اندیشکده راهبردی تبیین – از زمان اکتشاف نخستین چاه نفت در عراق حدود 92 سال می‌گذرد. از آن هنگام تاکنون این ماده طبیعی نقش مهمی در تاریخ این کشور و حتی جنگ ایفا کرده است. اقتصاد عراق، اتکای غیرقابل انکاری بر نفت دارد و بیش از 95 درصد بودجه سالانه این کشور متکی بر درآمد حاصل از فروش نفت است. این کشور در حال حاضر با 142 میلیارد بشکه، پنجمین ذخایر نفتی جهان را دارد؛ هرچند به دلیل جنگ و حتی عدم اجازه اکتشافات نفتی در دوران رژیم‌های گذشته، پیش‌بینی می‌شود حجم این ذخایر بسیار بیشتر از این رقم باشد. این پیش‌بینی تا 360 میلیارد بشکه را تخمین زده است به گونه‌ای که عراق را در رتبه نخست کشورهای دارای ذخایر نفتی جهان قرار می‌دهد¹. عراق در حالی روزانه 4.5 میلیون بشکه نفت صادر می‌کند که تنها 15 میدان نفتی از 77 میدان نفتی آن فعال هستند².

پس از سرنگونی رژیم بعث و باز شدن درهای عراق جدید به روی سرمایه‌گذاران، ده‌ها شرکت نفتی وارد این کشور شدند تا علاوه بر کسب سودهای سرشار از این سرزمین بکر، عراق نیز نیازهای گسترده خود به‌ویژه در زمینه بازسازی این کشور و پروژه‌های جدید عمرانی را از طریق فروش نفت تأمین کند. عراق در تلاش است تا تولید نفت خود را تا سال 2022 به 6.5 میلیون بشکه نفت در روز برساند اما تحقق این هدف در سایه اوضاع اقتصادی نه چندان مناسب آن که ناشی از فساد گسترده و هزینه‌های تحمیل شده جنگ با داعش است، بسیار سخت به نظر می‌رسد. افزایش هر یک میلیون بشکه نفت نیاز به سرمایه‌گذاری و هزینه بیش از پنج میلیارد دلار³ دارد و عراق برای تحقق آن به سمت شرکت‌های سرمایه‌گذار خارجی رفته است. علاوه بر اینکه اجرای آن با ظرفیت خطوط فعلی انتقال نفت عراق همخوانی ندارد. از 6 خط انتقال نفت عراق در حال حاضر تنها دو خط  کرکرک – جیهان ترکیه 1 و 2 که به ترتیب در سال های 1977 و 1987 افتتاح شدند، فعال هستند.

 

 

خط کرکوک-بانیاس سوریه و کرکوک-طرابلس لبنان از زمان جنگ عراق و ایران تاکنون غیرفعال هستند. خط زبیر به یَنبُع عربستان در دریای سرخ، هفت ماه پس از بهره برداری به دلیل جنگ کویت متوقف شد که با هزینه‌های دولت عراق ساخته شده بود. خط کرکوک – حیفا (فلسطین اشغالی) که در سال 1934 افتتاح شده بود نیز از زمان اشغال فلسطین در 1948 تاکنون غیرفعال است. خط بصره – عقبه اردن نیز که کلنگ ساخت آن در ماه گذشته میلادی با موافقت هیئت دولت عراق زده شده است از سال 2013 و پس از توافقنامه میان بغداد – عمّان منتظر ساخت بوده است⁴ اما همزمانی آن با شکل‌گیری گروه تروریستی داعش و اشغال بخش‌هایی از عراق به ویژه مناطقی که قرار بود مسیر لوله از آن بگذرد، باعث توقف طرح شد. در حال حاضر نفت عراق علاوه بر انتقال از خط لوله کرکوک به جیهان، به طور عمده یعنی 75 درصد آن از طریق بندر بصره و تنگه هرمز ترانزیت می‌شود⁵.

