اندیشکده راهبردی تبیین- اخیراً رسانههای خبری اعلام کردند که شماری از مقامات آمریکایی و سعودی سفری به «دیرالزور» در شرق سوریه داشتهاند. بر اساس این خبر «ثامر السبهان» وزیر مشاور سعودی در امور خلیجفارس، «جوئل رابین» معاون وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا و همچنین «ویلیام روباک» سفیر سابق ایالات متحده در بحرین به دیرالزور رفتهاند. سران سعودی و آمریکایی پس از ورود به دیرالزور به یکی از پایگاههای آمریکا در میدان نفتی «العمر» منتقل شدند. آنها در مدتزمان حضور خود در این پایگاه با مسئولان و افراد سرشناس محلی نشست مشترکی را برگزار کردند. اما این پایان کار نبود و مقامات ریاض و واشنگتن، نشست دیگری را پس از این نشست مشترک خود، تشکیل دادند. در نشست دوم که از آن با عنوان «نشست فراگیر» یاد میشود، علاوه بر افراد قبلی، برخی از شیوخ و افراد سرشناس عشایرِ محور شرقی سوریه حضور داشتند. در همین ارتباط، «ضیاء عوده» کارشناس و تحلیلگر مسائل جهان عرب با اشاره به سوابق ثامر السبهان، میگوید: «ثامر السبهان فردی دارایِ پیشینه نظامی و امنیتی است. او به شکستن مرزها و پروتکلهای معمول، معروف است و از همین روی، به نظر میرسد بهعنوان مهندس سناریویِ جدید سعودی در شرق سوریه انتخابشده است».[1]
درنتیجه این تحولات، به نظر میرسد ورود عربستان به تحولات شرق فرات باعث افزایش تعداد بازیگران، تنوع مطلوبیتها و تضاد منافع بیشتر میشود و بحران این منطقه را پیچیدهتر از گذشته خواهد کرد. چه اینکه هماکنون روسیه، امریکا، جمهوری اسلامی ایران و ترکیه نیز بهعنوان مهمترین بازیگران خارجی و سوریه و کردها -علاوه بر تنوع مطلوبیتهای درونگروهی- بهعنوان بازیگران داخلی منافع متنوع و بعضاً متضادی دارند. بنابراین فهم چرایی و چگونگی نقشآفرینی عربستان در شرق فرات و واکنشهای بازیگران حاضر در این پرونده حائز اهمیت خواهد بود. پرسشهای نوشتار پیشرو بدین گونه است که: انگیزه عربستان از ورود به شرق فرات چیست؟ جریانهای کردی سوریه با این پدیده چه برخوردی خواهند داشت؟ حضور عربستان چه تهدیدی برای ترکیه به همراه دارد و واکنش ترکیه چگونه ارزیابی میشود؟ آمریکا با چه هدفی از اقدامات عربستان حمایت میکند؟ روسیه در تقابل احتمالی آنکارا و ریاض در شرق فرات چه نقشی خواهد داشت؟ و منافع جمهوری اسلامی ایران در تحولات این منطقه چگونه تأمین میشود؟
علل و انگیزههای ورود عربستان به تحولات شرق فرات
با پاکسازی مناطق شرقی سوریه، عربستان سعودی به همراه متحدان خود ازجمله آمریکا درصدد اجرای سناریوهای تازهای برای بازگشت مجدد به تحولات سوریه هستند. عربستان سعودی از این تحرکات و اقدامات جدید چندین هدف مهم را دنبال میکند.
