اندیشکده راهبردی تبیین- بیش از یک سال از «خروج آمریکا از برجام» و همچنین تلاش های مکرر این کشور برای اعمال حداکثری تحریم های ضدایرانی آن می گذرد و می توان گفت که این کشور از تمام گزینه های خود برای اعمال فشار بر ایران و تغییر رفتار آن استفاده نموده است. تا جایی که بعد از اعمال تحریم های اخیر در حوزه پتروشیمی، داده های تحلیلی حکایت از این داشته که این اقدام در عمل تاثیری مضاعف بر تحریم های قبلی نداشته و بیشتر شکل نمادین به خود گرفته است. علاوه بر این، ادبیات علمی موجود پیرامون نقش تحریم به عنوان یک ابزار سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا، ضمن زیر سؤال بردن موفقیت به کارگیری این ابزار در موارد متعدد، فرضیه «خوگیری اقتصادهای هدف در فرایند اعمال تحریم» و بی اثر شدن تحریم ها را مطرح می کنند. نکته مهم این است که با وجود تحریم ها علیه ایران، اقتصاد ایران نه تنها مقاوم است بلکه فرایند رشد را هم دنبال می کند که این نشان از فرسایشی شدن جنگ اقتصادی آمریکا علیه ایران و بی اثر شدن تحریم های ضدایرانی است. چرایی و چگونگی این موضوع در یاداشت پژوهشی پیش رو مورد تحلیل و بررسی قرار خواهد گرفت.
نقطه ثقل تحریم های ضدایرانی توسط ایالات متحده و هدف این تحریم ها
اگر بخواهیم برای تحریم های ضد ایرانی توسط آمریکا تاریخی درنظر بگیریم. این تحریم ها از زمانی شروع شد که جمهوری اسلامی شکل گرفت و ایران با اعلام استقلال و حمایت از مستضعفان در برابر مستکبرانی چون رژیم صهیونیستی و آمریکا جهت گیری خود را در برابر آمریکای استعمارگر نشان داد. از آن زمان تاکنون ایالات متحده از راه های مختلف و به بهانه های مختلف سعی بر این دارد تا به گونه ای بتواند به مانند قبل از انقلاب، ایران را به کنترل خود درآورد تا بتواند به اهداف خود برسد. نقطه ثقل تحریم های ایران، تغییر سیاست ایران در جهت منافع خود و یا تغییر نظام ایران بوده است. اما از آنجا که تغییر نظام ایران توسط ایالات متحده میسر نبوده و نخواهد بود، از تحریم به عنوان ابزار جایگزین جنگ در بسیاری از موارد علیه ایران استفاده می کند. به طور کلی اهداف ایالات متحده از تحریم ایران عبارتند از:
– تغییر رفتار و سیاست ایران در منطقه و نظام بین الملل (با توجه به اهداف آمریکا)؛
– مخالفت با انرژی هسته ای ایران و بهانه ساخت سلاح هسته ای (هر چند که ایران بارها اعلام کرده که هدف فعالیت هسته ای صلح آمیز بوده و نیز ساخت سلاح هسته ای حرام است)؛
– ایجاد مشکلات اقتصادی در کشور و تضعیف نظام کشور؛
– ایجاد جنگ روانی در ایران برای ایجاد بی اعتمادی بین مردم و مسئولان؛
– تضعیف ایران در منطقه؛
– دست کشیدن ایران از توان دفاعی موشکی خود؛
– گسترش فرایند مهاجرت و فرار مغزها از ایران؛
– افزایش فشارهای روانی و اقتصادی به ایران برای ورود تهران به دور جدیدی از مذاکرات.
