طرح مسئله و سیاست جدید ایران

اندیشکده راهبردی تبیین- در روز 27 خرداد ماه 98 سخنگوی سازمان انرژی اتمی خبر از شمارش معکوس در عمل به مفاد برجام به دلیل کارشکنی های غرب داد. این اقدامات عملی در پی تصمیمات شورای عالی امنیت آنچنان که سخنگوی سازمان انرژی اتمی بیان داشته انجام خواهد شد. بنا به گفته های دکتر کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی، جمهوری اسلامی ایران در نظر دارد که پس از صبر استراتژیک و اعطای فرصت یکساله به اروپا و در پی نقض برجام توسط آمریکا بالاخره بر اساس مصالح عالیه کشور دو اقدام ابتدایی و فوری؛ رد کردن ذخیره 300 کیلوگرمی هگزوفلوراید اورانیوم ایران در هر ماه و عدم ارائه برای فروش و افزایش درصد غنی سازی از 67/3 [1] به بالا را پس از 16 تیر 98، در دستور کار قرار دهد. [2]

تصمیم ایران برای پاسخ به بدعهدی طرف مقابل مبتنی بر اقدامات متقابل برای احقاق حقوق کشور و حفاظت از منافع ملی اخذ گردیده و این اقدامات بر اساس اصول مبتنی بر توافق هسته­ای، اصول حقوق بین المللی و نیز منافع ملی است. این اقدام ایران در پاسخ به خروج آمریکا از برجام، نقض عهدهای مکرر این کشور و عدم اقدام جدی از سوی اروپایی‌ها برای حفظ توافق هسته‌ای پیش‌بینی ‌شده است ولی مقامات دولت ایران این اقدام را مشروط و در صورت عمل اروپایی‌ها به تعهداتشان قابل بازگشت دانسته‌اند. طبق اعلام وزارت خارجه برگشت به وضعیت عادی در صورتی تحقق پذیر است که موارد ذیل توسط طرف­های برجام عملی گردد: برداشتن تحریم‌ها، فروش نفت و تسهیل ارتباطات بانکی. بر این اساس و به محض اینکه راستی آزمایی شود که اقدام اصلی اروپایی‌ها در این چارچوب صورت گرفته و آن‌ها کار عملی انجام داده‌اند، این امکان وجود دارد که تعهدات ایران در برجام به حالت قبلی برگردد و در آن موقع براساس تعهداتی که اروپایی‌ها انجام داده‌اند در کشور تصمیم‌گیری می‌شود.[3]

 

 

در واکنش به این اقدام جمهوری اسلامی ایران برخی دولت­ها موضع گیری نمودند. دولت آلمان از ایران خواست تا تعهداتش ذیل برجام را به‌صورت کامل اجرا کند، موگرینی وزیر خارجه اتحادیه اروپا خواستار حفظ برجام توسط ایران [4] و رئیس جمهور ایالات متحده نیز رسما بر اقدامات تقلیل ایران تاکید نموده و انگلیس هم نسبت به خروج ایران از برجام ابراز نگرانی نمود. اقدامات مقابله مثل ایران در پی اعلام ضرب الاجل 60 روزه از موعد سالگرد خروج آمریکا از برجام به سایر طرف­های برجام بود که البته این ضرب الاجل از سوی طرف های اروپایی مورد قبول واقع نگردید.

مبانی حقوقی اقدامات ایران 

طبق مواضع رسمی جمهوری اسلامی اقدامات دوگانه اِعمالی در 18 خرداد و 16 تیر به لحاظ حقوقی دارای مبنا است و بر اساس منافع ایران طبق برجام اتخاذ گردیده است.  در این راستا پاراگراف‌های ۲۶ و ۳۶ برجام مورد استناد قرار گرفته است. «در این پاراگراف‌ها حقوقی برای کشورمان در نظر گرفته‌شده که در صورت عدم اجرای تعهدات طرف‌های مقابل، ایران می‌تواند از تعهدات خود به‌تناسب بکاهد. در شرایط فعلی به ‌مجرد اینکه آن‌ها تعهدات خودشان را انجام دهند، اقداماتی که در چارچوب برجام انجام می‌دهیم به حالت اول برمی‌گردد»، این بیانات اظهارات سخنگوی سازمان انرژی اتمی است.[5]

طبق بند 26 برجام، ایران می تواند در صورتی که تحریم ها طبق توافق لغو نشده یا برگردانده شوند و این مسئله مورد اعتراض ایران باشد، دست به اقدامات کلی یا جزئی برای توقف تعهدات برجامی خود بزند. بند 36 متن توافق نیز که مربوط به موضوع ساز و کار حل و فصل اختلافات برجامی است بیان می دارد که در صورت پایان روند حل اختلاف توسط کمیسیون «… موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد، و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق “عدم پایبندي اساسی” می باشد، آنگاه آن طرف می تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبناي توقف کلی و یا جزئی اجراي تعهدات اش وفق برجام قلمداد کرده و یا به شوراي امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ نماید که معتقد است موضوع مصداق “عدم پایبندي اساسی” بشمار می آید».

