اندیشکده راهبردی تبیین- اتحادیه اروپا به عنوان یک بازیگر بین المللی همراه با تاسیس آن همواره با چالش های متعدد سیاسی، امنیتی، اقتصادی روبه روبه بوده است. اما در دهه های اخیر و در شرایط کنونی این اتحادیه عملکرد ضعیف و ناتوانی در برابر حل مشکلات داشته است. مسائل و چالش هایی مانند، بحران مهاجران و آوارگان، مسئله خروج آمریکا از برجام، برگزیت، شکاف در اتحاد دو سوی آتلانتیک و مهم تر از همه فرایند قدرت گیری و احیای احزاب راست ملی گرا و مخالف اتحادیه در صدر لیست  چالش هایی هستند که انسجام و آینده اتحادیه اروپا را با ابهام مواجه کرده اند. در این یاداشت پژوهشی با پرداخت به هر کدام از چالش های مطرح، عملکرد اتحادیه اروپا در قبال آن ها بررسی و نهایتاً تاثیری که بر آینده اتحادیه دارند، مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

چالش­ های پیش­ روی اتحادیه؛ پیشینه و تاریخچه آن

در این بخش به مهمترین چالش­ های پیش­روی اتحادیه اروپا و نیز پیشینه و تاریخچه آن می­پردازیم.

1- بحران مهاجران و آوارگان

اوج مهاجرت به اتحادیه اروپا به سالیانی برمی­گردد که تروریست­ های افراطی منطقه غرب آسیا نظیر داعش و دیگر گروه­ های افراطی شکل گرفتند و موجب مهاجرت افراد بسیار از این مناطق درگیر به غرب شد. سیاست­ های سراسر اشتباه اتحادیه اروپا در برابر مهاجران و آوارگان، اروپا را با چالش­ های بسیار عمیقی روبه رو کرده است. از سوی دیگر، بسیاری از تحلیل­گران بر این باورند که ریشه بحران مهاجرت اروپا با ماجراجوئی ­های غرب در منطقه غرب آسیا و شمال اروپا پیوند خورده است. غرب با به راه انداختن جنگ‌های نیابتی در کشورهای غرب آسیا و بخصوص در سوریه، عراق، ليبي، سومالي و افغانستان باعث شده هزاران هزار غيرنظامي به طور ناخواسته مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شوند.⁽¹⁾ مهاجران و پناه­جویان یا از کشورهای غرب آسیا و آفریقا هستند یا از کشورهای کمونیستی سابق.

 

 

خشونت، ضرب و شتم و برخوردهای تحقیرآمیز با آوارگان؛ بازداشت و زندانی کردن آوارگان؛ نقض حق غذا و بهداشت، بیکاری و شرایط طاقت فرسا نشان از وضعیت بد مهاجران و آوارگان در اروپاست. بنابراین، از جهت حقوقی و فطری مشکل آوارگان مورد توجه جامعه بین­ المللی قرار گرفته است، اما حقوق و مقررات پناهندگی به دلیل نداشتن پشتوانه اجرایی، از جهت عملی و اجرایی با مشکلات جدی روبه­ رو است. به گونه ­ای که کشورها با توجه به مصالح و منافع ملی خود با پناهندگان برخورد نموده و گاهی مسائل حقوقی تحت ­الشعاع مسائل سیاسی قرار می­گیرد. از این­رو، پناهندگان در بیشتر کشورها با سختی و دشواری­ های متعددی مواجه هستند. ⁽²⁾

 

