اندیشکده راهبردی تبیین – سیزدهمین دوره نشست گفت‌وگوهای صلح سوریه پنجشنبه و جمعه گذشته با حضور نمایندگانی از کشورهای ایران، سوریه، روسیه، ترکیه، عراق و لبنان و هیئتی از معارضان نظام سوریه، در نورسلطان (آستانه) قزاقستان برگزار شد. درباره این نشست، نتایج و پیامدهای آن نکاتی وجود دارد که برخی از آن‌ها در ادامه می‌آید:
1- معارضان سوری به‌رغم برخی اختلاف‌ها و تردیدها درباره مشارکت در این دور از گفت‌وگوها، در قالب هیئتی 14 نفره به ریاست «احمد طعمة» در این نشست شرکت کردند. معارضان حاضر مورد حمایت ترکیه هستند و هم‌اکنون نیز بر مناطق شمالی و شرقی استان حلب سیطره دارند. در فهرست این هیئت، نام‌هایی چون نماینده فیلق‌الشام، فیلق‌المجد و رئيس شوراى محلى عفرين وجود داشت. معارضان نظام سوریه با عنوان کامل «ائتلاف ملی نیروهای انقلاب و معارض سوریه» در هفته‌های گذشته نخستین مقر خود در داخل خاک این کشور را در حلب افتتاح کرده بودند[1]. از این‌رو به نظر می‌رسد با توجه به نزدیک بودن آغاز فعالیت کمیته تدوین قانون اساسی، حضور آن‌ها در روندهای سیاسی سوریه افزایش خواهد یافت.
2- به صورت کلی معارضان برای مشارکت در آینده سیاسی سوریه، علاوه بر چالش‌های متعددی ازجمله توافق با دمشق، با مخالفانی نظیر «تحریرالشام» نیز که کنترل بخش مهمی از استان ادلب را در دست دارند، مواجه هستند. تحریرالشام (جبهه‌النصره سابق) از سوی سازمان ملل متحد و کشورهای روند آستانه به عنوان گروه تروریستی شناخته شده است. بنابراین حداقل به صورت رسمی و علنی، مذاکراتی میان آن‌ها و طرف‌های آستانه در جریان نیست. چه‌اینکه رسانه‌ها و رهبران تحریرالشام نیز پیش از نشست آستانه هرگونه مشارکت در روندهای مذاکراتی با نظام سوریه را «خیانت» قلمداد کردند. بنابراین تحریرالشام، می‌تواند مانعی جدی برابر توافقات باشد؛ همچنان که تاکنون اینگونه بوده است.
3- بند سوم بیانیه 13 بندی کشورهای روند آستانه -که در برخی رسانه‌ها منتشرشده است[2]– با نام بردن از «تحریرالشام»، بر مبارزه با این گروه تأکید می‌کند. در ساعات پایانی روز نخست گفت‌وگوها اما اخباری از موافقت سوریه با آتش‌بس موقت در ادلب منتشر شد. ساعتی بعد، «الکساندر لاورنتیف»، رئیس هیئت مذاکره‌کننده روسی در نشست خبری پایان روز نخستِ گفت‌وگوها از تصمیم دمشق استقبال کرد. ساعاتی از اعلام تصمیم دمشق مبنی بر آتش‌بس نگذشته بود که خبرگزاری سوریه از نقض آن از سوی گروه‌های تروریستی خبر داد و در مقابل رسانه‌های وابسته به این گروه‌ها نیز، دمشق را متهم به نقض آتش‌بس کردند. روز گذشته اما «ابومحمد الجولانی» رهبر تحریرالشام، صراحتاً تأکید کرد که گروه متبوعش از خط منطقه کاهش تنش عقب‌نشینی نخواهد شد. الجولانی در این گفت‌وگو با خط و نشان کشیدن برای نیروهای سوری و روسی و تأکید بر اینکه با ورود نیروهای روسیه به منطقه عاری از سلاح مخالف است، گفت: «ما بر اساس خواست دوستان و دشمنان مواضع نمی‌گیریم[3]». این موضع‌گیری رهبر تحریرالشام، نشان داد اوضاع در ادلب تا چه اندازه پیچیده است و باید در روزهای آینده منتظر دور تازه‌ای از درگیری‌ها در شمال حماه و جنوب ادلب بود.