نفت شمال؛ دو صادرکننده در یک سرزمین

به موزات اختلافات سیاسی اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق، منابع نفتی موجود در اقلیم، صادرات و درآمد حاصل از آن عموماً در سال‌های اخیر محل اختلاف بوده است. با این حال توجه اقلیم کردستان به درآمد نفتی از میانه دهه 90 میلادی آغاز شد. در آن سال‌ها توجه اقلیم به نفت، محدود به حفاری و استخراج از دو چاه میدان طقطق بوده که در سال 1978 کشف شد. ترک‌ها نخستین بهره‌بردارانی بودند که در سال 2002 وارد اقلیم شدند و با اربیل توافقنامه امضا کردند. پس از تأسیس وزارت منابع طبیعی اقلیم در سال 2006 و تصویب قانون نفت و گاز اقلیم در سال 2007، مؤسسات ویژه این بخش در اقلیم شکل گرفتند و کردستان به هشت بخش نفتی تقسیم شد. با بهره‌برداری از میدان تاوکی، طرح‌های جذب شرکت‌های بین‌المللی در اقلیم و صادرات نفت به خارج از سال 2009 آغاز شد. در حالی که اقلیم تا سال 2009 بیش از 22 قرارداد برای توسعه و تولید از میدان‌های نفتی خود به امضا رسانده بود، دولت مرکزی در مدت مشابه در جذب شرکت‌های بین‌المللی به جز یک قرارداد با دو شرکت بریتیش پترولیوم و CNPC ناکام ماند. تولید نفت دولت فدرال در فاصله سال‌های 2003 تا 2009 تکیه بر زیرساخت‌های پیشین خود داشت و میزان تولید نیز حداکثر سه و نیم میلیون بشکه در روز یعنی برابر با تولید سال 1989 بود.

وزارت منابع طبیعی اقلیم، مجموع ذخایر نفت این بخش را 45 میلیارد بشکه نفت و بیش از 3 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی تخمین می‌زند که بر اساس این تخمین، اقلیم کردستان حدود 25 درصد ذخایر نفت عراق و 60 درصد ذخایر گاز آن را در اختیار دارد. این حجم از ذخایر و ورود شرکت‌های خارجی به اقلیم باعث شد تا پس از 2009 شرکت‌های بیشتری وارد اقلیم شوند و تا سال 2014 بیش از 180 چاه نفت در اقلیم حفاری شد که 60 درصد آنها به مرحله تولید رسیدند. در همین سال‌ها بود که خط نفت اختصاصی اقلیم کردستان به بندر جیهان ترکیه احداث شد و مجموع نفت تولیدی تا 2014 به 250 هزار بشکه در روز رسید. علاوه بر اینکه با نفت کرکوک و بای‌حسن مجموع این عدد به بیش از 650 هزار بشکه در 2015 رسید و نفت اقلیم به 10 کشور صادر می‌شد و 16 شرکت خارجی در آنجا به کار بهره‌برداری مشغول بودند. این میزان نفت تولیدی بیش از مجموع تولید سه کشور عضو اوپک یعنی گابن، گینه و کنگو در سال 2017 بوده است⁶. اما صادرات نفت اقلیم به خارج از عراق خارج از چارچوب شرکت ملی نفت عراق – سومو – در سال‌های اخیر به یک نقطه اختلافی میان اربیل و بغداد تبدیل شده است.

براساس قانون، صادرات نفت سراسر عراق باید از طریق شرکت سومو صورت بگیرد اما کردها عملا با نادیده گرفتن سومو و قرارداد امضا شده اربیل با دولت بغداد از دسامبر 2014 تاکنون به طور مستقل نفت خود را از طریق خط لوله دوم جیهان به فروش می‌رسانند. همین موضوع منجر به قطع سهمیه اقلیم از بودجه سالانه کل کشور شد و در پایان سال 2013 و دوران نخست‌وزیری نوری المالکی، حقوق کارمندان اقلیم نیز که از سوی بغداد پرداخت می‌شد، قطع شد تا عملا فشار بغداد بر اربیل برای پرداخت پول ناشی از صادرات نفت از سوی اقلیم به خزانه مرکزی شدت بگیرد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

این اختلافات زمانی شدت یافت که نیروهای پیشمرگه کُرد در زمان حضور داعش، بر کرکوک مسلط شدند و میدان‌های نفتی آن را در کنترل گرفتند. اما در سال 2017 که نیروهای عراقی کنترل کرکوک را بار دیگر در اختیار گرفتند، عملا صادرات نفت از کرکوک به جیهان متوقف و ادامه آن منوط به توافق بغداد و اربیل بر سر حل اختلافات شد. اما صادرات نفت اقلیم از سایر میدان‌های شمال با خط دوم جیهان همچنان ادامه دارد. علاوه بر اینکه اقلیم متهم است که نفت را از راه‌های غیر رسمی نیز صادر می‌کند⁷.