2- مسئله خروج آمریکا از برجام

ایالات  متحده د روز 18 اردیبهشت 1397 رسماً از برجام خارج شد. با انجام این توافق (هسته  ای) که بین ایران و و گروه1+5 (پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد – چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا، ایالات متحده و آلمان) صورت گرفت، یک سری تعهداتی مبنی بر  کاهش تحریم  ها، مساله هسته  ای و … بین طرفین صورت گرفت. اما با خروج ترامپ از برجام، روند اجرایی این توافق با مشکل مواجه شده است، این امر سبب چالش  هایی در روابط اروپا با ایران از یک طرف، و روابط اروپا با ایالات متحده آمریکا شده است. سه کشور آلمان، انگلیس و فرانسه معتقدند برای محافظت از منافع – عمدتاً امنیتی –  اروپا باید برجام را حفظ کرد. اما این توافق زمانی می  تواند پابرجام بماند که طرف  های اروپایی بتوانند ضمن کسب اعتماد به ایران منافع برجامی ایران را تحقق ببخشند. فشارهای سیاسی، اقتصادی و تحریم  های بی  شمار از سوی دولت ترامپ بر ایران، تحقق مزایای برجامی ایران را برای اتحادیه اروپا با مشکل مواجه ساخته است. ایران یک سری خط قرمزهایی مشخص نموده است که رعایت کردن آن برای اتحادیه اروپا با توجه به فشارهای دولت ترامپ، با چالش و سختی  هایی مواجه ساخته است که عبارتند از:

پشتیبانی از فروش نفت ایران و ادامه خرید نفت خام علی  رغم تحریم  های آمریکا؛

– حمایت بانک  های اروپایی از تجارت با ایران؛

– عدم دخالت و فشار در برنامه های منطقه  ای و موشکی ایران و…

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

تضاد دیدگاه اتحادیه اروپا و ایالات متحده بر سر توافق هسته  ای و یا شاید تحریم   علیه ایران به تدریج باعث تضعیف یا نابودی روابط فراآتلانتیکی این دو متحد می شود. این فرایند از زمان آغاز ریاست جمهوری ترامپ تشدید شد و اکنون در حال عمیق‌تر شدن است. خروج ترامپ از برجام اتحادیه اروپا را با دو گزینه روبرو ساخت که در هر دوی آن‌ها ضرر اقتصادی مطرح است. از یک سو از دست دادن تجارت با ایران و از طرف دیگر احتمال محدودیت در بازارهای آمریکا مسائلی هستند که اروپا اکنون با آن‌ها روبرو شده است. (3) از دست دادن تجارت با ایران فقط می  تواند یکی از مسائل مهم برجامی برای اروپا باشد، علاوه بر این اروپا در موضوع برجام منافع و ملاحظات جدی امنیتی دارد.

3- مسئله برگزیت

رابطه بین بریتانیا و اتحادیه اروپا تقریبا به نیم قرن بر می  گردد. در سال1973 وقتی بریتانیا به اتحادیه پیوست دو سال بعد در سال 1975 رفراندومی برگزار شد که «آیا انگلستان باید در جامعه اروپایی (بازار مشترک) باقی بماند؟» 67 درصد رأی «آری» دادند که شامل اکثر مناطق انگلیس و ایرلند شمالی است و فقط مناطق شتلند و جزایر غربی رأی «خیر» دادند. تنش میان اتحادیه اروپا و انگلیس در سال 1984 هنگامی که مارگارت تاچر، نخست  وزیر بریتانیا بود، آغاز شد چرا که تاچر نسبت به پایین بودن سهم بریتانیا از بودجه بازار مشترک (که در سال 1984 اتحادیه اروپا نام گرفت) اعتراض کرده بود. اما این تنش فقط مربوط به بودجه نبود بلکه بریتانیا در سال 1999 نسبت به صادرات گوشت گاو  بریتانیا و در سال 2000 نسبت به صادرات شکلات بریتانیا از اتحادیه شکایت کرده بود. اما از  سال 2007 بود که بحث محافظت از منافع مالی بریتانیا در اتحادیه مطرح شد که در نهایت در سال 2013 با پیروزی حزب محافظه  کار به رهبری دیوید کامرون این مسئله با درایت بیشتری دنبال شد. مسئله بحران مهاجران، طرفداران خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا و ناآرامی  های اقتصادی در سال 2015 این نگرش را ایجاد کرد که برای بازنگری مجدد روابط انگلیس و اتحادیه اروپا باید رفراندوم برگزار شود. در 23 ژوئن 2016 در همه  پرسی که در انگلستان انجام شد بیش از 17 میلیون نفر رأی به ترک این کشور از اتحادیه اروپا دادند. (4) باز دوباره طرح پیشنهادی دولت انگلیس. در نوامبر ۲۰۱۸، مبنی بر توافقنامه خروج بریتانیا و پیش نویس اعلامیه سیاسی، که بین دولت انگلیس و اتحادیه اروپا توافق شده بود، منتشر شد. در تاریخ ۱۵ ژانویه ۲۰۱۹، مجلس عوام در مخالفت با این توافق، با اختلاف فاحش۴۳۲ به ۲۰۲ رأی داد، که بزرگترین شکست پارلمانی دولت انگلیس در تاریخ این کشور به ‌شمار می‌رود. (5)