نخستین و شاید مهمترین هدف عربستان از این تحرکات، تشکیل دولت نیابتی در شرق فرات است. آمریکا و عربستان برای تقویت سیاستهای خود در منطقه شرق فرات تلاش میکنند. به همین دلیل، آمریکاییها و سعودیها بر سَر طرح مشترک تشکیل «دولت نیابتی» در محور شرقی سوریه به توافق رسیدهاند. در این طرح، این سعودیها هستند که باید تمامی هزینههای مربوط به تشکیل دولت نیابتی در شرق سوریه را متقبل شوند و در مقابل، ایالاتمتحده آمریکا تمامی اقدامات اجراییِ لازم برای تحقق این هدف را انجام خواهد داد. برای اثبات این ادعا علاوه بر اقدامات عربستان در شرق فرات که در مقدمه ذکر شد، اظهارات وزیرخارجه روسیه یعنی لاوروف در یک سال گذشته دلیل مهمی است که آمریکا با کمک عربستان در پی تشکیل یک دولت نیابتی یا شبه دولت در شرق فرات است؛ اظهاراتی که از سوی مقامات عربستانی و آمریکایی هیچ گاه پاسخی دریافت نکرده است[2].
اعطای خودمختاری به نیروهای دموکراتیک کُرد سوری هدف دومی است که محور سعودی-آمریکایی دنبال میکند. هرچند که آمریکاییها و سعودیها تشکیل یک دولتِ کوچک و مستقل در شرق سوریه به صورتی که پیشتر ذکر شد را ترجیح میدهند، اما به اعطای خودمختاری به کُردها در این محور نیز بهعنوان یک هدف ثانویه بسیار مهم مینگرند. در همین ارتباط، پایگاه عربزبان «العربی الجدید» با انتشار مطلبی در این خصوص، تأکید کرد: «یکی از اهداف مهم ریاض و واشنگتن در شرق سوریه، ایجاد خودمختاری کُردهاست تا آنها به نیابت از آمریکا و سعودی، از منافع آنها در سوریه حفاظت و حراست کنند»[3]. سومین هدف این محور از حضور عربستان در شرق فرات، مقابله با نفوذ جمهوری اسلامی ایران و مواجهه با ترکیه است. در همین ارتباط، «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی اخیراً در گفتوگو با یک رسانه عربزبان، در پاسخ به پرسشی درباره چرایی تحرکات ریاض در محور شرقی سوریه گفته است: «ما با شرکای غربی خود متفقالقول هستیم که باید با نفوذ ایران در نقاط مختلف سوریه مقابله کرد»[4]. بدون تردید یکی از انگیزههای جدی سعودیها برای نقشآفرینی در این منطقه نیز آزار ترکهاست؛ چه اینکه ریاض مدتهاست از اقدامات آنکارا چه در سطح گفتمانی و چه در پروندههایی نظیر بحران شورای همکاری و قتل خاشقچی، خشمگین است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
درنهایت هدف غایی عربستان از تحرکات شرق فرات زمینهسازی برای تجزیه سوریه است، تحولات اخیر در شمال سوریه و اقدامات زیرزمینی عربستان و امارات نشان میدهد كه آنها در دنبال كردن سیاست تجزیه خاك سوریه بهشدت اصرار دارند چراکه منابع مالی فراوانی را به نیروهای پ.ك.ك با عنوان كمك به بازسازی سوریه تزریق میکنند و از سویی دیگر بهصورت مخفیانه با نمایندگان دولت سوریه مذاكره و یا بهنوعی معامله میکنند. در همین راستا به نظر میرسد «بافت جمعیتی عرب اهل سنت شرق فرات و نارضایتی آنها از عملکرد کردها، فضای مناسبی را برای نقشآفرینی عربستان بازکرده است»[5].
مواجه جریان کُردی نسبت به تلاش عربستان برای نقشآفرینی در این منطقه
عربستان و آمریکا برای پیگیری اهداف خود در شرق فرات به همکاری و اتحاد میان جریانهای مختلف کردی در سوریه نیاز جدی دارند و به همین دلیل ضمن تلاش برای همراه ساختن تمام جریانهای کردی در سوریه میکوشند شیوخ عرب منطقه را نیز با این برنامهها هماهنگ سازند. درواقع علاوه بر اختلافات قومیتی جریانهای کرد و عرب منطقه، تضادهای درونگروهی جریانها کردی نیز موانع مهمی در مقابل اهداف سعودی و آمریکایی است. اما در این بین مهمترین گروه کردی که عربستان و آمریکا به آن نزدیک شده و در شرق فرات فعالیت میکند، یگانهای مدافع خلق(ی پ گ) هستند که کنار ارتش آزاد قرار هستند و بخشی از اعراب شرق فرات را نیز به عضویت خود درآوردهاند.
