اما با این‌حال، «آژانس بین‌المللی انرژی» متوسط نرخ افت توان تولید این شرکت را معادل 6 درصد اعلام کرده است که این امر به منزله کاهش سالانه‌ی 500 هزار بشکه‌ای توان تولید در میادین نفتی عربستان است. از طرفی، بالغ بر 85 درصد از نفت عربستان نیز از 20 میدان نفتی توسعه یافته فعلی برداشت می‌شود که پتانسیل افزایش تولید چشم‌گیری برای این کشور باقی نگذاشته‌اند. هم‌چنین عمده فعالیت‌های توسعه‌ای عربستان نیز منجر به جبران افت تولید سال‌های آتی خواهد شد.

راه‌کارهای عربستان برای حفظ ظرفیت تولید

 عربستان سعی می‌کند تا از دو طریق، تأثیر افت سالانه تولید بر ظرفیت تولید نفت خود را کاهش دهد:

 1- بهره‌گیری از جدیدترین تکنولوژی‌های موجود در میادین نفتی

 2- کشف و توسعه میادین نفتی جدید

مقوله توسعه میادین جدید در کنار نگه‌داشت توان تولید میادین موجود از راهبردهای اساسی عربستان برای باقی‌ماندن در نقش رهبری بازار نفت‌خام جهان است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

واکنش نفتی عربستان به نیاز بازار و بحران عرضه در بازار نفت

 عربستان سعودی همواره سعی کرده تا با ابهام آفرینی و ارائه اطلاعات غیر شفاف، ضمن جلوگیری از تمرکز کارشناسان و بازیگران نفت بر مشکلات تولید نفت خود، اضافه ظرفیت تولید این کشور را نه بر اساس واقعیت، بلکه مطابق با اقتضائات سیاسی و به صورتی اغراق آمیز اعلام کند. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که سعودی‌ها در مواقع حساسی همچون کاهش 1 میلیون بشکه‌ای تولید روزانه نفت لیبی در سال 2011 و یا افزایش شدید قیمت‌های جهانی نفت‌خام هم‌زمان با بحران اقتصادی حاکم بر آمریکا و اروپا طی سال‌های 2011 و 2012 نتوانستند با هدف جلوگیری از افزایش قیمت‌های جهانی نفت‌خام نفت مازاد وارد بازار کنند. این امر ابهامات و تردیدها درباره توان تولید عربستان را بیش از پیش افزایش داده است.

موانع جایگزینی نفت ایران توسط عربستان

از آنجا که سیاست خارجی و نفتی عربستان به طور کامل با منافع آمریکا هماهنگ است، علت اصلی انفعال عربستان در قبال کاهش شدید تولید نفت لیبی و ونزوئلا و همچنین افزایش قیمت نفت در طول بحران اقتصادی حاکم بر اروپا و آمریکا را نه در تمایل مقامات عربستانی برای کسب درآمد بیشتر، بلکه باید در محدودیت ظرفیت «تولید مازاد» این کشور جستجو کرد. بررسی مؤسسات معتبری نظیر «گلوبال دیتا» نشان می‌دهد که تولید میادین عمده نفت‌خام عربستان در افق 2020 بیش از 2 میلیون بشکه در روز افت خواهد کرد. پیش‌بینی‌های متعدد، اغراق‌آمیز و غیرواقع‌بینانه «آژانس بین‌المللی انرژی» از توان تولید عربستان که زمان تحقق آن‌ها را در هر برآورد جدید برای یک دهه به تعویق می‌اندازد نیز حکایت از همین موضوع دارد. از طرفی عربستان سعودی بزرگترین مصرف کننده نفت در خاورمیانه است و بخش های حمل ونقل و تولید برق بیشترین سهم را در این بخش به خود اختصاص داده اند. افزایش استفاده مستقیم از «نفت خام» برای تولید برق که در ماه های تابستان به یک میلیون بشکه در روز می رسد و استفاده از مایعات گاز طبیعی برای تولیدات پتروشیمی از دیگر عوامل موثر در افزایش مصرف داخلی نفت عربستان در سال‌های اخیر است.  «خالد الفالح»، مدیرعامل شرکت «آرامکو» و وزیر کنونی نفت عربستان، هشدار داده است: در صورتی که بهره‌وری سریع انرژی در عربستان محقق نشود، تا سال ۲۰۳۰ تقاضای داخلی سوخت در این کشور به میزانی معادل ۸ میلیون بشکه نفت در روز افزایش خواهد یافت. وی می‌افزاید: در صورتی که روند افزایش مصرف انرژی در عربستان بدون هیچ تغییری ادامه یابد، این امر می تواند به کاهش ۳ میلیون بشکه ای در صادرات نفت این کشور تا پایان سال  ۲۰۲۰ منجر شود[3].

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

بر این اساس نمی‌توان از عربستان سعودی توقع داشت که در تحریم نفتی ایران، نقشی تعیین کننده در راستای پاسخ‌گویی به نیاز بازار و حفظ ثبات قیمت نفت در درازمدت ایفا کند. از طرفی بر اساس گزارش ماه فوریه «صندوق بین‌المللی پول»، عربستان برای ایجاد توازن در بودجه سال2019 خود نیازمند فروش نفت به قیمت 80 -85 دلار است، که با افزایش تولید جهت جای‌گزینی نفت ایران در بازار سازگار نیست.