از طرف دیگر بر اساس مقررات حقوق بین الملل مقابله به مثل و اقدامات مقابله­ای در توافقات دو و چند جانبه جزو حقوق طرفین می باشد.[6] بنابراین جمهوری اسلامی ایران در اقدام به چنین اَعمالی کاملا محق است. حفاظت از منافع ملی در چارچوب امنیت ملی نیز ایجاب می نماید که طرفین برجام همچنانی که از موقعیت برابری برخوردارند، در عمل نیز مانع از ورود خسارات محض حاکمیتی، مالی و امنیتی برای خود گردند و ایران نیز در این خصوص به حق است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

وضعیت حقوقی

بر این اساس ظاهرا ایران می تواند دست به تقلیل تعهدات برجامی خود بزند. چرا که هم حقوق بین الملل با توافق برجام و اصول و مقررات پذیرفته شده خود و نیز اصول حکمرانی این حق و الزام را برای ایران به رسمیت می­شناسد. ولیکن توافق هسته­ای بخشی از الزام آوری خود را از قطعنامه 2231 شورای امنیت می گیرد. در واقع برجام موافقت نامه نیست؛ بلکه توافقی است که توسط قطعنامه 2231 شورای امنیت ضمیمه و تایید شده است. بنابراین هر گونه تحلیل حقوقی از وضعیت حاضر باید بر اساس قطعنامه فوق باشد چرا که برجام در ذیل آن قطعنامه قرار می­گیرد.

قطعنامه 2231 و اقدامات جدید هسته­ ای ایران      

همانطور که مطرح گردید موجد ارزش حقوقی بخشی از برجام، صدور قطعنامه 2231 شورای امنیت ملل متحد است. ابتدا اشاره می گردد که بر اساس ماده 25 منشور ملل متحد تمامی دولت­ها موظف به عمل به تصمیمات شورای امنیت هستند. بنابراین هم اکنون که شورای امنیت توافق هسته ای را تایید نموده و مشروعیت برقراری روابط عادی با ایران را به دلیل شفاف سازی برنامه هسته ای، برای سایر کشورها را مورد تاکید قرار می دهد، بر اساس این تصمیم شورا است. اگر شورای امنیت هر زمان تشخیص دهد که ایران دست به اقدامات خلاف برجام و یا هر عمل خارج از برجام که منجر به اقدامات خطرناک هسته ای(به زعم شورای امنیت) گردد می تواند مجددا و به موازات قطعنامه 2231 که جامع همه مسائل تا حال حاضر توانایی هسته ای ایران است، مورد بررسی قرار داده و در صورت نیاز اقداماتی را انجام دهد.

هم اکنون جمهوری اسلامی ایران بر اساس پاراگراف های 26 و 36 برجام می تواند اقدامات تقلیلی را انجام دهد ولیکن این حق برای طرف های برجام و نیز ایران بدون هیچ ضمانت حمایتی است. ایران یا هر کشور دیگر طرف برجام در صورتی که تشخیص دهد عدم پایبندی اساسی «Non-performance of commitments» از سوی هر یک از طرفین برجام اتفاق افتاده است، می تواند یکطرفه و بدون وجود هیچ ممنوعیتی تعهدات خود را تقلیل دهد. در واقع این یک اختیاری است که هیچ حمایت خاصی را بر اساس توافق هسته­ای متوجه آن کشور نمی کند و این برگردان اصل مقابله به مثل در زمینه تعهدات بین المللی است. به معنای ساده تر کاهش کلی یا جزئی تعهدات عمل یکجانبه است و هیچ حمایتی مثبت و فعالی از طرف مورد خسارت در اثر عدم اجرای برجام توسط طرف ناقض انجام نمی دهد.

حال آمریکا از برجام خارج گردیده است و ایران نیز تصمیم گرفته است تا تعهدات خود را کاهش دهد، در چنین صورتی قطعنامه و مواد 11 و 12 آن حاکم است.[7]  در صورت بروز چنین اتفاقی که منجر به نقض برجام می گردد، یکی از کشورهای طرف برجام بایستی اعلامیه­ای مبنی بر نقض برجام را به شورا ارسال دارند. در روزهای آخر ماه جاری(خرداد) جلسه کیسیون رسیدگی به اختلافات برجام در ژنو تشکیل گردید.