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

4- شکاف در اتحاد دو سوی آتلانتیک

شکاف در اتحاد دو سوی آتلانتیک از زمانی آغاز شد که ترامپ به عنوان ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا و امانوئل مکرون به عنوان ریاست جمهوری دولت فرانسه انتخاب شدند. امانوئل مکرون معتقد بود که اتحادیه اروپا باید سیاستی مستقل از ایالات متحده داشته باشد چرا که ایالات متحده دیگر توانایی حمایت از اروپا را ندارد و بر این اساس، باید ارتش مستقل اروپایی تشکیل دهد. اروپا، ایالات متحده را متهم به دخالت در امور خود می  داند و معتقد است که ایالات متحده بعد از خروج از برجام سعی بر این دارد تا اروپا را با سیاست  های خود همراه سازد. به طوری که دولت ترامپ وعده داده بود که بسیاری از شرکت  های اروپایی را که تحریم  های ضد ایرانی را نادیده بگیرند، مورد تحریم قرار دهد. مسئله مورد اختلاف دیگر بین اروپا و آمریکا، بحران  های غرب آسیا و موضع  گیری متفاوت در مورد ایران است. دولت ترامپ با اعمال فشار بر ایران، تغییر رژیم ایران را خواهان است این در حالی است که در میان خود اروپاییان نسبت به این موضع اختلاف  نظرهایی وجود دارد. اختلاف دیگر بین اروپا و آمریکا مربوط به مسائل اقتصادی و تعرفه  های سنگینی است که آمریکا برای واردات فولاد از اروپا در نظر گرفته است. باید دانست این اختلافات که ناشی از فشارها و زیاده  خواهی  های آمریکاست منجر به انزواطلبی آن می  شود و عرصه را برای خود آنها تنگ  تر می  سازد. اختلاف دیگر، تصمیم دونالد ترامپ برای شناسایی بیت المقدس به عنوان پایتخت رژیم صهیونیستی و انتقال سفارت آمریکا از تل آویو به این شهر بود، در حالی که اعضای اتحادیه اروپا مخالف این تصمیم هستند.

5- قدرت­ گیری و احیای احزاب راست ملی­گرا و مخالف اتحادیه

ظهور و شکل گیری برخی از این احزاب به دهه های 70 و 80 میلادی (همچون حزب آزادی اتریش، جبهه ملی فرانسه و بلوک فلمیش در بلژیک) بازمی گردد، اما ظهور و گسترش اکثر قریب به اتفاق آنها به عنوان یک تحول و پدیده سیاسی- اجتماعی فراگیر در ظرف کمتر از یک دهه گذشته و تقریباً در بحبوحه بحران مالی 2008 به این سو رخ داده است. (6) گرایشات راست ملی  گرایی دارای ویژگی  هایی هستند از جمله: 1- گرایشات ملی  گرایانه عمیقی دارند؛ 2- طرفدار ارزش  های مسیحی هستند؛ 3- ایجاد دولت رفاه طرفدار بومیان اروپا؛ 4- نگاه بدبینانه  ای به اتحادیه اروپا دارند؛ 5- مخالف مهاجران به اروپا هستند؛ 6- درصدد نفوذ در پارلمان اروپا هستند؛ 7- گرایشات ضد اسلامی دارند. این احزاب به جای منافع مشترک اتحادیه اروپا بر منافع ملی و ملی  گرایی، تاکید دارند و همین مسئله واگرایی بین کشورهای اروپایی را دامن خواهد زد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