4- یکی از مهم‌ترین پیچیدگی‌های شرایط ادلب، همین تفاوت در گفتمان، اهداف و عملکرد معارضان و گروه‌های تروریستی است. درحالی که ائتلاف ملی معارضان مورد حمایت مشخص و علنی ترکیه قرار دارد و حاضر به مشارکت در گفت‌وگوها شده است، تحریرالشام اما از هرگونه مذاکراتی سر باز می‌زند؛ هرچند که بر اساس ادعای دمشق، این گروه تروریستی نیز مورد حمایت اطلاعاتی و تسلیحاتی ترکیه قرار دارد. همین تعارض باعث شده تا آتش‌بس پایداری در شمال سوریه ایجاد نشود و تعداد بسیاری از ساکنان مناطق درگیری، کشته، زخمی و آواره شوند. البته معارضان نیز ساعتی پس از اظهارنظر دمشق درباره آتش‌بس، توافق ادعایی سوریه را تکذیب کردند. احمد طعمه رفتار دمشق در منطقه عاری از سلاح را باعث نقض توافق سوچی دانست. وی اظهارات مسئولان سوری مبنی بر توافق بر سر عقب‌نشینی 20 کیلومتری گروه‌های مسلح از خط عاری از سلاح را نیز تکذیب کرد[4].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
5- مسئول هیئت مذاکره‌کننده سوریه در گفت‌وگو با «المیادین» با استقبال از بیانیه پایانی به انتقاد از ترکیه برای زیرپا گذاشتن تعهدات سوچی درباره منطقه عاری از سلاح ادلب پرداخت و گفت: «این دولت ترکیه است که بر منطقه ادلب و گروه های مسلح موجود در آنجا سیطره دارد»[5]. ترکیه در شمال سوریه دو کارت برای بازی دارد؛ حمایت علنی از معارضان و احتمالاً حمایت پنهانی از گروه‌های تروریستی. پرسش اما این است که چرا ترکیه در حالی که تنش‌های میان این دو طیف، دورنمای همکاری‌آمیزی ندارد، برای تقویت هر دو گروه گام برمی‌دارد؟ به نظر می‌رسد آنکارا برای مخالفت با عملیات نظامی دمشق و مسکو در این نواحی، علاوه بر ملاحظاتی مانند مهاجرت آوارگان به خاک کشورش و امتیازگیری از مسکو در سایر پرونده‌ها، نیم‌نگاهی به منطقه حائل میان ارتش سوریه با مناطق زیر کنترل معارضان در شمال و شرق حلب نیز دارد. به عبارت دیگر ترکیه این امکان را در نظر دارد که گام بعدی پیروزی دمشق بر هیئت تحریرالشام در ادلب، بازپس‌گیری مناطق عملیاتی «سپر فرات» و «شاخه زیتون» است و به همین دلیل، تحریرالشام را خط مقدم حفظ مناطق مورد نفوذ خود در شمال سوریه می‌داند.
6- یکی دیگر از محورهای گفت‌وگوهای مذاکرات آستانه، تحولات شرق فرات بود. بیانیه پایانی و مواضع لاورنتیف پس از پایان مذاکرات، نشان‌دهنده به نتیجه نرسیدن رایزنی کردها با دمشق و مسکو است. در بند چهارم و پنجم بیانیه پس از تأکید بر حاکمیت و تمامیت ارضی سوریه، آمده است: «ضامنین سازوکار آستانه، تمام تلاش‌ها برای ایجاد واقعیت‌های جدید میدانی به بهانه مبارزه با تروریسم از جمله ابتکارات غیرمشروع خودمختاری را رد کرده و عزم خود برای مقابله با دستورکارهای جدایی‌طلبانه با هدف تضعیف حاکمیت و تمامیت ارضی سوریه و نیز تهدید امنیت ملی کشورهای همسایه را ابراز کردند». به نظر می‌رسد کردها همچنان سردرگم چانه‌زنی‌های آمریکا و ترکیه خواهند بود. هرچند که دور از ذهن نیست مسکو، خواسته‌های ترکیه در شرق فرات را با ادلب در غرب فرات، معامله کند. بیانیه پایانی و اظهارنظرهای مذاکره‌کنندگان، نشان می‌دهد کردها برای آن‌چه در شرق فرات به دنبال آن هستند، راه دشواری پیش رو دارند.