در کنار این موانع، وجود دشمن مشترکی به نام آنکارا برای کردها و سعودیها میتواند باعث همگرایی بین کردها برای همراهی سعودیها باشد. کردهای سوریه با وجود اختلافات درونی بر روی یک تهدید بالقوه نظامی و سیاسی به نام آنکارا اشترک دارند و عربستان از همین فرصت برای همراه ساختن آنها استفاده میکند. بنابراین به نظر میرسد باوجود اختلافات درون جریانی کردها در سوریه، حداقل در شرق فرات این همگرایی وجود دارد که در مقابل تهدیدات نظامی ترکیه به سعودیها نزدیک شوند.
اما آنچه نقشآفرینی کردها را مشخص میکند مسئله نفوذ ایران و دولت دمشق است. جمهوری اسلامی ایران این ظرفیت را دارد که با کمک روسیه ضمن خنثیسازی تهدیدات ترکیه، از نزدیکی همه جریانهای کردی به عربستان و آمریکا جلوگیری کند. درنهایت به نظر میرسد نوعی مواجه جریانهای کردی در تحولات شرق فرات به چگونگی نقشآفرینی کشورهای ترکیه، روسیه و جمهوری اسلامی ایران بستگی دارد که در ادامه موردبررسی قرار میگیرند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
تهدیدات حضور عربستان در شرق فرات برای ترکیه و چگونگی مواجه آنکارا با آنها
تحرکات جدید سعودی ـ آمریکایی در محور شرقی سوریه در حالی اتفاق میافتد که ترکیه بهشدت در تلاش است تا به بهانه افزایش ضریب امنیت ملی خود، در این محور منطقه امن ایجاد کند؛ هدفی که آنکارا تاکنون موفق به جلب نظر مثبت آمریکاییها درباره آن نشده است. از همین رو، تحرکات ریاض و واشنگتن در شرق سوریه، اوضاع در این محور را پیچیدهتر از قبل کرده است. بنا بر ادعای روزنامه آكشام، اعزام نیرو از سوی ریاض و ابوظبی به شرق فرات، همزمان با آماده شدن آنكارا برای عملیات علیه تروریستهای این منطقه بسیار بااهمیت است چراکه نشان میدهد این دو كشور حوزه خلیجفارس مترصد قرار دادن تركیه در مقابل جهان عرب هستند[6]. روزنامه ینی شفق از رسانههای نزدیك به دولت تركیه نیز با انتشار گزارشی با عنوان «امارات و عربستان در شرق فرات» نوشت: «تقویت نیروهای آمریكایی مستقر در شرق فرات از سوی امارات و عربستان، هدفی جز تضعیف موقعیت منطقهای تركیه ندارد و بهواقع حربهای برای معرفی آنكارا بهعنوان دشمن جهان عرب است». ینی شفق مدعی شد: «تشدید تحركات امارات و عربستان در هفتههای اخیر ازجمله اعزام نیرو به شرق فرات بهواقع اقدامات مقابلهجویانه آنها با تركیه برای به انحراف كشیدن و یا مختومه كردن پرونده قتل خاشقچی است»[7].
