اندیشکده راهبردی تبیین- حدود سه سال از همهپرسی ماندن یا نماندن انگلستان در اتحادیهی اروپا میگذرد و این موضوع، همچنان مانند استخوانی لای زخم سیاست در آن کشور باقی مانده است. برگزیت به چنان مسئلهی حادی تبدیلشده که عامل تغییراتی کمسابقه در کابینهی دولت انگلیس بوده، به گونهای که این سطح از تغییرات، آن هم در طول حاکمیت یک حزب، بسیار کمنظیر است. بااینحال، این پدیده سؤال بسیار مهمی را شکل میدهد که روی کار آمدن شخصیتی مانند جانسون، چه تغییراتی را در سیاست خارجی دولت انگلستان سبب خواهد شد؟
مهمترین پروندههای سیاست خارجی دولت انگلستان
برگزیت
همهپرسی 23 ژوئن 2016 مردم بریتانیا، قانون خروج این کشور از اتحادیه اروپا که به برگزیت معروف است را تصویب کرد. برگزیت تحت تأثیر سه عامل روابط تاریخی– فرهنگی این دولت با اتحادیه، مواضع انتخاباتی دیوید کامرون در آستانه دومین دوره نخستوزیری و بحران مهاجرت قرار داشته که پیامدهای متعددی را در ابعاد اقتصادی، تجاری و نیروی کار برای این کشور به همراه آورده است.[1] برگزیت اثرات کوتاه مدت، میانمدت و درازمدت بر بریتانیا، اتحادیه اروپا و کل جهان خواهد گذاشت. همانگونه که در کوتاه مدت، خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، شوکهای فراوانی بر اقتصاد و بازارها وارد کرد و موج جدیدی از ملیگرایی افراطی و حملات علیه مهاجران و اقلیتهای نژادی را پدید آورد. در میانمدت، برگزیت میتواند واکنش دولتها و مردم کشورهای دیگر را برانگیزد و آنها نیز خواهان همهپرسی برای خروج از اتحادیه اروپا بشوند که نشانگان آن در کشورهایی همچون ایتالیا، یونان و هلند آشکار شده است. با ادامه این روند، یورو، واحد پول مشترک اتحادیه اروپا بیشتر متأثر میشود و این موضوع میتواند ماهیت یورو را تغییر دهد و کاهش سرمایهگذاری در این منطقه را به دنبال داشته باشد که حاصلی جز رکود برای اروپا و جهان نخواهد داشت. خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا باعث خواهد شد تا این سازمان برای چندین سال با چالش چگونگی سازش با شرایط جدید در ابعاد حقوقی، ژئوپلیتیکی سیاسی، اقتصادی، تجاری مواجه باشد.[2]
پرونده هستهای ایران و برنامه جامع اقدام مشترک
برنامه جامع اقدام مشترک یک توافقنامه مفصل با پنج ضمیمه است که توسط ایران و گروه 1 + 5 (چین فرانسه، آلمان، روسیه، انگلیس و ایالاتمتحده) در 14 ژوئیه 2015 به دست آمده است. توافق هستهای با قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل، مصوب 20 ژوئیه 2015 تأیید شد؛ اما در تاریخ 8 مه 2018، رئیسجمهور آمریکا اعلام كرد كه ایالاتمتحده از برجام خارج میشود و تحریمهای هستهای آمریكا را علیه ایران بازگرداند.[3]
مسئله نفتکشها
نیروی دریایی انگلیس بامداد روز پنجشنبه، ۱۳ تیر ۹۸، به نفت کش «گرِیس ۱» که حامل نفت ایران بود و قصد عبور از تنگه جبلالطارق را داشت، حمله و این کشتی را توقیف کرد. پس از دو هفته از توقیف ابرنفتکش حامل نفت ایران از سوی تفنگداران نیروی دریایی انگلیس در تنگه جبل الطارق، نیروی دریایی سپاه پاسداران بنا به درخواست سازمان بنادر و امور کشتیرانی استان هرمزگان، کشتی انگلیس را به دلیل حادثهآفرینی، خاموش کردن سیستم موقعیتیاب و دفع پسماند نفتی توقیف کرد.[4]