موانع ساختاری و غیرساختاری اتحادیه اروپا در حل چالش­ ها

اتحادیه اروپا در حل مشکلات با یک سری موانع ساختاری و غیرساختاری روبه­ روست که عبارتند از:

1- افزایش شکاف اقتصادی و بحران مالی و رشد روند واگرایی در حوزه یورو و اتحادیه اروپا

2- شکاف بین کشورهای بزرگ و کوچک اتحادیه

3- شکاف بین اروپاگرایان و طرفداران آمریکا در بین اعضای اتحادیه

4- تضادهای درون­ ملی و یا قومیتی در بین اعضای اتحادیه

5- افزایش بیکاری، گسترش ناآرامی­ های اجتماعی و خطر سقوط زودهنگام دولت­ ها در برخی کشورهای عضو اتحادیه(مثل یونان، ایرلند، پرتغال، اسپانیا و ایتالیا)

6- درگیری ها میان طرفداران و مخالفان برنامه­ های ریاضت اقتصادی

7- مفرد عمل کردن کشورهای اتحادیه به سبب رقابت در پیگیری منافع خود

8- عدم یا پیچیدگی بالای توافق سیاسی در پیدا کردن راه­ حل چالش ها

9- نادیده گرفتن مشکلات کشورهای ضعیف حاشیه­ ای اروپا توسط کشورهای قدرتمند شمالی اتحادیه اروپا

10- «بحران مشروعيت» نظام حکمراني فراملي اروپايي(عدم توافق بین کشورهای قدرتمند اروپایی در بحث حکمرانی به دلیل شکاف بین شمال و جنوب و شکاف بین شرق و غرب اروپا)

11- تضاد محسوس با مسلمانان مهاجر به دلیل حاکمیت مسیحیت

12- فاصله گیری از روحیه ماجراجویانه پس از جنگ های جهانی که در شرایط فعلی روند معکوس به خود گرفته است.

13- نگرانی­ های امنیتی و مشکلات ناشی از ظهور تروریسم در اروپا

14- عدم اعتماد شهروندان اتحادیه به سیاست­ های درون اتحادیه

15- تحت فشار قرار دادن اروپا توسط ایالات متحده آمریکا

16- تنش بر سر اروپای فدرالی یا اروپای میان دولتی

17- وجود رهیافت­ های متفاوت در تصمیم­ گیری اتحادیه اروپا به دلیل نبود قانون اساسی واحد در اتحادیه

18- عدم رعایت مقررات و استانداردهای لازم مندرج در پیمان ماستریخت توسط برخی از کشورهای عضو اتحادیه پولی اروپا.

19- بی­ تفاوتی سیاسی شهروندان اروپا

20- انتخاب روسای جدید نهادهای اروپا در سال 2019، نشانه ­ای از چالش تعادل­ بخشی در اروپا

 