 

حال بدون وارد شدن به مسائل بغرنج حقوقی پیرامون برجام، گفتنی است که آنچه به صورت روتین انجام پذیر بوده و هیچ مجالی برای تعاملات حقوقی میان دولت های طرف توافق هسته­ ای وجود ندارد، عبارت از پیامد های حقوقی ذیل است:

اول. ابتدا آژانس انرژی اتمی با توجه به تقلیل تعهدات توسط ایران، عدم پایبندی کامل به برجام توسط ایران را اعلام خواهد نمود. البته ماده 11 قطعنامه فقط سخن از اعلامیه نقض اساسی توسط طرفین برجام نموده است، حال این سوال وجود دارد که آیا بدون وجود اعلامیه فوق الذکر آیا رئیس شورا آنطور که در ماده 11 است می تواند راسا اقدام به تهیه پیش نویس نماید؟

دوم: در صورتی که آژانس در گزارش خود عدم پایبندی ایران را اعلام نماید، مکانیزم رسیدگی به وضعیت جدید بایستی از طریق شورای امنیت مورد بررسی قرار گیرد. بدین ترتیب که طبق بند 11 قطعنامه بر اساس اعلام احد طرفهای برجام نسبت به نقض اساسی برجام، یکی از طرفها یا ریاست شورای امنیت موظف به ارائه طرح پیش نویس قطعنامه­ی جدیدی در این خصوص اقدام نماید.

سوم. در صورتی که تا یک ماه از اعلامیه پیش بینی شده مذکور، پیش نویسی برای تصمیم گیری تهیه نگردد در همان طی یک ماه تمامی قطعنامه های تحریمی لغو شده دوباره فعال خواهند گردید مگر آنکه شورا تصمیم دیگری اتخاذ نماید.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

بر این اساس اولا باید یکی از طرفین برجام بایستی اعلامیه نقضی را به شورا ارسال نمایند تا اعضای شورا یا رئیس بتواند بر اساس مکانسیم فوق الذکر اقدام نماید. از سوی دیگر ایالات متحده به دلیل خروج از برجام نمیتواند این اعلامیه را به شورا ارائه نماید. ولیکن در چنین شرایطی عملی شدن مکانیسم “ماشه” منوط به اعلام نقض جزئی یا کلی از سوی احد طرفین است و لیکن با توجه به بند 12 قطعنامه به رئیس شورای امنیت این حق داده شده است که پیش نویسی را تهیه نماید و این در حالی است که نامی از مقام ریاست شورای امنیت در ماده 11 قطعنامه نیست. به نظر می آید که این حق به لحاظ ریاست بر شورا و مدیریت شورا است که مورد نظر بند 12 قطعنامه قرار گرفته است. بر اساس برجام و قطعنامه تعهدات ایران بار معنایی منفی دارد و ایران موظف به رعایت برجام است چرا که عدم رعایت آنها موجب به خطر افتادن صلح و امنیت بین المللی(به زعم شورا) می­گردد. و وظایف سایر طرفین کمک به ایران بوده است. بنابراین حساسیت نسبت به وظایف ایران تا وظایف طرفین که اقدام فعال و نیز اقدامات مربوط به فرصت سازی برای ایران بوده، کمتر است. و اگر تا به امروز ایران به طرفیت آمریکا در شورای امنیت از خروج آمریکا شکایت می نمود، احتمال بازگشت تحریم ها به دلیل طراحی سیستم مکانیسم ماشه قطعنامه 2231 بر علیه ایران، بسیار بیشتر بود. یعنی در واقع این سیستم حل و فصل طوری طراحی گردیده است که در حالت عادی اگر اختلافی ایجاد گردد و شکایتی به شورا واصل شود و متعاقبا مشکلی در تصمیم گیری شورا مثل کمبود وقت(عدم تصمیم گیری در کمتر از 30 روز) پیش بیاید، تصمیمات قطعنامه­های سابق(اِعمال تحریم­ها) به طور خودکار فعال خواهند گردید. ایران برای اینکه بخواهد از حقوق خود طبق برجام دفاع حقوقی نماید باید همیشه شاکی باشد!. یعنی همیشه باید با چنگ و دندان تلاش کند.