رابطه با ایالاتمتحده
پس از تولد روابط ویژه آمریکا و انگلیس در جنگ جهانی دوم، این روابط طی دوران جنگ سرد تقویت شد و به جایی رسید که انگلستان همواره در عرصههای نظامی از آمریکا حمایت کرده است،[5]
انگلستان با توجه به تصمیم به خروج از اتحادیه، انعقاد پیمان تجاری دوجانبه با آمریکا را در اولویتهای راهبردی خود قرار داده است؛ اما این روابط تحت تأثیر موضوعاتی مانند برگزیت و نحوه تعامل با ایران و چین و روسیه نیز قرار دارد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اصلیترین عوامل شکست و استعفای «ترزا می» چه بوده است؟
ترزا می که با وجود تلاشهای مکرر نتوانست طرح خود را برای خروج از اتحادیه اروپا در پارلمان به تصویب برساند، از رهبری حزب محافظهکار استعفا کرد. از جمله دلایلی که میشود برای شکست ترزا می نام برد، موارد زیر است:
- فراخوان انتخابات زودهنگام در سال 2017 برای کسب اکثریت که در نهایت حزب حاکم (محافظهکار) نتوانست اکثریت مطلق را دوباره به دست آورد.
- راهاندازی ماده 50 پیمان لیسبون (در مورد شرایط خروج از اتحادیه اروپا) بدون برنامهای مناسب
- هنگامی که می به نخستوزیری رسید، تحت فشار حزب مقابل قرار گرفت تا دیدگاه خود را برای برگزیت ارائه کند. برخی نمایندگان مجلس از وی خواستند تا آنچه را که به عنوان خروج «نرم» شناخته میشود دنبال کند و در آن انگلستان اتحادیه اروپا را ترک کند ولی در بازار اروپا باقی بماند، مانند نروژ و سوئیس؛ اما اکثر نمایندگان محافظهکار از او خواستند که در عوض، مذاکره برای خروج «سخت» را انجام دهد که در آن انگلستان خود را از مؤسسات و بازارهای مهم اتحادیه اروپا خارج کند. در نهایت او در کنفرانس حزب محافظهکار در سال 2016 اعلام کرد که انگلستان از بازار واحد، اتحادیه گمرکی و دیوان عدالت اروپا خارج خواهد شد.
- اروپا و ترزا می درباره خروج انگلیس از اتحادیه به توافق رسیدند اما این طرح سه بار توسط پارلمان انگلیس رد شد. به همین دلیل بود که ترزا می برگزیت را به تعویق انداخت.
- او نتوانست از فرصتهایی که برای مذاکره با حزب کارگر بریتانیا و حزب اس ان پی اسکاتلند به وجود آمده بود استفاده کند.[6]
تغییرات احتمالی سیاست خارجی انگلستان با روی کار آمدن بوریس جانسون و ملاحظات پیش روی جمهوری اسلامی ایران
جانسون پس از انتخاب شدن به نخستوزیری مهمترین هدف خود را در این مقطع از تاریخ بریتانیا آشتی دادن دو دیدگاه، یعنی «علاقه به بهرهمندی از تجارت آزاد و همکاری امنیتی و دفاعی دوجانبه با کشورهای عضو اتحادیه و درعینحال حفظ استقلال و حاکمیت دموکراتیک این کشور» میداند. تنها راه پیش روی جانسون برای اجرای برگزیت و ایجاد توافق تجاری با آمریکا خروج بدون توافق است که علاوه بر تبعات بسیار برای اقتصاد بریتانیا، میتواند منجر به استقلال اسکاتلند و بروز آشوب در ایرلند شمالی شود و لذا وحدت و یکپارچگی بریتانیا در خطر خواهد بود[7]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