تاثیر چالش ­ها بر سرنوشت آینده اتحادیه اروپا

با توجه به چالش  هایی که اتحادیه اروپا با آن روبه  رو شده است. مهمترین   مسأله  ای که برای حل این چالش  ها بیش از همه مورد توجه است، حل دولت  داری در سراسر اتحادیه اروپاست. قطعاً حل این مسأله تأثیر به سزایی در مدیریت چالش  ها و سرنوشت آینده اتحادیه اروپا دارد. کاهش سرعت رشد اقتصادی اتحادیه اروپا، اوضاع را وخیم  تر می  سازد و همین امر موجب اعتراضات گسترده در اروپا می  گردد. در نتیجه روحیه ملی  گرایی و بازگشت به درون در بین کشورهای عضو تقویت می  گردد و تلاش برای خودمختاری از اتحادیه بین شهروندان اعضای اتحادیه گسترده می  گردد. هر چقدر همگرایی در بین کشورهای اتحادیه تضعیف گردد، به همان میزان حل مشکلات اتحادیه با سختی  های بیشتری روبه  رو می  گردد و حتی نمی  توان انتظار همگرایی فرامرزی میان کشورهای عضو را شاهد بود. مسئله احزاب راست ملی  گرا هر چقدر که در بین کشورهای اتحادیه تقویت و یا احیا گردد، زمینه مخالفت با اتحادیه و یا فروپاشی آن بیشتر می  گردد. از طرف دیگر، تقویت این احزاب به معنای چالش طرفداران تقویت اتحادیه اروپا برای پیشبرد اهداف آتی این اتحادیه در زمینه همگرایی بیشتر سیاسی و امنیتی است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

مسئله بعدی مهاجرت و پناهندگی است که اگر حل نشود زمینه ایجاد بحران  های سیاسی، امنیتی، اجتماعی و هویتی می  شود. هر چند که نمی  توان گفت که لزوماً مسئله مهاجرت و پناهندگی منجر به شکل  گیری چالش  های امنیتی و تروریستی می  شود، اما ممکن است که تروریست  های داعش و تکفیری در قالب پناهنده وارد اروپا شوند و مشکلات امنیتی را ایجاد کنند. مسئله برگزیت نیز بر آینده اتحادیه اروپا تاثیرگذار خواهد بود. انگلیس به عنوان یک کشور قدرتمند در اتحادیه نقش بسیار مهمی در تجارت و مسائل اقتصادی دارد بر همین اساس، خروج انگلیس از اتحادیه نه تنها (ممکن است) سبب الگویی برای طرفداران خروج از اتحادیه در سایر کشورها شود. بلکه موجب ایجاد یک بلاتکلیفی در بازار اتحادیه می  شود که نیاز به تغییر قوانین و مقررات اقتصادی موجود و مذاکره مجدد در رابطه با موافقت  نامه  های تجاری می  شود که این امر هزینه زیادی را برای اتحادیه اروپا در بر خواهد داشت.

تاثیر چالش­ ها بر سیاست­ خارجی اتحادیه اروپا

چالش  های یاد شده قطعاً بر سیاست خارجی یا روابط خارجی اتحادیه تاثیرگذار خواهد بود. اتحادیه اروپا اگر نتواند به مرور زمان چالش  ها را مدیریت کند، تغییرات قابل توجه در موازنه داخلی اتحادیه اروپا در سطح دولت- ملت  ها و یا در سطح نهادهای اروپایی صورت خواهد گرفت. این رویه موجب دشوار شدن سیستم حکمرانی اکثریت در پارلمان می  شود. آنگاه شاهد رویه  های متفاوت توسط دولت  ها در سیاست خارجی اتحادیه هستیم که در طول زمان  منزوی و درون  گرا می  شود و در حوزه سیاست خارجی نیز به بازیگری کم اثرگذار تبدیل خواهد شد.

 مهاجرت غیراروپاییان که بعضاً از منطقه غرب آسیا هستند سبب شده تا سیاست خارجی اتحادیه در ابتدا برای حل بحران مهاجران ابتدا نسبت به حل بحران منطقه غرب آسیا که درگیر نیروهای تکفیری است موضع مشخص  تری دنبال کند. در غیر این صورت اقدامات و رفتارهای بیگانه‌ستیز در اروپا تشدید می  یابد، که خود این مسئله می‌تواند باعث تقویت گروه‌های اسلامی افراطی نیز شود. در این شرایط سیاست خارجی و امنیتی مشترک اتحادیه اروپا در مواجهه با بحران  ها از بالندگی لازم برخوردار نخواهد بود و دول اروپایی از روندهای ملی بیش از گرایش  های فراملی تبعیت می  کنند. از طرف دیگر، بروز اختلاف و مناقشه بین اروپا و ایالات متحده در زمان ترامپ، سبب شده علی  رغم، دهه  های گذشته که روابط بین آنها از عمق بیشتر برخوردار بود، به فاصله گرفتن اتحادیه اروپا از آمریکا تبدیل گردد. در این شرایط اتحادیه برای رفع مشکلات و چالش  ها باید به همکاری  های فراآتلانتیکی رو بیاورد تا با دیگر دولت  ها و نهادهای بین  المللی (با تکیه بر منافع نه ارزش  ها) همکاری داشته باشد.