7- علاوه بر این بیانیه که از سوی کشورهای ضامن سازوکار آستانه منتشر شد، برخی طرف‌ها نیز بیانیه‌های جداگانه‌ای ارائه دادند. وزارت خارجه قزاقستان اعلام کرد طرف‌ها درباره ساختار کمیته تدوین قانون اساسی به توافق رسیدند[6]. بنابراین می‌توان انتظار داشت در نشست بعدی آغاز روند تدوین قانون اساسی اعلام شود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
8- برخلاف موضع‌گیری طرف‌های روسی و سوری، ایران اما ترجیح داد که همچنان سکوت کند. البته به صورت کلی مواضع ایران در این نشست نیز احتمالا در هماهنگی نسبی با مواضع سوریه و روسیه بوده است. عدم مشارکت ایران در عملیات نظامی ارتش سوریه در ادلب با توجه به ابعاد انسانی آن، می‌تواند مانع از برخی انتقادات به جمهوری اسلامی شود. هرچند که به نظر می‌رسد روندهای تدوین قانون اساسی و تثبیت نفوذ تهران در آینده سوریه، اولویت بیشتری از تحولات ادلب یا شرق فرات برای ایران داشته باشد؛ چه‌اینکه توان کنشگری تهران در این پرونده‌ها نیز هم‌سطح روسیه و ترکیه نیست.
نتیجه‌گیری
سیزدهمین نشست صلح سوریه درحالی به کار خود پایان داد که اختلاف نظرها بین بازیگران مختلف همچنان باعث غلبه منازعه بر همکاری خواهد شد. ترکیه و روسیه اختلافات مهمی در پرونده ادلب دارند. ترک‌ها همزمان در حال بازی با کارت معارضان و تروریست‌ها هستند. با این تفاوت که اولی در گفت‌وگوها مشارکت می‌کند و دومی با عدم حضور در هر نشستی، آتش‌بس را نمی‌پذیرد. بنابراین کلاف سردرگم ادلب، همچنان ناگشوده خواد ماند.
در موضوع شرق فرات اما تحولات به گونه دیگری در حال شکل‌گیری است. بیانیه پایانی آستانه نشان از هماهنگی روسیه با ترکیه در پرونده شرق فرات دارد. چه‌اینکه با هرگونه خودمختاری کردها مخالفت می‌کند. از سوی دیگر مذاکرات آنکارا-واشنگتن می‌تواند تحولات را به‌گونه دیگری رقم بزند. آن‌چه در مقطع فعلی می‌توان گفت، سردرگمی کردها بین بازیگران خارجی منازعه سوریه و مسیر دشوار آن‌ها برای تحقق خواسته‌هایشان است. خواسته‌هایی که صف مخالفانش، پرتعدادتر از موافقانش است.
[1] . روسیه‌الیوم، «افتتاح أول مقر للائتلاف المعارض داخل أراضي سوريا»، 24 آوریل 2019، الرابط للوصل:
https://ar.rt.com/lrii
[2]. خبرگزاری صداوسیما، «بیانیه ضامنین فرمت آستانه»، منتشرشده در تاریخ 11 مرداد 1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
[3] . عربی21، «هيئة تحرير الشام لن تنسحب من المنطقة العازلة شمال غرب سوريا»،3 أغسطس 2019، الرابط للوصول:
https://arabi21.com/story/1198789
[4] . الجزیره، «هدوء حذر بشمال سوريا بعد اتفاق على هدنة بمفاوضات أستانا»، 2 آگوست 2019، الرابط للوصول:
https://www.aljazeera.net/news/politics/2019/8/2/مفاوضات-أستانا-نور-سلطان-سوريا-إدلب
[5] . المیادین، «الجعفري للميادين: المشروع الإرهابي ضد سوريا تم تقزيمه وتحجيمه ولكنه لم ينته بعد»، 2 أغسطس 2019، الرابط للوصول:
http://www.almayadeen.net/news/politics/1329387
[6] . المیادین، «كازاخستان تعلن انعقاد الجولة الـ 13 من مباحثات أستانة»، 2 آگوست 2019، الرابط للوصول:
http://www.almayadeen.net/news/politics/966628