مهمترین واکنش ترکیه به این تحرکات و اقدامات، استفاده از روشهای سخت نظامی همراه با تهدید کردهای سوریه است عملکرد نیروهای کرد سوریه و نیروهای آمریکایی و همچنین عدم تحقق وعدههای معیشتی در شرق فرات موجب افزایش نارضایتیهای مردمی بهخصوص عربهای ساکن در این منطقه شده است. این امر فضای مناسبی برای حضور نیروهای مخالف این جریانات ایجاد کرده است و ترکیه قصد دارد با استفاده از نیروهای همسو با خود همچون گروه «الحمزه» وابسته به ارتش آزاد سوریه، به تحرکات جدیدی در این منطقه دست بزند و نقش نیروهای کرد و آمریکایی را در این منطقه کمرنگ کند[8].
این دقیقاً همان نقطهضعف دولت ترکیه در مواجه با این تحولات است. آنکارا بهجای قرار گرفتن در کنار دولت سوریه و جمهوری اسلامی ایران و استفاده از روشهای مسالمتآمیز سیاسی در جذب گروههای عرب و کرد در منطقه شرق فرات، با تهدیدات بالقوه و بالفعل نظامی در این منطقه نهتنها در همراهی کردن این جریانها با خود موفق نبوده، بلکه باعث همگرایی بیشتر گروههای قومیکرد و عرب شرق فرات در مقابل آنکارا شده است. به نظر میرسد آنچه میتواند آنکارا را در مقابل ریاض پیروز کند، استفاده از روشهای مسالمتآمیز و سیاسی توسط آنکارا برای مقابله با نفوذ عربستان است؛ چون روشهای سخت نظامی پاسخگوی اهداف ترکیه در سوریه نیست.
حمایت آمریکا از نقشآفرینی عربستان در شرق فرات
منطقه شرق فرات هماکنون در کانون توجه جدی قرار دارد بهویژه که مقامات سوریه همواره بر ضرورت کنترل دمشق بر همه اراضی این کشور تأکید کردهاند و همین موضوع سبب توجه بازیگران مهم منطقهای و بینالمللی به آن شده است. بیشتر تولید نفت سوریه در این مناطق است و غنیترین منابع گازی سوریه را داراست. شرق فرات دارای مهمترین و بزرگترین میادین نفتی از حیث مساحت و تولید است بهویژه که میدان نفتی «العمر» قبل از سال ۲۰۱۱ حدود ۳۰۰ هزار بشکه در روز نفت تولید میکرد. آمریکاییها بهخوبی میدانند که این مناطق به طبع جغرافیای صحرایی مکان مناسبی برای انجام تحرکات آنهاست. آنها میدانند که سیطره بر شرق فرات از بُعد ژئوپلیتیک به آنها کمک میکند که محور مقاومت را هدف قرار دهند. پسازاینکه برگه آمریکاییها یعنی داعش سوخت، آنها به دنبال برگه دیگری هستند. درواقع دولت ترامپ به دنبال برگه دیگری برای ماندن در سوریه است[9].
برای تحقق این اهداف و انگیزهها بود که اوایل سال جاری میلادی بحثهایی در مطبوعات آمریكایی مبنی بر جایگزینی نظامیان عرب بهجای نظامیان آمریكایی در شمال سوریه وجود داشت و حتی از آن بهعنوان ارتش عربی یاد شد و در ادامه نیز عادل الجبیر وزیر خارجه عربستان سعودی ضمن تأیید احتمال ایجاد ارتشی عربی در منطقه تأکید كرد كه هر زمان پیشنهادی دریافت كنیم، بیگمان نظامیان خود را به شمال سوریه اعزام خواهیم كرد[10].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
بنابراین آمریکا یکبار دیگر با استفاده از ابزارهای منطقهای خود مثل رژیم سعودی درصدد است بدون حضور مستقیم و با هزینهها نظامی و اقتصادی عربستان به اهداف خود در سوریه دست یابد و این بار شرق فرات را هدف قرار داده است چراکه بهزعم خود میتواند در خلأ نیروهای ایرانی و سوری یک منطقه جداگانه را با تشکیل یک دولت نیابتی شکل دهد و در غیر این صورت بر روی هدف دوم خود یعنی تجزیه خاک سوریه و خودمختاری کردها متمرکز شود.