پیامد های خروج از برجام و کاهش تعهدات برجامی

به هر حال پیامد های خروج از برجام با تفکیک حوزه داخلی و عرصه بین المللی و نیز پیامدهای کاهش تعهدات بر طبق برجام به نسبت خروج از برجام، قابل ارزیابی است.

تاثیرات در عرصه بین المللی عبارت از اولا، افزایش تنش­ها در اثر خروج رسمی از برجام است که متناقض با خواسته­های طرف غربی بوده است. این افزایش تنش ها و دشمنی های دوباره با وجود دولت جنگ طلبانه فعلی ایالات متحده خود عامل ایجاد نگرانی در میان جامعه ایرانی، همسایگان و جامعه دولت­ها خواهد شد. ثانیا، با توجه به این که در صورت خروج ایران از برجام به عنوان یک طرف مفهومی و حقیقی توافق هسته ای، منجر به متلاشی شدن کلی برجام خواهد شد. بنابراین در چنین صورتی به طور خودکار بر اساس قطعنامه 2231 تمامی تحریم ها بازخواهند گشت.

در حوزه داخلی خروج از برجام اولا، باعث رونق دوباره صنعت هسته ای و جبران محدودیت های متقبل شده بر اساس برجام در کنار تزریق روحیه جدید کار و تلاش در عرصه هسته ای خواهد گردید. ثانیاً موجب جبران بخشی از سرخوردگی های اجتماعی ناشی از انفعال و عدم پاسخگویی به نقض عهدهای مکرر طرف غربی خواهد شد و روحیه ملی را ارتقاء خواهد داد.

جمع بندی؛ افق روابط جدید ایران و غرب در وضعیت جدید

هم اکنون وضعیت جدیدی بر روابط میان ایران و غرب حول محور برجام شکل گرفته است. فشارهای ایالات متحده بیشتر شده است. و متقابلاً ایران نیز آمادگی خود را برای پاسخ گویی در سطح بالایی حفظ کرده است و سرنگونی پهباد متجاوز آمریکایی نمونه بارز آن به شمار می آید.

باید توجه داشت در چنین شرایطی؛ اولا وضعیت نسبت به سابق تغییر نموده و همگی حول محور برجام نیستند؛ این پراکندگی و مواضع فعلی دولت ها آینده را مبهم تر نموده است و پیش بینی ها را سخت کرده است. روسیه و چین در حاشیه هستند. اروپا در میان ایران و آمریکا قرار گرفته است و عمداً یا سهواً تلاشی موثر برای نجات برجام انجام نمی دهد و ایالات متحده نیز با اعمال فشار بیشتر و دعوت به مذاکره، منتظر خروج ایران از برجام است تا شاید مشروعیت لازم را برای مقابله با ایران و خروج از انزوای فعلی در اجماع سازی بر علیه ایران را بدست آورد.

دوم. نقش ایران حیاتی است؛ چرا که هم اکنون ایران است که باید تصمیم بگیرد که آیا می خواهد صبر کند و یکطرفه برجام را اجرا نماید در حالی که از آمریکا رویه بدتر از سابق را در پیش گرفته و اروپا نیز منفعل است یا اینکه تعهدات برجامی را کاهش دهد و یا اینکه از برجام خارج شود.

سوم. قدرت بازیگران و مهمتر از آن نقش موثر آنان تغییر نموده است؛ روابط ایران و غرب در بسیاری از حوزه ها بستگی تامی به موضوع هسته ای پیدا کرده است. به عبارتی دیگر این سرنوشت توافق هسته ای است که مشخص خواهد کرد ایران تا چه اندازه می تواند روی قول و فعل غربی ها بویژه کشورهای اروپایی حساب باز کند. باید منتظر ماند و دید که آیا این کشورها در جهت جبران اعتماد از دست رفته ایران بر می آیند یا همچنان مانند گذشته دیوار بی اعتمادی را بلند تر و قطورتر می کنند؟

 

منابع و ارجاعات

[1] . توافق هسته­ ای(برجام)، بند­های 7، 56 و 57

[2] . https://scc.aeoi.org.ir/portal/home/?news/48466/285243/287900/.

[3] . https://fa.euronews.com/2019/06/17/iranian-nuclear-spokesman-says-iran-will-surpass-low-enriched-uranium-level-in-june

[4] . https://ir.sputniknews.com/politics/201906184878623-

[5] . https://scc.aeoi.org.ir/portal/home/?news/48466/285243/287900/-

[6] . کنوانسیون معاهدات بین المللی، 1969

[7]. قطعنامه 2231، قابل مشاهده در آدرس زیر:

https://undocs.org/S/RES/2231(2015)