خط لوله بصره – عقبه؛ جایگزینی پرهزینه برای تنگه هزمز

ماه گذشته میلادی رسانه‌های منطقه از موافقت هیئت دولت عراق با طرح ساخت خط لوله انتقال نفت عراق از بندر بصره به بندر عقبه اردن خبر دادند. خط لوله‌ای که فکر ساخت آن از دهه 80 میلادی مطرح شد، اما به دلیل سهم‌خواهی 70 میلیون دلاری رژیم صهیونیستی از آن متوقف ماند⁸.

آوریل سال 2013 بود که دو طرف عراقی و اردنی برای ساخت این خط لوله 1700 کیلومتری توافقنامه‌ای را به ارزش 18 میلیارد دلار امضا کردند. بخش نخست این خط لوله از بصره به الحدیثه عراق است و بخش دوم آن نیز از الحدیثه تا بندر العقبه امتداد می‌یابد که توان انتقال یک میلیون بشکه نفت در روز را خواهد داشت. با ظهور داعش بود که این طرح برای 6 سال معطل ماند اما اکنون با ایجاد ثبات در این مناطق، دو طرف توافق کردند تا طی سه سال این خط لوله به بهره‌برداری برسد. اینکه چرا عراق با وجود سه خط لوله کرکوک-بانیاس و زبیر-ینبع و کرکوک-جیهان، دست به ساخت خط لوله بصره-عقبه زده پرسش‌های متعددی را به وجود آورده است. به‌ویژه آنکه طول مسیر خط لوله بانیاس نصف خط لوله عقبه است و خط لوله ینبع که از آن به عنوان خط لوله عظیم خفته نام برده می‌شود و تماماً با دارایی عراق ساخته شده نیز با مذاکره با سعودی‌ها می‌تواند مجدداً نفت عراق را به بازارهای جهانی برساند.

بسیاری اعتقاد دارند که ترس عراق از محدود شدن ترانزیت و فروش نفت خود پس از عملی شدن احتمالی تهدیدهای ایران مبنی بر بستن تنگه هرمز و ضررهای فراوان عراق از این رخداد، بغداد را بر آن داشته است که به دنبال مسیرهای جایگزین و امن برای صادرات نفت خود باشد. عادل عبدالمهدی نخست‌وزیر عراق جولای گذشته و همزمان با موافقت کابینه‌اش با طرح مذکور با حمایت از این طرح گفته بود هر مانعی در تنگه هرمز که مانع از صدور نفت شود بر اقتصاد متکی به نفت عراق اثرگذار خواهد بود و هیئت وزیران در حال بررسی مسیرهای جایگزین متنوعی هستند تا روند طبیعی صادرات نفت عراق تضمین شود.

روشن نیست که ادعای عبدالمهدی درباره تهدیدات مسیر دریایی تنگه هرمز بر صادرات نفت عراق تا چه اندازه صحت دارد یا تا چه میزان دلیل اصلی این اقدام بوده است؛ به‌ویژه آنکه بخش عمده‌ای از تهدیدات ایران پس از چالش‌های یک سال اخیر با واشنگتن و خروج آمریکا از برجام بوده است. اما سابقه روابط تجاری عراق با اردن در سال‌های اخیر نشان‌دهنده افزایش روزافزون این مبادلات به سود اردنی‌ها بوده است؛ تا جایی که ده‌ها قلم کالای وارداتی از اردن که بسیاری از آن‌ها نیز در عراق، مشابه داخلی دارند مشمول حذف مالیات از سوی عراق شده که حتی اعتراض رسانه‌ها و برخی نمایندگان عراقی را نیز در پی داشته است.