جمع ­بندی

همان  طور که مختصراً در مورد چالش  های اتحادیه اروپا بیان شد، می  توان گفت هر کدام از این چالش  ها می  تواند کیفیت همگرایی در اتحادیه را به پایین  ترین سطح برساند. این شرایط با وجود روابط سرد بین اتحادیه و ایالات متحده، اوضاع را برای اتحادیه بیش از بیش سخت  تر کرده است. چرا که آمریکا شریک اصلی اروپا در تجارت و اقتصاد است که در صورت چالش در روابط بین آن  ها، اوضاع اقتصادی و مالی اتحادیه اروپا را وخیم  تر خواهد کرد. اما با این حال، برخی از کشورهای قدرتمند اروپا مثل فرانسه و انگلیس اکنون در تلاش برای ایستادگی (در برابر آمریکا) هستند. این شرایط زمینه دخالت آمریکا در اروپا را فراهم می  کند که زمینه دودستگی در بین اعضای اتحادیه (طرفداران اتحادیه و طرفداران ایالات متحده آمریکا) را ایجاد می  کند. با خروج انگلیس از اتحادیه، این اتحادیه قطعاً کوچکتر و ضعیف  تر خواهد شد که این امر تاثیر به سزایی در سیاست  های اقتصادی و امنیتی برجای خواهد گذاشت. بنابراین، اتحادیه اروپا برای حل چالش  ها، ابتدا باید مشکلات و چالش  های درونی اتحادیه را حل نماید تا بتواند با شرایط مطلوب  تر و همگراتر بر مسائل و مشکلاتی که از بیرون، اتحادیه را دچار چالش کرده، فائق آید.

 

منابع

1-ظریف، علی(1396). «چالش‌هاي فراروي اتحاديه اروپا، بحران مهاجرت»، خبرگزاری صدا و سیما، کد خبر: ۲۰۲۲۶۴۰، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.iribnews.ir/fa/news/2022640

2-رضی، محمدرضا(1394). «عملکرد کشورهای عضو اتحادیه اروپا در قبال پناهجویان»، ماهنامه پژوهش ملل، دوره اول، شماره یکم.

3-«چالش های اروپا برای حفظ برجام»، روزنامه اطلاعات، 8 تیر 1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.ettelaat.com/mobile/?p=84724&device=phone

4-Sarah Pruitt(2017). “The History Behind Brexit”, from:

https://www.history.com/news/the-history-behind-brexit

5-Edgington, Tom (15 January 2019). “Reality Check: What are the biggest government defeats?”. Retrieved 16 January 2019.

6-نورعلی وند، یاسر(1395). «رشد و قدرت­یابی احزاب راست افراطی در اروپا؛ علل و پیامدها»، دیده بان امینت ملی، شماره 54.

7-یاری علیرضا، انتخابات آمریکا و قدرت‌یابی جریان‌های راست در اروپا؛ فاشیسم یا ملی‌گرایی لیبرال؟، 18 بهمن 1395، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در آدرس زیر:

http://tabyincenter.ir/17028

8- انتخابات پارلمانی اتحادیه اروپا؛ رویارویی ملی گرایی و فراملی گراییِ اروپایی، 4 خرداد 1398، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در آدرس زیر:

http://tabyincenter.ir/32271

 

9- فشارهای آمریکا به اروپا و ابهام در سرنوشت ناتو، 19 تیر 1397، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در آدرس زیر:

http://tabyincenter.ir/26955