بازیگری مسکو در تقابل ریاض-آنکارا در شرق فرات
نفوذ ریاض در شرق فرات تا حدودی بازیگری مسکو در این منطقه را دشوار و پیچیده کرده است. چون ارتباط دو سویه مسکو با اردوغان و بن سلمان مانع از نقشآفرینی فعال روسیه در شرق فرات میشود. باوجود نگرانی از نفوذ آمریکا در این منطقه، اما روسها نمیتوانند در چنین تحولاتی بین آنکارا و ریاض یکی را انتخاب کنند.
بااینوجود، اقدامات ترکیه در شمال سوریه بخصوص در مناطق حضور آمریکاییها با مخالفت جدی روسیه مواجه نشده است. احتمالاً روسیه این اقدامات ترکیه را در جهت تضعیف حضور آمریکا میداند، اگرچه به شکل مستقیم از آن حمایت نمیکند ولی مخالفتی هم با آن نشان نمیدهد. عدم مخالفت روسیه بهعنوان یکی از بازیگران عرصه بحران سوریه، زمینه مناسبی را برای دخالتهای ترکیه در مناطق کردی و نیروهای نزدیک به آمریکا فراهم میکند.
همین موضوع نشان میدهد که روسیه در تقابل بین ریاض و آنکارا در شرق فرات تنها به یک دلیل از اقدامات ترکیه حمایت میکند و آنهم مقابله با نفوذ آمریکاست. این حمایت روسها البته به معنی مداخله مستقیم نیست بلکه سکوت در مقابل حملات نظامی آنکارا و تلاش برای عدم همراهی جریانهای کردی با دولت سعودی در شرق فرات مهمترین برنامههای است که مسکو دنبال میکند.
به همین دلیل است که وزیر خارجه روسیه حدود یک سال پیش در مورد تحولات شرق فرات گفت «با وجود اینکه کاخ سفید و وزارت امور خارجه آمریکا بهطور رسمی اعلام کردهاند هدفشان از حضور در سوریه اخراج تروریستها از این کشور است، ولی آمریکا در این منطقه (شرق فرات) مستقرشده و به دنبال تجزیه سوریه است. این همان خطمشی است که متحدان آمریکا آن را دنبال میکردهاند.»[11]
نسبتسنجی نقشآفرینی در شرق فرات با منافع ج.ا. ایران
تلاشهای عربستان برای نفوذ در شرق فرات و چگونگی مواجه بازیگران داخلی و خارجی با تحرکات و اقدامات سعودی، بهطورکلی با دو هدف اصلی جمهوری اسلامی ایران در تضاد است. هدف اول جلوگیری از تجزیه خاک سوریه و هدف دوم ممانعت از تضعیف دولت مرکزی سوریه و تشکیل یک دولت نیابتی از سوی امریکا و متحدانش است. در کنار این دو هدف اصلی برخی اهداف دیگر همچون مقابله با جریانهای تروریستی و تکفیری موضوعاتی هستند که اهمیت منطقه شرق فرات و جلوگیری از نفوذ عربستان را برای ایران نشان میدهد.
به همین دلیل برخلاف روسیه و ترکیه، جمهوری اسلامی ایران در منطقه شرق فرات برای مقابله با اهداف ریاض- واشنگتن و رسیدن به اهداف موردنظر خود در تلاش است تا جایگاه ارتش سوریه و دولت این کشور در شرق فرات را تقویت کند. در این راه ایران بهجای اقدامات سخت نظامی به سبک ترکیه، روشهای دیپلماتیک و مسالمتآمیزی را باید در دستور کار قرار دهد تا از نفوذ خود در بین جریانهای کردی و عرب منطقه برای همگرایی با جبهه مقاومت استفاده کند. بهطورکلی نفوذ عربستان در شرق فرات با چهار هدفی که قبلاً ذکر شد با اهداف حیاتی ایران در خاک سوریه در تقابل است و به همین دلیل جمهوری اسلامی ایران اتحاد ریاض-واشنگتن در شرق فرات را بهعنوان یک تهدید علیه منافع ملی خود و متحدانش میپندارد و لذا ضرورت مقابله با آن را در دستور کار خود قرار میدهد.