براساس طرح اولیه، اردنی‌ها هیچ هزینه‌ای بابت ساخت خط لوله بصره-عقبه نمی‌پردازند و طرف عراقی مسئولیت مالی آن را بر عهده دارد. هرچند که عراقی‌ها نیز بعدها تصمیم گرفتند هزینه ساخت آن را بر عهده شرکت‌های خارجی بیندازند و در مقابل درصدی از درآمد حاصل از فروش نفت را به آن‌ها پرداخت کنند. طرف عراقی در پاسخ به برخی انتقادات داخلی درباره ضررهای این طرح برای عراق معتقد است که منافع طرح دو طرفه است. عراق به بازارهای جهانی نفت دسترسی بیشتری پیدا می‌کند و اردن نیز با هزینه‌های پایین، بخشی از نفت مورد نیاز خود یعنی 150 هزار بشکه در روز را از این مسیر تأمین خواهد کرد. علاوه بر اینکه هزینه عبور این خط لوله را از اراضی خود از بغداد دریافت می‌کند⁹.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

بندر عقبه اردن با فعال‌شدن این خط لوله، به بندری راهبردی تبدیل می‌شود که منافعی برای اقتصاد اردن دارد. همچنان‌که این خط لوله به عنوان یک مسیر دائمی، سود سرشار و ثابتی را از خزانه عراقی‌ها روانه جیب اردن خواهد کرد. در حوزه نیروی انسانی نیز 4000 نیروی کار در این طرح مشغول به کار خواهند شد که سه چهارم آن‌ها اردنی هستند¹⁰. عامر عبدالجبار وزیر سابق نفت عراق در انتقاد از این طرح در سال 2017 گفته بود که هزینه صادرات هر بشکه نفت از طریق خط لوله عقبه 4.5 دلار خواهد بود در حالی که صادرات آن از بنادر عراق تنها 10 سنت هزینه خواهد داشت. علاوه بر اینکه درآمد ناشی از خدمات دریایی نفتکش‌ها نیز به جیب اردن سرازیر خواهد شد. به گفته عبدالجبار، هزینه انتقال نفت از راه دریایی بصره به بندر عقبه حدود یک دلار برای هر بشکه خواهد بود در حالی‌که هزینه انتقال آن از طریق خط لوله خشکی بیش از چهار برابر است¹¹. افزون بر این‌ها باید در نظر داشت که نفت عراق پس از رسیدن به بندر العقبه از کانال سوئز به بازارهای جهانی خواهد رفت و حق ترانزیت و عبور از این کانال نیز حدود 4.5 دلار برای هر بشکه است در حالی‌که این مبلغ برای خط لوله جیهان ترکیه که مستقیماً نفت را به دریای مدیترانه منتقل می‌کند، کمتر از 1.5 دلار برای هر بشکه است.

عبدالمهدی همزمان با اعلام طرح خط لوله بصره-عقبه، از طرح عراق برای صادرات نفت خود از طریق سوریه هم خبر داده بود¹². مسیر این خط لوله کوتاه‌ترین مسیر ترانزیتی عراق است که با گنجایش 700 هزار بشکه در روز، نفت عراق را به شکلی ارزان به دریای مدیترانه منتقل می‌کند. البته مشخص نیست عراق در سایه تحریم‌های بین‌المللی علیه دمشق و همچنین خط لوله آسیب‌دیده بانیاس چه راهکاری برای انتقال نفت به سوریه دارد؛ اما دور از انتظار نیست که مطرح شدن این موضوع توسط نخست‌وزیر عراق همزمان با اعلام موافقت کابینه با خط لوله پر سر و صدای عقبه برای کاهش این اعتراضات بوده باشد. هرچند که «عاصم جهاد» سخنگوی وزارت نفت عراق مدعی شده که بغداد از سال 2004 قصد احداث خط لوله برای صادرات نفت به سوریه را داشته است¹³.