جایگاه ابزار تحریم در سیاست خارجی آمریکا
تحریم کشورها به ویژه در حوزه اقتصادی توسط آمریکا، به طور یک جانبه و خارج از چارچوب سازمان ملل است که به ابزاری در سیاست خارجی آن تبدیل شده است. تحریم ها به ویژه تحریم های اقتصادی درواقع مهم‌ترین ابزار انتخابی آمریکا علیه رقبای خود پس از دوران جنگ سرد است. در استفاده از این ابزار یک اجماع نظر کلی در این کشور وجود ندارد چرا که ایالات متحده که خود مشوق آزادی تجارت و آزادی دریاهاست، دیگر کشورها را مورد تحریم اقتصادی قرار می دهد. استفاده از ابزار تحریم به دوران جفرسون در سال 1805 برمی گردد. در آن دوران بود که آمریکا برای دفاع از منافع خود از سه گزینه تحریم، جنگ و تسلیم و باج در سیاست خود استفاده نمود[1]. بررسی تاریخی سیاست خارجی آمریکا نشان می دهد که این کشور معمولاً به چند دلیل اصلی کشورها را مورد تحریم قرار می دهد: «تغییر سیاست های کشور هدف، بازدارندگی کشور هدف، برحذر داشتن کشور تحریم شده از تعیب برخی سیاست ها در آینده و نیز نشان دادن تصمیم و اراده جهت اقدام». تحریم ها در سیاست خارجی آمریکا به دلایلی جذابیت دارد: 1- ایده آلیست های سنتی آمریکا معتقدند که تحریم های یک جانبه و چندجانبه ابزاری مطلوب جهت جایگزینی جنگ می باشد؛ 2- تحریم های یک جانبه راهی است برای سیاست مداران برای پاسخ به فشار گروه های بسیج شده داخلی در حوزه های انتخابیه که خواهان انجام عملی به صورت فوری می باشند؛ 3- تحریم ها ابزاری است برای بازگشت ایالات متحده به روزهایی که قدرت مسلط در اقتصاد جهانی بود؛ 4- تحریم های کنگره ای، نتیجه منطقی رقابت بین دو شاخه مجریه و مقننه جهت کنترل سیاست خارجی است[2].
تحریم ها در چارچوب دیپلماسی اجبار بر 5 اصل فلج سازی، تعمیم، هوشمندسازی، تجمیع تهدیدات و اجماع سازی استوارند که ایالات متحده در مورد تحریم ایران از این چارچوب استفاده می کند. توسعه سریع ارتباطات در سطح جهان، جهانی شدن اقتصاد بین الملل، توسعه مراتبی کشورها، گسترش صادرات و واردات به ویژه – جایگزین کردن کالاها، افول هژمونی آمریکا، عدم همراهی برخی شرکت ها و اتحادیه های تجاری و صنعتی با تحریم ها و… سبب کاهش کارآیی تحریم های ایالات متحده شده است. اما با این حال، علی رغم، هزینه برای شرکت های آمریکایی، سیاستمداران آمریکایی در استفاده از تحریم همچنان مصمم هستند.
نظر اندیشمندان و کارشناسان آمریکایی در مورد تحریم کشورها
«الن والد» استاد تاریخ و سیاست خاورمیانه در دانشگاه جکسون ویل آمریکا در مورد کارایی تحریم های آمریکا معتقد است تحریم ها کشور ایران را به سمت سرمایه گذاری خارجی می کشاند و این سبب آسیب رساندن به دیگر مشاغل موجود در ایران می شود و ایران را مجبور به احیاء و نوسازی زیرساخت های تولید نفت و گاز می کند[3].
«مورات سافوگولا و ملیس آلمدرا» دو استاد دانشگاه در آمریکا معتقدند که یک اتفاق نظر علمی قوی درباره عدم موفقیت تحریم های آمریکا وجود دارد و اینکه این مجازات ها منجر به سرنگونی نظام کشورها نشده است. چرا که در تحریم ها دولت ها آسیب نمی بینند بلکه مردم عادی آسیب می بینند. کشوری مانند کوبا که شدیداً وابسته به آمریکاست را ببینید تحریم ها نه تنها منجر به تغییر حکومت آن نشد بلکه فقط موجب کاهش اقتصاد آن شد و بس[4].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