او متعهد شده است که انگلیس را در تاریخ 31 اکتبر از اتحادیه خارج کند. حتی اگر هیچ توافقی با اتحادیه اروپا با شرایط انصراف وجود نداشته باشد. بوریس جانسون تهدید میکند از پرداخت 71 میلیارد دلار مندرج در لایحه برگزیت خودداری کند، مگر اینکه اتحادیه اروپا شرایط بهتری ارائه دهد؛ اما مقامات اتحادیه اروپا گفتهاند که آنها حاضر نیستند شرایط توافق شده با خانم می را تغییر دهند.[8] مردم اسکاتلند در همهپرسی 2016، به طور قاطع به ماندن در اتحادیۀ اروپا رأی دادند و هماکنون نیز اکثریت اسکاتلندیها به ماندن در اتحادیۀ اروپا تمایل دارند. ضمنأ حزب محافظهکار به طور سنتی در اسکاتلند محبوبیت اندکی دارد و موضع بوریس جانسون مبنی بر احتمال خروج بدون توافق از اتحادیۀ اروپا بر این عدم محبوبیت در شرایط فعلی افزوده است. افکار عمومی اسکاتلند با این گرایش خود، رهبران اسکاتلند را به ماندن در اتحادیۀ اروپا تشویق میکنند. با خروج بدون توافق بریتانیا از اتحادیۀ اروپا، احتمالاً نارضایتی مردم اسکاتلند از دولت بریتانیا افزایش پیدا خواهد کرد و فضای کلی اسکاتلند به سمت جدایی از بریتانیا خواهد رفت.[9]
در مورد ایران نیز بوریس جانسون در مصاحبهای گفته است «اگر من نخست وزیر شوم، از اقدام نظامی علیه ایران حمایت نمیکنم.» وی در جای دیگری اظهار داشت: «باید درباره ایران و این حکومت بسیار هوشیار باشیم. بریتانیا باید با واشنگتن و بروکسل همکاری کند تا از هرگونه شیطنت ایران در منطقه جلوگیری کنند.» به نظر میرسد او درباره برجام یکی به نعل میزند و یکی به میخ. به طور مثال وی اخیراً و در رقابتهای انتخاباتی گفت: «معتقدم قطعا برجام ضعیف عمل میکند و باید درباره راههایی که رفتارهای مخرب ایران را محدود میکند فکر کنیم و همچنان معتقدم که وادار کردن ایران به ادامه ندادن برنامه هستهایاش راه درستی برای کشور ما و منطقه است.» به نظر میرسد بوریس جانسون به مانند دونالد ترامپ از مذاکرات جدید برای دستیابی به یک توافق تازه با ایران استقبال کند. او در نوامبر ۲۰۱۷ نیز در کمیته امور خارجه پارلمان بریتانیا، ابتدا توافق هستهای با ایران را «پیروزی شگفتانگیز دیپلماسی» توصیف کرد اما با این وجود گفت که این توافق تغییر گستردهای را در سیاستهای ایرانیان در منطقۀ خاورمیانه از جمله حمایت این کشور از حزبالله لبنان و حوثیها در یمن به وجود نیاورده است.[10]
در مورد موضوع توقیف نفتکشها، این کشور ابتدا به فکر تشکیل ائتلافی دریایی از کشورهای اروپایی در خلیجفارس افتاده است. با وجود اینکه در ابتدا کشورهایی مانند فرانسه، ایتالیا و دانمارک تمایل خود را جهت ایجاد چنین ائتلافی ابراز کردند اما اختلافات اساسی در تشکیل این ائتلاف میان کشورهای اروپایی وجود داشت. بریتانیا نیز پس از روی کار آمدن بوریس جانسون، از موضع پیشین خود عقبنشینی کرده و طبق پیشبینی برخی کارشناسان به مواضع آمریکا نزدیک شد[11] که نهایتاً دولت انگلیس اعلام كرد به ائتلاف نظامی آمریکا برای امنیت دریایی میپیوندد و انگلیس نقش برجستهای در آنچه كه آن را یك نظارت بینالمللی بر مأموریتهای دریایی مینامد، خواهد داشت.[12]
همچنین جانسون زمانی که وزیر امور خارجه بود، درباره زن بازداشتشده انگلیسی-ایرانی، نازنین زاغری- اظهارنظر كرده بود که او به عنوان خبرنگار به ایران سفرکرده و ایران همین موضوع را به عنوان شاهد گناه وی اشاره كرد،[13] این در حالی بود که زاغری ادعا کرده بود برای دیدار خانواده به ایران سفر کرده است.