پیامدهای اجرای طرح خط لوله بصره-عقبه بر ایران

مواضع و رفتار ایران در قبال اجرای خط لوله بصره-عقبه یا هر خط لوله جدید دیگر که جایگزین انتقال نفت از خلیج فارس باشد، ارتباط مستقیمی با نگاه راهبردی ایران به تنگه هرمز دارد. کشورهای مختلف جهان چه صادرکنندگان و چه واردکنندگان نفت، وابستگی عمیقی به تنگه هرمز به عنوان یکی از اصلی‌ترین مکان‌های نقل و انتقال نفت در جهان دارند. از این‌رو تهران به تنگه هرمز به عنوان ابزاری برای اعمال قدرت در چالش‌های بین‌المللی خود علیه ایالات متحده و غرب نگاه می‌کند. هرگونه طرحی که اهمیت تنگه هرمز را بکاهد، مطلوب ایران نیست و می‌تواند به عنوان طرحی برای کاهش قدرت ایران و تضعیف موقعیت ژئوپلتیکی تنگه هرمز و خلیج فارس تلقی شود.

شاید به همین دلیل است که روزنامه فرامنطقه‌ای رأی‌الیوم پس از توافقات اخیر نفتی عراق و اردن مدعی شده بود که لابی ایران در عراق از مخالفان سرسخت عملی شدن این طرح است. این روزنامه در ادامه گفته که «مجتبی فردوسی‌پور» سفیر ایران در اردن به مقامات این کشور هشدار داد که تا زمانی‌که اردن در محور کشورهای حامی تحریم ایران باشد، امیدی به اجرای طرح انتقال نفت عراق به اردن نداشته باشند¹⁴. از سوی دیگر اگر قرار بر ایجاد یک خط لوله جایگزین برای تنگه هرمز باشد، به نظر می‌رسد تهران احیای خط لوله بانیاس برای انتقال نفت عراق به سوریه و درنتیجه تقویت دولت بشار اسد را ترجیح می‌دهد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

نتیجه‌گیری

بررسی‌ها نشان می‌دهد که با وجود داشتن راه‌های بدیل برای انتقال و فروش نفت عراق، طرح خط لوله بصره-عقبه، طرحی پرهزینه برای عراق خواهد بود که سود سرشاری را از خزانه عراق نصیب اردنی‌ها خواهد کرد و منافع آن بیش از همه به سود طرف دوم است. علاوه بر اینکه منابع تأمین هزینه 18 میلیارد دلاری ساخت آن هنوز مشخص نشده است. شاید در شرایط فعلی بهتر بود عراق به جای این طرح پرهزینه و مسیر طولانی، به تقویت مسیرهای فعلی انتقال نفت بپردازد. تقویت بندر فاو و افزایش ظرفیت آن، بهترین گزینه عراق برای ترانزیت نفت خود است. مسیر دریایی مستقیم و ارزان و افزایش اهمیت فاو و بصره از مزایای این خط انتقال نفت به شمار می‌رود.

اصلاح خط لوله اول کرکوک به جیهان یا ساخت یک خط لوله جدید در همان مسیر نیز به مراتب هزینه‌های کمتری را بر دوش عراق می‌گذارد. به‌ویژه آنکه بندر جیهان مستقیماً به آب‌های آزاد بین‌المللی راه دارد؛ اما بندر عقبه در جنوب کانال سوئز قرار گرفته و هرگونه انتقال نفتی از جنوب سوئز، به جای آنکه از شمال آن انجام شود، در عمل هزینه سنگینی را متحمل طرف صادرکننده خواهد کرد. توجه جدی به خط لوله آماده ینبع سعودی نیز از جمله گزینه‌های جایگزین عراق است.

در مجموع به نظر می‌رسد طرح خط لوله بصره به عقبه و دستیابی اردن به سود سرشار آن، فرضیه اعمال نفوذ آمریکایی‌ها برای تقویت همپیمان خود یعنی اردن را تقویت می‌کند. به‌ویژه آنکه بندر عقبه در نزدیکی سرزمین‌های اشغالی قرار دارد و می‌تواند نفت را از اردن به اسرائیل نیز برساند. همچنان که احتمال ادامه مسیر لوله نفتی عقبه به مصر و کسب سود از این کشور به عنوان متحد آمریکا نیز دور از انتظار نیست.