«الیزابت روزنبرگ» یکی از مقامات پیشین وزارت خزانه داری آمریکا که در دولت «باراک اوباما» نقش موثری در اعمال تحریم‌ها علیه ایران داشت، معتقد است که تحریم‌ها علیه تهران از سال ۲۰۱۰ به بعد شدت بیشتری یافت. وی با اشاره به عدم ارزیابی درست واشنگتن از هزینه‌های اقتصادی تحریم‌های ایران برای آمریکا، آنها را اشتباه، پر هزینه و بدون اثر توصیف کرد. در همین راستا، پولیتیکو در گزارشی بیان داشته که شروط 12 گانه واشنگتن برای ایران از سوی مجامع بین المللی نه تنها مورد انتقاد قرار گرفته، ترامپ هم در هدف خود مبنی بر کشاندن ایران پای میزه مذاکره ناکام مانده است و ایران نیز علی رغم تحریم ها به حیات اقتصادی خود ادامه می دهد.[5] «جورج لوپز» و «دیوید کورت‌رایت» مدیران مؤسسه مطالعات بین‌المللی صلح دانشگاه نوتردام آمریکا، معتقدند که تحریم جایگزین مناسبی برای جنگ است و با توجه به نمونه‌هایی مثل آفریقای جنوبی، یوگسلاوی و حتی عراق، تحریم‌ها ابزاری موفق هستند و می‌توان با اصلاح روند آن و اعمال تحریم‌های هوشمند و هدفمند «معیارهای اخلاقی» را نیز مراعات کرد. در مقابل برخی از اندیشمندان کلاً با فلسفه تحریم مخالفت می کنند، در همین راستا، افرادی مانند «آلبرت پیرس» استاد دانشگاه جورج‌تاون آمریکا نیز در مقالات خود و به طور مشخص در «اصول جنگ مشروع وتحریم های اقتصادی» معتقد است که تحریم‌های اقتصادی همیشه اخلاقی‌تر از استفاده از نیروی نظامی نیست و آن را به چالش می‌کشد. او می‌گوید که چنین تحریم‌هایی عموماً باعث درد و آسیب فیزیکی شهروندان عادی می‌شود و گاهی اوقات حتی عملیات نظامی جزئی به آن ترجیح دارد. «جوی گوردون» استاد فلسفه دانشگاه فیرفیلد در یکی از مقالات خود با عنوان «یک درمان صلح‌آمیز، آرام و مرگبار؛ اخلاقیات تحریم‌های اقتصادی» این امر را در بافتار سه اصل اخلاقی بررسی می‌کند: «آموزه جنگ مشروع»، «اخلاق وظیفه‌گرایانه» و «سودمندگرایی». او نتیجه می‌گیرد که تحریم با اصل تمایز در جنگ مشروع منافات دارد؛ با اصل وسیله-هدف در اخلاق کانتی تعارض دارد چرا که انسان‌ها را ابزاری برای متقاعد کردن دولت‌ها در نظر می‌گیرد و از دیدگاه سودمندگرایانه پذیرفتنی نیست زیرا اثربخشی اقتصادی به آسیب انسانی می‌انجامد حال آنکه احتمال دستیابی به اهداف سیاسی مدنظر پایین است[6].
مقاوم شدن اقتصاد کشور هدف در برابر تحریم های آمریکا
هدف از اعمال تحریم ایجاد سختی، درد و ناکامی کشور هدف است، اما در مقابل دیده می شود در مورد کشورهایی مثل جمهوری اسلامی ایران تحریم نه تنها سبب ناکامی نشده، بلکه سبب مقاوم شدن اقتصاد آن شده است. بخش اصلی استقامت کشور هدف، بسته به میزان اهمیت موضوع تحریم ها در مقایسه با سایر اولویت های ملی است. مسئله بعدی اهمیت منافع ملی و تغییر منافع ملی در گذر زمان است. در شرایط بحرانی اولویت منافع تغییر پیدا می کند و اساساً کشورها بر اساس آن سیاست و مسائل اقتصادی را تنظیم می کنند. مانند کشورهای اروپایی که در یک برهه زمانی واحد پول مشترک را تشکیل دادند اما برخی دیگر مثل یونان با توجه به بحران مالی ایجاد شده متوجه محدودیت های واحد پولی مشترک شده اند و درصدد بازیابی اقتدار ملی گذشته اند. سنجش استقامت کشور هدف در اعمال تحریم ها برای رسیدن به هدف یک نکته مهم در اعمال تحریم هاست مانند تحریم ایران برای متوقف کردن برنامه هسته ای ایران. اما سطح استقامت با توجه به منافع ملی در گذر زمان قابل تغییر است. یعنی کشور هدف اثر تحریم ها را می پذیرد و آنها را مدیریت می کند یا آنها را کنار می زند و در برابر آنها مقاومت می کند. ایران نمونه بارز کشوری است که