رابطه ترامپ و جانسون هم ویژگیهای خاص خود را دارد. زمانی که ترامپ در کارزار انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بود و جانسون هم در رأس شهرداری لندن قرار داشت چندین بار به یکدیگر در رسانهها پاسخهای تند و تیزی داده بودند؛ اما حالا گویا روابط این دو بسیار هم خوب است بهطوریکه دونالد ترامپ از نخستوزیری جانسون حمایت کرده و معتقد است رابطه لندن و واشنگتن با انتخاب جانسون بهتر از گذشته خواهد شد[14]
رئیسجمهور آمریكا قول داده است بعد از خروج انگلیس از اتحادیه «توافقنامه تجارت آزاد»، با انگلیس امضا کند.[15] اما این رابطه در شرایط فعلی تحت تأثیر عواملی مثل برگزیت، برجام و رابطه با چین و روسیه قرار دارد.
با توجه به نیاز انگلیس به تجارت و رابطه با چین نخستوزیر انگلیس اعلام کرده ما نسبت به ابتکار جاده ابریشم بسیار مشتاق هستیم و نسبت به رابطه با چین ابراز علاقه کرده است؛ اما در این میان آمریکا رویه دیگری دارد ترامپ دولت چین را در پکن، سارقین، دزدها، دشمن اقتصادی، جاسوسان نامگذاری کرده است. رئیسجمهور آمریکا بارها گفته است كه چین به سرقت اموال معنوی و مشاغل در آمریکا متهم است[16] و یک جنگ تجاری را چین شروع کرده است. در مورد روسیه نیز روابط دو طرف در یـک دهـه اخیـر بـه ویـژه پـس از بحـران 2014 اکراین نامناسب و تا حد قابلتوجهی بحرانی بوده و روابط سیاسی دو طرف، تهاجمی تر شده اسـت. نگاه رهبـران بریتانیا و تعریف منافع آنها در تعارض با رویکردهـاي سیاسـی روسـیه اسـت. درعینحال، بریتانیا به دنبال استمرار روابط اقتصادي با روسیه است با این توجیه که منافع تجاري بایـد از روابط سیاسی مصون بماند، زیرا روابط سیاسی بـه طور فزایندهای تقـابلی شـده اسـت. مـوارد متعددي وجود دارد که بر کاهش سطح مناسبات لندن- مـسکو اثرگـذار بـوده اسـت. بحـران اوکراین، بحران سوریه، ترور شهروندان روسی در بریتانیا، تحریمها و جنگ هیبریـدي روسـیه بر ضد بریتانیا از مهمترین حوزههای اختلاف میان لندن-مسکو بوده است.[17] بعد از پیروزی «دونالد ترامپ» در انتخابات ریاست جمهوری، روابط بین آمریکا و روسیه به مراتب بدتر از گذشته شده است. کارشناسان در روسیه نیز با این دیدگاه موافقاند، البته به گفته آنها، نباید «توطئه» طرفداران هیلاری کلینتون را نیز در این بین نادیده گرفت. حتی ولادیمیر پوتین رئیسجمهوری روسیه نیز پیشرفتی در دورنمای روابط با آمریکا نمیبیند. وی اخیراً در مصاحبه با شبکه تلویزیون «میر» اعتراف کرد: «باید گفت که سطح اعتماد در روابط دو کشور، بخصوص در عرصه نظامی به پایین ترین سطح آن بعد از پایان جنگ سرد رسیده است.»[18]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