 

 

پی نوشت ها

1 – الجزیره، «النفط العراقي.. الاحتياطي والإنتاج»،

https://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/71684a9a-631d-4fca-beed-2871c93d3d77

2 – Arabic Forex، «نبذة تاريخية عن نفط العراق»،

https://arabic-forex.com/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D8%A7%D9%83%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D9%81-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%81%D8%B7-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D8%A7%D9%84%D9%86/

3 – الجزیره، «النفط العراقي.. الاحتياطي والإنتاج»،

https://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/71684a9a-631d-4fca-beed-2871c93d3d77

4 – موازین نیوز، «هذه انابيب تصدير النفط العراقي»، 8 فوریه 2019،

https://www.mawazin.net/Details.aspx?Jimare=33305

5- بغداد بوست، «العراق يفتقر إلى البدائل المناسبة لتصدير النفط عبر الخليج العربي [فارسی]»، 23 ژوئن 2019،

https://www.thebaghdadpost.com/ar/Story/170660/%D9%88%D9%83%D8%A7%D9%84%D8%A9-%D8%BA%D9%84%D9%88%D8%A8%D8%A7%D9%84-%D9%84%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%8A%D9%81%D8%AA%D9%82%D8%B1-%D8%A5%D9%84%D9%89-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8%D8%A9-%D9%84%D8%AA%D8%B5%D8%AF%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%81%D8%B7-%D8%B9%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A

6 – رووداو، «نمو قطاع النفط في إقليم كوردستان مقارنة بالعراق»، 9 نوامبر 2018،

https://www.rudaw.net/arabic/business/09112018

7 – الترا عراق، «استغفال البرلمان وإطفاءعدادات النفط: من “زور” موازنة 2019 لصالح كردستان»، 1 آگوست 2019،

https://ultrairaq.ultrasawt.com/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%BA%D9%81%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%88%D8%A5%D8%B7%D9%81%D8%A7%D8%A1-%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%81%D8%B7-%D9%85%D9%86-%D8%B2%D9%88%D8%B1-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A9-2019-%D9%84%D8%B5%D8%A7%D9%84%D8%AD-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%9F/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1%D8%A7-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9

8 – فیسبوک، «سبعون ميليون دولار حصة إسرائيل سنويا من أنبوب نفط العراقي الأردني»، 18 ژانویه 2019،

https://www.facebook.com/photo.php?fbid=2125181397542445&set=a.154993997894538&type=3&thea

9 – وکالة اناطولی الترکية، «خط أنبوب نفط البصرة-العقبة.. منفعة متبادلة بين العراق والأردن»، 27 مارس 2019،

https://www.aa.com.tr/ar/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF/%D8%AE%D8%B7-%D8%A3%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%A8-%D9%86%D9%81%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B5%D8%B1%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%82%D8%A8%D8%A9-%D9%85%D9%86%D9%81%D8%B9%D8%A9-%D9%85%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D9%84%D8%A9-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1/1431166

10 – الرأی الاردنیه، «الاردن يوقع اتفاقية مد انبوب النفط العراقي»، 9 آوریل 2013،

http://alrai.com/article/578700.html

11 – وکالة نون الاخبارية، «وزير سابق : الانبوب النفطي عبر العقبة ينعش الاردن ويضر العراق اقتصاديا وبنصيحة امريكية»، 31 آگوست 2017،

http://non14.net/92289/

12 – الوطن السورية، «العراق يقرر تصدير النفط إلى سورية والأردن»، 17 آگوست 2019،

http://alwatan.sy/archives/204668

13 – ناس نیوز، «تقرير أميركي: توجه عراقي لمد أنبوب نفطي باتجاه سوريا.. ما علاقة إيران؟»، 20 ژولای 2019،

https://www.nasnews.com/ba9ra-38ba/

14 – رأی الیوم، «إعاقات من اللوبي الايراني لمشروع أنبوب النفط بين عمان وبغداد»، 23 مارس 2019،

https://www.raialyoum.com/index.php/%D8%A5%D8%B9%D8%A7%D9%82%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%88%D8%A8%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-%D8%A3%D9%86%D8%A8%D9%88/