توانسته با اقتصاد مقاومتی تحریم ها را دور بزند و آثار تحریم را کاهش دهد. شاخص های اقتصادی مهم ترین شاخص های سر راست سنجش استقامت ملی هستند[7]. سنجش و اندازه گیری آثار تحریم ها می بایست در ارتباط با وضعیت موجود صورت بگیرد و نه وضع مطلوب. بر همین اساس، کشورهای مورد تحریم مثل ایران سعی می کنند از آثار تحریم ها در جهات دیگر به شکل مثبت بهره ببرنند، مانند ایجاد یک برنامه اصلاحاتی و آزادسازی اقتصاد و مصون کردن آن در برابر تحریم های خارجی و تقویت انسجام درونی از طریق دعوت مردم به اقتصاد مقاومتی. تحریم ها همچنین کمک کردند اقتصاد ایران در مسیر مثبتی قرار گیرد. تحریم حوزه نفت و گاز ایران منجر به تلاش ایران برای صادرات کالای حوزه های غیرنفتی ایران شد. این نشان از مقاوم شدن اقتصاد ایران در برابر تحریم های شدید است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نشانه‌های مقاوم شدن اقتصاد ایران در برابر تحریم های آمریکا
مدت بسیار زیادی از تحریم ایران توسط ترامپ می گذرد و اقتصاد ایران هنوز پابرجاست. از این رو کارایی ابزار فشار اقتصادی جهت کشاندن ایران به پای میز مذاکره طی این مدت کاهش یافته است. اقتصاد مقاومتی، حمایت از تولید ملی، رونق تولید و حمایت از آن، حمایت از کالاهای ایرانی و… همگی نشان از عزم ایران برای مقاوم سازی اقتصادش در برابر تحریم هاست. هر بار که ایران از سوی آمریکا مورد تحریم قرار می گیرد، به خوبی توانسته است با توجه به این شرایط اقتصاد کشور را سرپا نگه دارد. افزایش ظرفیت پتروشیمی کشور، افزایش صادرات غیرنفتی، افزایش تولید داخلی، تولید کالاهای جایگزین وارداتی و… از جمله اقداماتی است که کشور توانسته از این طریق خسارات وارد شده از تحریم را جبران نماید. همچنینجغرافیـای ایـران نیـز مانعـی بـزرگ بر سـر تحریم ها بـه خصـوص تحریم های سـخت گیرانه محسـوب می شـود[8]. از سوی دیگر، گزارش منتشر شده توسط گروه بانک جهانی در مورد اقتصاد کشورهای دنیا در سال 2020 و پیش بینی رشد مثبت برای اقتصاد ایران، نشان از مقاوم شدن اقتصاد این کشور در برابر تحریم هاست. همچنین، بانک جهانی با بیان این که بیش از نیمی از رشد اقتصادی سال‌های پیش‌رو برعهده بخش غیرنفتی خواهد بود، رشد بخش خدمات را ۴.۴ درصد پیش‌بینی کرده است. بانک جهانی همچنین رشد بخش‌های کلیدی نظیر ساخت و ساز، تجارت، رستوران و خدمات هتلداری را در دو سال اخیر خوب ارزیابی می‌کند[9]. آن چه که باعث شده اقتصاد ایران مقاوم شود اتخاذ راهبرد «بی اثر کردن تحریم هاست» این راهبرد منجر به افزایش هزینه تحریم و نیز افزایش توان ضربه پذیری اقتصاد می شود. اقتصاد مقاومتی را می توان الگویی دانست که در تمام شرایط و زمان ها می تواند به کمک اقتصاد آید و آسیب های ناشی از تحریم و فشار کشورها را کاهش دهد. آمریکا هر چه در توان داشت از همه گزینه ها برای فشار بر ایران استفاده نمود تا سبب تضعیف اقتصاد کشور شود و عرصه را برای مردم ایران تنگ کند اما گذشت زمان نشان داد که اقتصاد ایران با بهره گیری از الگوی مقاومتی توانست در برابر تحریم ها ایستادگی کند و با کمک دانش فنی برای تولید بومی اقدامات گسترده ای را انجام دهد. به عبارتی دیگر می توان گفت استفاده آمریکا از تمام گزینه های فشار خود نشان از مقاوم بودن اقتصاد ایران در برابر تحریم های آمریکاست. رونق تولیدات داخلی و گسترش صادرات غیرنفتی بر پایه الگوی اقتصاد مقاومتی در بلندمدت سبب توسعه و کمک به رفاه عمومی می شود. حمايت از سرمايه گذاران بخش خصوصي، شناسايي ايرانيان مقيم خارج از كشور و علاقه مند به سرمايه گذاري، شناسايي مشكلات سرمايه گذاران، بازبيني مستمر قوانين سرمايه گذاري و تسريع در صدور مجوزهاي مورد نياز از جمله راه كارهاي جذب و حمايت از ظرفيت هاي اقتصاد مردمي و بخش خصوصي در راستاي تحقق اقتصاد مقاومتي است[10].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