با توجه به شخصیت بوریس جانسون که شخصیتی بیپروا دارد و در موارد متعدد تناقض گویی از خود نشان داده است پیشبینی سیاست خارجی احتمالی او کمی دشوار است. سیاست خارجی انگلیس در دوره وی اهمیت زیادی دارد زیرا برگزیت در جریان است و برجام در معرض نابودی قرارگرفته و از طرفی مسئله نفتکشها رخ داده که نحوه برخورد با آن تأثیرات زیادی در سیاست خارجی انگلیس خواهد داشت. زمانی که آمریکا به طور یک جانبه از برجام خارج شد، انگلیس همراه با فرانسه و آلمان در صدد بود از نابودی این پیمان جلوگیری کند؛ اما از طرف دیگر با ایالاتمتحده روابط خوبی داشته و ایالاتمتحده از تمام طرفهای برجام خواسته ایران را تحت فشار قرار دهد. در مورد نفتکشها نیز جانسون باید بین حل مسئله به شکل سیاسی که موضع دیگر طرفهای برجام نیز هست و حل مسئله به شکلی که ترامپ میخواهد یکی را انتخاب کند. روابط با چین و روسیه و رویکرد آمریکا در مقابل این دو نیز مسائلی است که سیاست خارجی انگلیس را در دوراهی قرار داده است. در مورد برگزیت نیز اگر خروج به شکل سخت انجام شود انگلیس بخش بزرگی از بازار خود را از دست خواهد داد که در این صورت نیاز شدیدی به رابطه تجاری با آمریکا و چین و حتی روسیه خواهد داشت که خود این رابطه با توجه به اصطکاک روابط چین و روسیه با آمریکا برای انگلیس مشکلاتی را در پی خواهد داشت و شاید انگلیس را وادار کند یک راه حل میانهای را در پیش بگیرد و احتمالاً روابط انگلستان با روسیه و چین تغییر زیادی نمیکند و در حین تلاش برای بهره مندی اقتصادی از این دو کشور در حوزه امنیتی و سیاسی در کنار آمریکا خواهد ماند. در مورد مسئله هسته ای ایران و نفتکشها نیز انگلیس تحت فشار آمریکا برای فشار حداکثری به ایران قرار دارد که بعید نیست برای منافع اقتصادی و تجارت با آمریکا بخواهد به این چالش دامن بزند که در این صورت اتحادیه اروپا نیز باید بین اتخاذ مواضع مستقل یا پیوستن به دوستان قدیمی خود یکی را انتخاب کند؛ اما از آنجا که مواضع متضاد او کم نیست روی آوردن به حل مسئله به صورت سیاسی نیز محتمل است.
از آنجا که پیشبینی رفتار سیاست خارجی انگلیس در این دوره کار سادهای نیست، به نظر میرسد بهتر است ایران در مقابل سیاست خارجی انگلیس در دوره بوریس جانسون برنامههای مختلفی از پیش طراحیشده داشته باشد؛ اما در نهایت بهترین راه برای ایران، انتخاب روش دیپلماسی با کمترین تبعات منفی است. ایران نباید اجازه دهد کشورهای اروپایی در این یارکشی ترامپ شرکت کنند و دیپلماسی، در شرایط فعلی ارزانترین روش حل مسئله خواهد بود.
نتیجه
به نظر میرسد سیاست خارجی انگلیس در مورد برگزیت در دوره بوریس جانسون تغییر فاحشی نخواهد داشت و همچنان انگلیس بر خروج خود پافشاری خواهد کرد. در مورد روابط با چین و روسیه هم به دلیل نیاز اقتصادی راه حل میانهای انتخاب خواهد شد؛ اما در مورد موضوع ایران، پرونده هستهای و نفتکشها با توجه به اعلام پیوستن به ائتلاف نظامی آمریکا شاهد تغییراتی در سیاست خارجی انگلیس و نزدیکی بیشتر به سیاست خارجی آمریکا خواهیم بود. سیاست خارجی ایران نیز با انگلیس باید به شکلی باشد که اجازه نزدیکی بیشتر انگلیس و اتحادیه اروپا را به ترامپ ندهد.