آمریکا و فشار بر ترکیه برای خرید بیشتر از عربستان

به نظر می‌رسد که آمریکا با لغو معافیت‌های خرید نفت ایران سعی دارد که ترکیه را به خرید نفت بیشتر از عربستان مجبور کند، اما اردوغان این امر را در راستای برهم زدن توازن در جهان، نقض قوانین بین‎المللی و دیپلماسی قلمداد کرده که برای ترکیه نیز هزینه‌زا خواهد بود. از طرفی ترکیه به دلیل رقابت‌ها و تنش‌های منطقه‌ای با عربستان و امارات از «خلیج فارس» تا «دریای سرخ» و از «لیبی» تا «سودان» از خرید نفت بیشتر از عربستان بیزار است. عربستان با تأمین 4 درصد از نفت مورد نیاز ترکیه، در رده هشتم کشورهای طرف قرارداد نفتی با آنکارا محسوب می‌شود و امارات نیز بیشتر صادر کننده گازوئیل به ترکیه است، در حالی که ایران پس از عراق و روسیه با تأمین 12 درصد از نفت مورد نیاز ترکیه در رده سوم کشورهای صادر کننده نفت به آنکارا قرار دارد . با این اوصاف، فشار آمریکا به ترکیه برای خودداری از خرید نفت ایران که مراودات تجاری با همسایه شرقی خود را یک الزام راهبردی می‌داند، باعث شکل‌گیری یک منبع جدید تنش دیپلماتیک در روابط آنکارا-واشنگتن خواهد شد[4]. همچنین در مقطع کنونی تولید کنندگان مهم نفت نظیر «ونزوئلا»، «لیبی»، «نیجریه» و حتی منطقه غرب آسیا با مشکلات امنیتی و کاهش شدید تولید نفت مواجه هستند و بنابراین با لغو معافیت‌های خرید نفت از ایران و به صرف تکیه بر افزایش تولید مقطعی و ناپایدار عربستان و امارات نمی‌توان به تأمین نیاز بازار و حفظ ثبات قیمت نفت امیدوار بود.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr6', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr6", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

نتیجه‌گیری

دولت آمریکا بر روی افزایش تولید عربستان و امارات متحده عربی به عنوان یکی از راه‌کارهای اصلی در جای‌گزینی نفت ایران، حساب ویژه‌ای باز کرده است. در مطالب قبلی به مشکلات عربستان در افزایش تولید نفت اشاره شد، اما آمارهای موجود حداکثر توان تولید نفت امارت متحده عربی را 3.3 میلیون بشکه‌ در روز برآورد می‌کنند که تولید 3 میلیون و 59 هزار بشکه‌ای امارات در حال حاضر بخش اعظم این ظرفیت را پر کرده است. همچنین یک میلیون بشکه از مجموع نفت تولیدی امارات، نیازهای پالایشی این کشور در داخل را تأمین کرده و مابقی روانه بازار صادراتی می‌شود[5]. اگر امارات از تمام ظرفیت خود نیز استفاده کند نهایتا قادر به افزایشی کمتر از 250 هزار بشکه در روز خواهد بود، که البته تداوم این امر و پایداری آن برای ماه‌های متوالی نیز محل تردید بسیار است. بنابراین با توجه به این‌که تولید روزانه نفت امارات و دیگر کشورهای حوزه خلیج‌فارس به ظرفیت نهایی آن‌ها بسیار نزدیک است و از طرفی مصرف داخلی و پالایشگاهی این کشورها در سالیان اخیر نیز روندی رو به رشد به خود گرفته است، نمی‌توان انتظار داشت که مازاد تولیدی قابل توجه و پاسخگو به نیاز بازار ارائه دهند. 

 

منابع

[1] – صیادی محمد، برکشلی فریدون، اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت تحریم‌های بین‌المللی نفتی بر بخش انرژی ایران، معاونت پژوهش‌های اقتصادی مرکز تحقیقات استراتژیک، منتشر شده در مهرماه 1391، قابل بررسی در پیوند زیر:

http://www.csr.ir/files/fa/news/1395/6/3/415_716

[2] – الجزیره نت، بلومبیرغ: أکبر حقول النفط السعودیة یتلاشیأسرع مما یعتقد، ، منتشر شده در تاریخ 3/4/2019، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://www.aljazeera.net/news/ebusiness/2019/4/3

[3] – بررسی جامع وضعیت انرژی و ذخایر نفت و گاز در عربستان سعودی، توسعه صنایع نفت و گاز گسترش ایرانیان، منتشر شده در آبان‌ماه 1392، قابل بررسی در پیوند زیر:

http://idrooil.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/53469/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C-%D9%88-%D8%B0%D8%AE%D8%A7%DB%8C%D8%B1-%D9%86%D9%81%D8%AA-%D9%88-%DA%AF%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%DB%8C

[4] – محمود سمیر الرنتیسی، الموقف الترکی من مساعی أمریکا لتصفیر صادرات النفط الأیرانیة، نون پست، منتشر شده در 25آوریل 2019، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://www.noonpost.com/content/27499

[5] – اقدام ترامپ درباره تحریم ایران اثر معکوس خواهد داشت، گروه اقتصادی عصر ایرانیان، منتشر شده در تاریخ 4اردیبهشت98، قابل بررسی در پیوند زیر:

http://www.asre-iranian.ir/newspaper/page/2695/3/44378/0