جمع بندی
جنگ اقتصادی آمریکا علیه ایران از زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران آغاز شد که این عمل با تحریم و فشارهای اقتصادی صورت گرفت. اما بی اعتبار شدن گزینه تحریم در 4 دهه گذشته، ناتوانی در اجرایی کردن سیاست به صفر رساندن صادرات نفت ایران، شکست در ایجاد اجماع علیه ایران در اجرایی کردن تحریم ها و… نشان از شکست آمریکا در جنگ اقتصادی علیه ایران است. آمریکا به زعم خود جنگ اقتصادی را راهی برای تغییر سیاست های ایران می داند که هزینه ای برای آن دربر ندارد در حالی که طولانی شدن جنگ اقتصادی علیه ایران نشان از ظرفیت بالای ایران در برابر سختی ها و عملیات روانی دشمن است. ایران در این مدت به خوبی توانسته از ظرفیت های بالای اقتصادی، سیاسی و … خود در برابر جنگ اقتصادی دشمن ایستادگی نماید. ایران هیچ گاه در برابر تحریم های وضع شده منفعل نبوده و توانسته با اتخاذ تدابیری، تحریم ها را کم اثر نماید و از پیامدهای ناگوار آن جلوگیری کند. استفاده از ظرفیت ها این امکان را به کشور می دهد که تهدیدها را به فرصت تبدیل کند.
منابع
[1]. Daniel W. fish(2000). “war, embargo or nothing: US sections in historical perspective,” global dialogue, vol.2, No.3, p.110. .
[2] . علومی، ابراهیم(1385). «جایگاه تحریم در سیاست خارجی آمریکا»، فصلنامه مطالعات منطقه ای، اسراییل شناسی- آمریکاشناسی، سال هفتم، شماره 1و2. ص64.
[3]. Wald, Ellen(2018), “Sanctions or self-sabotage? The story of Iran’s oil industry”, June 25, 2018, from:
Sanctions or self-sabotage? The story of Iran’s oil industry
[4]. Murat, Sofuoglu and Melis Alemdar(2018). “Have US-imposed sanctions ever worked?”, 24 Sep 2018, from:
https://www.trtworld.com/magazine/have-us-imposed-sanctions-ever-worked-20428.
[5]. خبرگزاری مشرق، «اذعان آمریکایی ها به بی تاثیر بودن تحریم ها»، کدخبر:956872، 17 اردیبهشت 1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mashreghnews.ir/news/956872
[6] . موسوی زاده، امین(1397). «اندیشمندان فلسفه سیاست «منش تحریم» را چگونه قضاوت می‌کنند؟»، خبرگزاری شفقنا، کدخبر: 658763، 19 آبان 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
اندیشمندان فلسفه سیاست «منش تحریم» را چگونه قضاوت می‌کنند؟/ وقت گمشده اخلاق
[7] . نفیو، ریچارد(1397). هنر تحریم ها؛ نگاهی از درون میدان، ترجمه معاونت پژوهش های اقتصادی، صص110-63.
[8] . جمعی از پژوهشگران، روایتی کوتاه از تحریم، 1392، اندیشکده راهبردی تبیین، ص26.
[9]. خبرگزاری ایسنا، «گزارش جدید بانک جهانی از اقتصاد ایران»، کدخبر: 97071407520، 14 مهر 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.isna.ir/news/97071407520
[10] . خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، «مقاوم سازي اقتصاد برگ برنده اي براي توسعه»، کدخبر: 83158689، 15 دی 1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.irna.ir/news/83158689