منابع
[1] حمید صالحی و همکاران، «تاثیر برگزیت بر سیاست داخلی و خارجی انگلستان»، فصلنامه راهبرد سیاسی، سال دوم، شماره 5،1397، ص 101
[2] ابوالحسن شیرازی، برگزیت و پیامدهای حقوقی، ژئوپلیتیکی و سیاسی- امنیتی آن، دوره 6، شماره 4 – شماره پیاپی 22، زمستان 1396، صفحه 157
https://www.armscontrol.org/factsheets/JCPOA-at-a-glance, May 2018, 3.The Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) at a Glance
[4] العالم تی وی، «آیا انگلیس به جای حل مناقشه نفتکش ها، تنش ها را افزایش می دهد» 31 تير 1398،
https://fa.alalamtv.net/news/4336691
[5] اندیشکده تبیین، «راز رابطه “ویژه”آمریکا و انگلیس» 8/10/1389،
https://article.tebyan.net/149577 »
- 5 blunders that led to Theresa May’s downfall, Jul. 24, 2019, https://www.businessinsider.com/theresa-may-resigns-conservative-party-leader-mistakes-led-to-her-downfall-2019-6
[7] موسسه مطالعات ایران و اروپا، «پیروزی بوریس جانسون در رقابت رهبری حزب محافظهکار» ۱0/۰۵/1398، http://www.eurica.ir/?p=25398
8.Boris Johnson threatens to refuse to pay $71 billion Brexit divorce bill unless EU offers better terms10 Jun 2019, https://www.abc.net.au/news/2019-06-10/boris-johnson-threatens-to-refuse-to-pay-eu-brexit-divorce-bill/11195334
[9] اندیشکده تبیین، « سرنوشت اسکاتلند در صورت برگزیت بدون توافق»9 مرداد ۱۳۹۸، http://tabyincenter.ir/33234
[10] «از حفظ برجام تا تغییر رژیم؛ جانسون و هانت چه نگاهی به ایران دارند؟»2019،
[11] اندیشکده تبیین، پیشنهاد تشکیل دو ائتلاف دریایی در خلیج فارس توسط بریتانیا و آمریکا؛ همراهیها و مخالفتها،9 مرداد ۱۳۹۸،
12.Britain joins ‘international’ maritime coalition,8 Aug 2019
https://www.politico.eu/article/maritime-coociation-persian-gulf-united-kingdom/
13.Boris Johnson faces daunting challenges from Brexit to Iran Analysis: Boris Johnson will be with a list of crises when he officially becomes Britain’s prime minister Wednesday,23 july 2019
https://www.nbcnews.com/news/world/boris-johnson-faces-daunting-challenges-brexit-iran-n1032836
«از حفظ برجام تا تغییر رژیم؛ جانسون و هانت چه نگاهی به ایران دارند؟»2019
14.https://fa.euronews.com/2019/07/21/next-uk-prime-minister-what-are-boris-johnson-and-jeremy-hunt-views-about-iran
29 July 2019, «15.Donald Trump and Boris Johnson ‘already working on’ UK-US free trade dealhttps://news.sky.com/story/donald-trump-and-boris-johnson-already-working-on-uk-us-free-trade-deal-11771336
16.How Boris Johnson Will Approach UK-China Relations, August 02, 2019
https://thediplomat.com/2019/08/how-boris-johnson-will-approach-uk-china-relations
[17] علیرضا ثمودی، حوزه های اختلاف میان بریتانیا و روسیه، فصلنامه اسیالی مرکزی و قفقاز، شماره 103،1397 ص 44
[18] «ترامپ به روابط آ مریکا و روسیه آسیب بیشتری رساند» 27/02 /1397
http://www.ca-irnews.com/fa-ir/politics-fa/13397