نتیجهگیری
نفوذ عربستان در منطقه شرق فرات بعد از شکستهای متعدد این کشور و متحدانش در خاک سوریه، نوعی بازگشت مجدد با اهداف محدودتر است که یک هدف بلندمدت و جدی را دنبال میکند و آن تجزیه خاک سوریه است. درواقع بعد از شکست سناریوی نخست آمریکا و سوریه در تلاش برای سرنگونی دولت بشار است، این بار با یک سناریو جدید این دو کشور در پی تجزیه خاک این کشور با همگرایی بین نیروهای کُرد و عرب منطقه شرق فرات هستند.
این تلاشهای سعودی برای نفوذ در شرق فرات در تقابل جدی با اهداف ترکیه، ایران و دولت دمشق است و هر سه این بازیگران در تلاش برای مقابله با این نفوذ هستند. درحالیکه روسیه از ورود مستقیم به این تحولات به دلیل تقابل ریاض-آنکارا اجتناب میکند و ترکیه نیز با روشهای سخت نظامی از جایگاه و نفوذ مناسبی در بین گروههای کردی و عرب برخوردار نیست، این جمهوری اسلامی ایران و دولت دمشق هستند که میتوانند با نفوذ و جایگاه مناسب خود در شرق فرات مانع از تحقق اهداف ریاض-واشنگتن شوند.
منبع
[1] «اهداف و پیامدهای طرح مشترک آمریکایی – سعودی در شرق سوریه» راهبرد معاصر، منتشرشده در تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۹۸ قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://rahbordemoaser.ir/fa/news/13861
[2] «لاوروف: آمریکا میخواهد یک “شبه دولت” در شرق فرات ایجاد کند»، ایسنا، منتشر شده در تاریخ ۲۱ مهر ۱۳۹۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.isna.ir/news/97072111446
[3] «اهداف و پیامدهای طرح مشترک آمریکایی – سعودی در شرق سوریه» راهبرد معاصر، منتشرشده در تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۹۸ قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://rahbordemoaser.ir/fa/news/13861
[4] همان
[5] «شرق فرات، ورود عربستان و پروندهای که پیچیدهتر میشود»، اسلام تایمز، منتشر شده در تاریخ 9 تیر 1398 قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.islamtimes.org/fa/article/802319/
[6] «رسانه تركیه: عربستان و امارات نیرو به شرق فرات در سوریه اعزام كردند»، ایرنا، منتشر شده در تاریخ ۲۹ آبان ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.irna.ir/news/83106873/
[7] «رسانه تركیه: عربستان و امارات نیرو به شرق فرات در سوریه اعزام كردند»، ایرنا، منتشر شده در تاریخ ۲۹ آبان ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.irna.ir/news/83106873/
[8] «ترکیه و عملیات شرق فرات؛ اهداف و سناریوها»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://tabyincenter.ir/29427
[9] «شرق فرات؛ فرجام دروغهای ائتلاف آمریکا در مبارزه با تروریسم»، العالم، منتشر شده در تاریخ 14 تیر 1398 قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://fa.alalamtv.net/news/3865446/
[10] «رویارویی جهان عرب با ترکیه در سوریه»، شیعه نیوز، منتشر شده در تاریخ 29 آبان 1397 قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.shia-news.com/fa/news/173643/
[11] «هدف آمریکا از حضور در شرق فرات، تجزیه این کشور است»، آنا، منتشر شده در تاریخ 13 اردیبهشت 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://ana.ir/fa/news/36/277455/